Wykładnia i
wnioskowania prawnicze
Zakład Prawa Cywilnego
i Prawa Międzynarodowego Prywatnego mgr Wojciech Lamik
Przedmiot:
Prawo cywilne – część ogólna i prawo zobowiązań
Wprowadzenie
• Wykładnia prawa (właśc. przepisów prawa) służy ustaleniu, jaka norma jest właściwa do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy.
• Sąd rozpoznający sprawę nie może odmówić zastosowania przepisu ustawy lub
równorzędnego aktu normatywnego z powodu jego niezgodności z KRP. W przypadku
poważnych wątpliwości powinien się zwrócić z pytaniem do TK (SN z 16.4.2004, I CK 291/03).
• Ustaleń dokonuje sąd jedynie w zakresie koniecznym do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy (tzw. wykładnia operacyjna).
• „Clara non sunt interpretanda” – „Co jasne, nie wymaga interpretacji”, wystarczy
zapoznanie się z przepisem (ale czy na
pewno? – czytanie jest już swego rodzaju
wykładnią; problem subiektywizacji wykładni).
• To co jest jasne okazuje się dopiero po zastosowaniu wykładni. Należy stosować wszystkie dyrektywy wykładni.
Jakie mamy dyrektywy wykładni?
• (powtórka ze wstępu do prawoznawstwa)
Dyrektywy językowe
Dyrektywy systemowe Dyrektywy
funkcjonalne
Dyrektywy językowe
• Tzw. wykładnia językowa.
• Odwołanie się do reguł znaczeniowych i
składniowych powszechnego języka etnicznego (w tym przypadku polskiego).
• Przede wszystkim należy uwzględniać reguły języka, jakie wytworzyły się w środowisku
prawniczym, głównie ustanowione w drodze przepisów prawnych (np. powód, pozwany, posiadanie, najemca, pożyczka).
• Prawodawca posługuje się językiem, który wyraża normy prawne.
• Każde słowo użyte w tekście jest potrzebne, nie może być pominięte w toku wykładni.
• W razie braku szczególnych wskazań należy tym samym słowom przypisywać to samo znaczenie, a różnym określeniom odmienny sens (zakaz
synonimów i homonimów).
• Nie skupiaj się wyłącznie na przepisie bazowym.
• Sędzia przy wykładni językowej może opierać się nie tylko na swojej wiedzy, ale także korzystać ze słowników i biegłych.
• Paralingwistyczne środki wyrazu - pisemna
postać aktów normatywnych, w szczególności:
organizacja przestrzenna tekstu, tj.
wyodrębnienie tytułów, nagłówków, podział na artykuły, paragrafy, punkty itd.
• Same napisy umieszczone jako tytuły pewnych części tekstu prawnego (tak jak wstępy czy
preambuły) – nie stanowią dostatecznej
podstawy do konstruowania norm prawnych.
Dyrektywy systemowe
• Założenie, że poszczególne normy prawne stanowią elementy spójnego systemu
prawnego; nie dopuszczają do powstanie norm wzajemnie niezgodnych.
• „Lex superior derogat legi inferiori” - norma niższego rzędu (np. rozporządzenie, akt prawa miejscowego) nie może obowiązywać o treści niezgodnej z normą wyższego rzędu (np.
ustawą).
• „Lex specialis derogat legi generali” – należy dać pierwszeństwo normon szczególnym
przed ogólnymi.
• „Exceptiones non sunt extendendae” – wyjątków nie należy interpretować
rozszerzająco.
• „Lex posterior derogat legi anteriori” –
norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą.
• „Lex posterior generalis non derogat legi
priori speciali” – późniejsza norma ogólna nie
uchyla normy wcześniejszej szczególnej.
• W myśl jednego z poglądów, jeżeli na podstawie wykładni językowej zostanie jednoznacznie
ustalony sens przepisu, wówczas powinien
zakończyć się cały proces wykładni (w tym nie ma potrzeby do sięgania m.in. do wykładni
systemowej).
• Ale jest też pogląd przeciwny – w każdym przypadku przepis prawny powinien być poddany nie tylko wykładni językowej, ale
również systemowej (tak np. TK). Może dojść do sytuacji, kiedy literalne (jasne?) brzmienie
przepisu może być sprzeczne z innymi normami.
