R E C E N Z J E 6 8 5
N ied o cen ia n ie ro li S ło w ia n jako e lem en tu osiad łego, w p ły w a ją c e g o n a w e t n a p rzek szta łca n ie n a p iera ją cy ch n a n ioh barb arzyń ców , sp o w o d o w a ło rów n ież, że L. M u sset n ie d o strzeg ł eałeij złożon ości p rocesu fo rm o w a n ia s ię k u ltu ry b u łg a r s k i e j4 ani te ż w p ły w ó w sło w ia ń sk ia h n a M a d z ia r ó w 5. K ie d y m o w a już o WęgraOh żałow ać w yp ad a, iż w 'bibliografii n ie w y m ien io n o żadnydh źró d eł w ę g iersk ich , jak rów n ież p om in ięto rozszerzon e i zn aczn ie zm od ern izow an e w p o ró w n a n iu z p ierw szą e d y cją z 1Θ30 r. stu d iu m M . M a c a r t n e y a R ó w n ież d la iSłow ian p o łu d n io w y c h
w a rto b y ło p rzytoczyć p o d sta w o w e źródło sp isa n e około p o ło w y XiII w ., tzw .
L a to p is iPopa D u k la n in a 7, n iem n iej w a żn y dla ta m ty ch teren ów , jak w y m ie n io n y w b ib lio g ra fii czesk i K osm as.
P rzy k ro to pisać, ale s l a v ic a n on le guntur. J eśli w ię c pod a d resem au tora p o d ejm u jącego ta'k tr u d n e zadanie, jaik u k a za n ie p o czą tk ó w p rocesu p o w sta w a n ia „E uropy o jczyzn ”, w y su w a m y zarzu ty o p o m in ię c ie tej czy in n e j sp ra w y z zak resu d ziejó w S ło w ia ń szczy zn y lub o jej n ie n a le ż y te p r zed sta w ien ie, o d p o w ied zia ln o ść za te n sta n rzeczy rozk ład a się r ó w n ież i n a n a s sam ych . iMyśfl. n a u k o w a sta ła s ię t o w a rem ek sp ortow ym . W o m a w ia n ej d zied zin ie, ma tle in n y c h p o k r e w n y c h n am narodów , Poilacy jako ek sp o rterzy zd a li egzam in na p ią tk ę!
P o w o li, a le sy stem a ty czn ie rosną też n a sz e z a in tereso w a n ia d ziejam i obcym i. W zak resie ujęć o ch arak terze p o d ręczn ik o w y m m a m y już w c a le p ok aźn e o sią g n ię cia. P o r y w a m y się też n a p isa n ie d ziejó w p o szczeg ó ln y ch p a ń stw . K sią żk i te m ają za p ew n io n y zbyt. K to w ie czy n ie n a d szed ł już czas, toy p rzy stą p ić do Itej w y ż sz e j fo rm y u p rzystęp n ian ia w ie d z y h isto ry czn ej, w której u k a zy w a ło b y się obok rzeczy u sta lo n y ch w ą tp liw o ś c i i h ip otezy, nas;z p u n k t w id z e n ia i n a sze założen ia m eto d o lo g iczn e k o n fro n to w a ło b y się z p ogląd am i in n y c h w k r a ju i p oza jego gran icam i. D o ty czy to zarów no d ziejó w o jczy sty ch jak i p o w szech n y ch . P rzy k ła d d ostarczony przez s e r ię N o u v e lle C lio w a r t jest p r zed y sk u to w a n ia w szerszym g ro n ie za in tere sow an ych .
S t a n i s ł a w R u s s o c k l
D m itrij Iw a n o w icz T i c h o n o w , C h o z i a j s t w o i o b s z c z e s t w i e n n y j s t r ó j u j g u r s k o g o g o s u d a r s t w a X —X I V w w . , Izd a tielstw o „N auka”, M o sk w a —L en in g ra d 1966, s. 287.
D. I. T i c h o n o w p o d ją ł się zadania am bitnego; n a p o d sta w ie d otych czas
p ozn an ych źród eł p is a n y c h i an alizy zabyltlków fculltury m a teria ln e j opracow ał h is to
rię śred n io w ieczn ej gosp od ark i i u str o ju sp o łeczn eg o U jgu rów , p od b u d ow an ą
k rótk im ry sem h istorii p o lity czn ej. P o d n ie ść trzeba, ż e je ś t to — jak słu szn ie stw ierd za red ak cja w n o c ie w y ja śn ia ją c e j — p ierw sza tego ty p u p o z y c j a1 i już z te g o w zg lęd u , a b strah u jąc n a w e t od ocen y ostateczn ej, poiwinna b y ć p o w a żn ie rozpatrzona i p rzean alizow an a.