Dyrektywy funkcjonalne (celowościowe)
• Odwołują się do założenia, że racjonalny prawodawca stanowi normy, aby w sposób maksymalnie sprawny realizować uznawane, a zwłaszcza preferowane przez siebie wartości.
• Ocena i wiedza aktualnego ustawodawcy, tj. z chwili dokonywania wykładni (tzw. dynamiczna wykładnia).
• Jest jeszcze wykładnia statyczna – cele rzeczywistego
prawodawcy (np. projekty ustaw, uzasadnienia projektów, sprawozdania z sesji parlamentarnych – odtwarzamy
proces legislacyjny - wykładnia historyczna).
• Wykładnia statyczna powinna mieć charakter pomocniczy.
Źródła wartości ustawodawcy
Wartości konstytucyjne
Wartości i cele wskazane w
ratyfikowanych przez RP umowach
międzynarodowych
• Wykładnia funkcjonalna dopuszczalna jest wtedy, gdy na podstawie dyrektyw językowych nie można jednoznacznie ustalić treści lub mocy normy
prawnej. Przepis dalej jest niejasny, nie wiadomo, czy ma charakter bezwzględnie wiążący albo
dyspozytywny.
• Wykładnię funkcjonalną można zastosować także wtedy, gdy konieczne jest wyjaśnienie
niejednoznacznych wyników wykładni systemowej.
• Dopuszczalne jest odejście od wykładni językowej, gdy przemawia za tym wykładnia systemowa i
funkcjonalna.
• Jeżeli na podstawie dyrektyw językowych i
systemowych znaczenie przepisów będzie jasne (tj. nie będzie budzić wątpliwości), proces
wykładni powinien się zakończyć. Nie powinno się wówczas sięgać do wykładni funkcjonalnej.
• W wyjątkowych sytuacjach, gdyby dwie pierwsze wykładnie doprowadziłyby do
niedorzecznych rezultatów społecznych lub
aksjologicznej niespójności systemu prawnego, co podważyłoby racjonalność ustawodawcy,
trzeba sięgnąć po wykładnię funkcjonalną.
Wyniki wykładni
• Wykładnia stwierdzająca - ustalenie, że wykładnia językowa pozwala jednocześnie określić treść lun moc normy; nie ma podstaw do
zakwestionowania ustalonego sensu normy;
• Wykładnia rozszerzająca - ustalenie, że ze względu na wykładnię
systemową lub funkcjonalną należy przyjąć szerszy zakres normowania lub zastosowania normy, niż wynikałoby to z rezultatów na podstawie
wykładni językowej;
• Wykładnia zwężająca - ustalenie, że ze względu na wykładnię systemową lub funkcjonalną należy przyjąć węższy zakres normowania lub
zastosowania normy, niż wynikałoby to z rezultatów na podstawie wykładni językowej;
• Wykładnia derogująca – ustalenie, że ze względu na pozajęzykowe
dyrektywy wykładni przepis nie ma doniosłości normatywnej, może że z perspektywy wykładni językowej należałoby mu takie znaczenie przypisać (kontrowersyjne?).
Wnioskowanie z norm o normach
• Bierzemy pod uwagę nie tylko normy, jakie
wywnioskowaliśmy z przytoczonych dyrektyw interpretacyjnych.
• Także normy, które z powyższych zostały wywnioskowane. Nie zostały wyznaczone żadnymi przepisami prawnymi (jest to
dorobek doktryny).
• To swego rodzaju prawotwórstwo ze strony
interpretatora.
Brzmi skomplikowanie?
• To są wnioskowania prawnicze (reguły inferencyjne).
• Jakimi regułami będziemy się posługiwać?
Reguły
instrumentalnego nakazu i zakazu
Wnioskowanie a fortiori
Analogia z ustawy Analogia z prawa
Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu
• Jeżeli jakaś norma nakazuje adresatowi
zrealizować określony stan rzeczy, to wynika z tej normy:
Nakaz czynienia wszystkiego, co w świetle aktualnej wiedzy
o związkach przyczynowych jest warunkiem koniecznym
zrealizowania tego stanu rzeczy.
Zakaz czynienia czegokolwiek, co w świetle wiedzy aktualnej
jest warunkiem wystarczającym
niezrealizowania tego stanu rzeczy.
Reguły a fortiori („tym bardziej”)
• argumentum a maiori ad minus („z
większego na mniejsze”) – komu nakazane (dozwolone) jest czynić więcej, temu
nakazane (dozwolone) jest także czynić mniej.
• argumentum a minori ad maius („z
mniejszego na większe”) – pewna norma
zakazu określonego zachowania; wniosek, że tym bardziej zakazane jest czynić „coś
więcej”.
Analogia z ustawy (analogia legis)
• Tego typu zabieg – w przeciwieństwie do prawa karnego – jest dopuszczalny w prawie cywilnym.
• Do zastosowania, gdy dyrektywy językowe i
systemowe jednoznacznie nie wskazują na to, że określony przepis dotyczy wyłącznie stanu
faktycznego w nim wyznaczonego (a contrario), a równocześnie silna argumentacja funkcjonalna pozwala przyjąć, że ustanowiona w przepisie
prawnym regulacja odnosi się także do okoliczności w istotny sposób podobnych do tej jaka została w nim opisana.
Analogia prawa (analogia iuris)
• Bardzo niepewna, daleko idąca analogia.
• Wnioski o obowiązywaniu norm
nieustanowionych w przepisach prawnych wyprowadza się tu z wielu rozstrzygnięć
dotyczących innych, od rozważanej kwestii,
stanów faktycznych, której jednak wskazują na określony system preferencji wartości, jakimi kieruje się w swych ocenach prawodawca.
Związanie sądu w działaniach interpretacyjnych i inferencyjnych
• Sąd nie jest skrępowany w interpretacji
przepisów prawa, czyli może posługiwać się także regułami inferencyjnymi.
• Może się jednak zdarzyć tak, że na mocy szczególnej normy kompetencyjnej sąd
orzekający może być prawnie obowiązany do stosowania normy prawnej w znaczeniu
ustalonym przez organ wskazany w tej normie kompetencyjnej.
Trzy rodzaje wykładnie prawnie wiążącej
W toku nadzoru
judykacyjnego Przez zasady prawne
Na skutek uchwalenia powszechnie
obowiązującej wykładni ustaw
Nadzór judykacyjny
• Wykładnia wiążąca może być zorientowana na rozstrzygnięcie konkretnej sprawy.
• Dokonują jej sądy wyższych instancji (z SN na czele) w toku nadzoru judykacyjnego
sprawowanego nad orzeczeniami niższych
instancji.
Zasady prawne
• Zasady prawne uchwala SN w składach powiększonych:
W pełnym składzie SN W składzie połączonych izb
W składzie całej izby
W składzie 7 sędziów – uchwała zyskuje moc zasady prawnej tylko wtedy, gdy wyraźnie tak postanowi skład orzekający
• Zasady prawne wiążą tylko składy orzekające SN, a więc wywierają jedynie skutek prawny wewnątrz.
• Zasady prawne nie wiążą sądów powszechnych, a tym samym orzeczenie wydane niezgodnie z zasadą prawną nie może być z tej tylko przyczyny
traktowane jako naruszające prawo.
• Pomimo tego zasady prawne niewątpliwie oddziałują w istotnej mierze faktycznie na
orzecznictwo sądów powszechnych, nie tylko na ich wysoki poziom merytoryczny. Sądu niższych instancji biorą pod uwagę, że SN rozpatrując sprawę w toku kontroli judykacyjnej nie odstąpi od zasady prawnej.
Dlaczego SN uchwala zasady prawne?
• Wyjaśnienie przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżności w
orzecznictwie – charakter abstrakcyjny.
• Rozstrzygnięcia zagadnień prawnych
budzących poważne wątpliwości w konkretnej
sprawie – konkretna sprawa.
Powszechnie obowiązująca wykładnia
• TK miał kompetencję do ustalania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw. Utracił ją po wejściu w życie obecnie obowiązującej Konstytucji.
• Pomimo tego, TK orzekając o zgodności określonego przepisu prawnego z KRP, z konieczności logicznej musi wyjaśnić sens nie tylko właściwego przepisu KRP, ale także zaskarżonego przepisu aktu normatywnego.
• Dokonuje tego poprzez interpretację, która może polegać albo na
zaakceptowaniu znaczenia poprzednio wskazanego, albo na ustaleniu nowego znaczenia. Jest to zawsze rozstrzygnięcie interpretacyjnie
powszechnie obowiązujące.
• Posługiwanie się wykładnią autentyczną, z perspektywy podmiotu, który wydał interpretowany przepis. Jednak w istocie jest to już stanowienie nowego prawa.