4 P o r . c h o ć b y t o , c o p o d a j ą a u t o r z y . p u b l i k a c j i Précis d’histo ire d e B ulgarie, S o f i a 196:3. 5 P o r . c h o ć b y r o z p r a w ę E . M o l n a r a , Die G rü n d u n g des un g a risch en Sta a tes, „ W i s s e n s c h a f t l i c h e Z e i t s c h r i f t d e r H u m b o l d t U n i v e r s i t ä a i t . G e s e ll is c h . u n d S p r a c ’h w i s s . R e i h e ” t . I I , 1952—3, n r 2— 3 c z y P . R a t k o š , La conquête de la S lo va q u ie par les M agyars, „ S t u d i a H Í i s t o r i c a . S l o v a c a ” t . I l l , B r a t i s l a v a 1965, s . 7 n n .
e M . M a c a r t n e y , T h e M edieval H ungarian H istorians, C a m b r i d g e M 53.
7 ,P o r . c h o ć b y j e g o w y d a n i e w „ A r c h i v i o S t o r i c o p e r l a D a 'l m a z i a ” t . I — I I I , R o m a 1926—7, z e s z . 5, 7, 8, 10, 12, 16, p r z e k ł a d w ł o s k i z X V I I w . p t . La sto ria d e’re d i D alm atia e t a ltr i luoghi vicin i dell’Illiric o dal anno del Signore 495 Fino a 1161, c z y o s t a t n i e w y d a n i e — L je to p is Popa D u k lja n in a , „ M a t i c a H r v a t s k a ” , Z a g r e b 1950, te to s t ł a c i ń s k i i c h o r w a c k i .
i O c z y w i ś c i e i d z i e o o p r a c o w a n i e 'h i s t o r i i g o s p o d a r c z e j i s p o ł e c z n e j . N a j p o w a ż n i e j s z y m i o p r a c o w a n i a m i w z a k r e s i e h i s t o r i i p o l i t y c z n e j s ą A . |P o z d n i e j e w a , I s t o r t c z e s k t j oczerlt U jg u ro w (po k ita js k im isto czn ika m ), S a n k t - C P i e t i e r b u r g 1899 i W . B a r t o l d a , Isto rija tu re c- k o -m o n g o lskic h n arodow , T a s z k i e n t 1928.
686
R E C E N ÍZ JEP rzy zn a ć trzeb a, iż autor m ia ł zad an ie n ie ła tw e ; p rzed e w sz y stk im sk ą p e są za ch o w a n e źród ła h istoryczn e, a n a k ażdym k rok u p iętrzą się n iero zw ią z a n e dotąd prob lem y, p o c z ą w sz y od n a a w y „U jgu r” 2, n a zw i fu n k c ji różn ego ty p u p odatków , ren t, p o w in n o ści, zniszczeń w dokum entaoh, do tru d n o ści w lo k a liza cji ó w czes n y c h m ia st i osied li, n iezg o d n o ści w za ch o w a n y ch k ro n ik a ch itp . D obrze w ię c św ia d c z y o autorze, iż p o tr a fił s ię z ty c h p u ła p ek w ydofoyć i p rzed sta w ił szk ic
p rzem yślim y, sto su n k o w o p e łn y , co w y m a g a ło niesiycfhanego n a k ła d u pracy.
O d w a żn ie też w y p u n k to w a ł t e m o m en ty , 'które w y m a g a ją p ow ażn ego dop racow an ia, g łó w n ie ze w zg lęd u n a brak źródeł.
T ich o n o w od daw n a interes,uje s ię p ro b lem a ty k ą Ujgursiką i p o ś w ię c ił się jej w zu p ełn ości. S zczególną u w a g ę jego zw ró ciły zach ow an e d ok u m en ty staroujgurs'kie oraz fak t, że n ik t d o ty ch cza s n ie sta ra ł s ię ich w y k o rzy sta ć iw celu n a św ie tle n ia stosun/ków sp o łeczn y ch i g osp od arczych w śró d U jg u r ó w 3. P o stu la ty sta w ia n e innym ,
w zw ią zk u z d ok u m en tam i sta ro u jg u rsk iin i, T ich o n o w sa m z rea lizo w a ł z p ow od ze
n ie m w om aw ian ej p racy.