Wskazania wspomagające
• Korzystanie z dorobku doktryny i judykatury.
• Doktryna – wykładnia doktrynalna; nie jest ona
zdeterminowana koniecznością rozstrzygnięcia jakiejś konkretnej sprawy. Dorobek doktryny nie wiąże sądów.
• Orzecznictwo sądowe – przede wszystkim wyższe instancje; niezależnie od wykładni wiążącej.
Powszechnie przywołuje się orzecznictwo SN w wyrokach.
• Można skorzystać z wykładni historycznej – odwołanie się do intencji ustawodawcy; jak wyglądały prace
legislacyjne.
Zbieg norm
• W toku sprawy dla rozstrzygnięcia konkretnego stanu faktycznego może znaleźć zastosowanie kilku przepisów, które wyznaczają niezgodne ze sobą konsekwencje
prawne (np. przepisy te mogą się wzajemnie wykluczać).
• Konkurencja kwalifikacji zdarzeń prawnych pod
zrekonstruowane w drodze wykładni normy prawne.
• W przeciwieństwie do prawa karnego, w prawie cywilnym nie ma tego problemu generalnie unormowanego. Tym samym trzeba kierować się ogólnymi zasadami
systemowymi (np. regułą, że przepis szczególny wyłącza przepis ogólny) oraz zasadami prawa cywilnego.
Wykładnia prawa unijnego
• Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej z siedzibą w Luksemburgu.
• Nie ukształtował on szczególnych reguł wykładni, posługuje się akceptowalnymi w kulturze europejskiej wzorcami.
• Przepisy prawa unijnego są formułowane w wielu językach o tym samym walorze prawnym. Tym samym mamy istotne problemy w ustalaniu treści formułowanych norm prawnych.
• Wykładnia językowa nie ma przodującego znaczenia. Istotne znaczenie wykładni funkcjonalnej – realizacja celów i wartości UE.
• Tak samo duże znaczenie preambuł zamieszczonych przed aktami prawnymi UE.
• Wykładnia systemowa zmierza do zachowania spójności prawa
wspólnotowego w razie pojawienia się sprzeczności między jego normami.
Pierwszeństwo mają normy prawa pierwotnego przed prawem wtórnym.
Zasada pierwszeństwa prawa unijnego wobec prawa krajowego
• Prawo unijne ma pierwszeństwo
zastosowania względem niezgodnym z nim norm krajowych.
• Sądy krajowe mają obowiązek stosować interpretacje przepisów prawa krajowego
zgodnie z prawem unijnym (tzw. interpretacja prounijna, zgodna).
• Powyższe wynika z orzecznictwa ETS/TSUE.
Właściwość sądów
• TSUE powoływany jest do wykładni prawa unijnego.
Nie ma żadnych kompetencji interpretacyjnych do praw krajowych członków UE.
• Przy stosowaniu prawa unijnego na obszarze państw członkowskich funkcję interpretacyjną prawa
unijnego wykonuje TSUE we współdziałaniu z sądami krajowymi.
• Jeżeli sądy krajowe mają wątpliwości co do znaczenia przepisów unijnych, mogą zwrócić się do TSUE o ich wykładnię, która jest wiążąca dla sądu krajowego.
Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego
• Końcowe orzeczenie sądu w postępowaniu – ustanowienie normy indywidualnej.
• Sąd dokonuje subsumpcji ustalonego stanu faktycznego pod właściwą normę prawną.
Stwierdza, że rozpatrywany stan faktyczny
stanowi szczególny przypadek należący do
zakresu zastosowania tej normy. Dyspozycja
zastosowanej normy wskazuje natomiast jej
prawne konsekwencje.
• Organ stosujący prawo jest związany jest związany dyspozycją normy prawnej. Wiele przepisów daje swego rodzaju luz decyzyjny. Sąd wówczas przy wydawaniu orzeczenia kieruje się np. względami efektywności społecznej oraz ocen moralnych.
• Jednym z przykładów jest sytuacja, kiedy przepisy poprzestają na celu, jaki ma być osiągnięty, a sąd ma dobrać ku temu odpowiednie środki (np. art.
24 KC).
• Inny przykład – wybór przez sąd jednego z
alternatywnych wskazanych w ustawie sposobów rozwiązania problemu.