S ch em a t k sią ż k i n ie budzi zastrzeżeń . A u to r z a sto so w a ł u k ład rzeczow y, a m a te r ia ł za n a lizo w a ł w ed łu g p ro b lem ó w , co ze w z g lę d u n a p rzejrzystość ca ło ści jest g od n e uznania. N a to m ia st d z iw i n ieco sła b o r o z w in ię ty ry s h istoryczn y. W ydaje się, że je ż e li już autor u z n a ł z a n ieo d zo w n e w p ro w a d zen ie tła h istoryczn ego, to n a leża ło p ójść dalej i ry s «historyczny p o łą czy ć organ iczn ie z częścią zaisadniczą. W w e r sji obecn ej jest on tro ch ę sztu czn y, poza tym n ie zn ajd u ją w n im w y ja śn ie n ia różne, n iera z m ocno sk o m p lik o w a n e, fo rm y ż y c ia sp o łeczn eg o i gospodarczego U jg u ró w . P od tym w zg lęd em p raca T ich on ow a n ie d orów n u je zn ak om itej p ozycji
B. W ł a d i m i r c o w a 4. O c z y w iste jest jednak, że autor, z p ow od u p o w a żn y ch
lu k w źród łach p is a n y c h i zabytkadh 'kultury m a teria ln e j, zn a jd o w a ł się w zn aczn ie tru d n iejszej od W ład im ircow a sy tu a c ji.
D o autora m ieć m ożn a żal o to, że w isto c ie n ic p raw ie n ie p o w ied zia ł o ro li r e lig ii w ż y ciu sp o łeczn y m U jgu rów . A zagad n ien ie to k a p ita ln e, o zn aczen iu pod sta w o w y m w ży ciu k a żd eg o sp o łeczeń stw a , zw ła szcza w śred n io w ieczu . O gran iczył się do n ajbardziej og ó ln y ch in fo rm a cji typu: is tn ia ły ta k ie i ta k ie r e lig ie , k la szto ry m ia ły ziem ię i chłopów , zn aczen ie d u ch o w ień stw a było duże; ta k skąpa in form acja w y s z ła ze szk od ą dla całości, a d la a m b itn ych zam ierzeń T ich on ow a w szczegól n ości. O prócz b o w iem zrefero w a n ia stan u b adań, autor założył sob ie p o c z y n ie n ie u ogóln ień , czeg o w danym p rzy p a d k u n ie zrealizow ał. I n ie s te ty , n ie m o ż n a się tu za sła n ia ć brak iem źródeł, k tó r e się za ch o w a ły (jak r ó w n ie ż zach o w a ły się z tego zak resu liczn e zab ytk i k u ltu r y m a teria ln ej).
W reszcie ostatn ią p ow ażn ą p r e te n e s ję do T ich on ow a zgłosić m o żn a w zw iązk u z m a ło p recy zy jn y m n a św ie tle n ie m talk p o w a żn eg o p rob lem u , jak gospodarka p astersk a u p raw ian a p rzez tę część U jgu rów , k tó rzy poźostalli przy k o czo w n ictw ie, ich sto su n k i z lu d n o ścią ro ln iczą i w z a je m n y w p ły w n a roaw ój całości gospodarki p a ń stw a . Jeżeli zaś rzecz — co m o ż liw e — n ie d aw ała 'się u ją ć, p rzyn ajm n iej przy ob ecn ym sta n ie badań, trzeb a ibyło prob lem ch ociażb y zasygn alizow ać.
W arto p o d k reślić, że k sią ż k a zaopatrzona jest w in d ek s osobow y, in d ek s n a zw geo g ra ficzn y ch i etn iczn y ch oraz m a ły sło w n ic z e k term in ó w ujgu rsk ich . N ie m a p otrzeb y m ó w ić o celo w o ści u m ieszczen ia sło w n iczk a , jed n ak że oszczędność ob jaś
2 O s t a t n i ą p o w a ż n ą p o z y c j ą p o ś w i ę c o n ą t e m u p r o b l e m o w i J>est o b s z e r n y a r t y k u ł G e r a r d a C l a u s o n a , T h e n a m e U yg u r, „ J o u r n a l o f t h e R o y a l A s i a t i c S o c i e t y o f G r e a t B r i t a i n a n d I r e l a n d ” , il:963, s . 140— 149.
3 D rie w n ije u jg u r s k ije d o k u m ie n ty — w a tn ie js z ije isto czn ik i dla izu c ze n ija ob szczestw ien - nogo stro ja C en tra ln o j A zii, [ w : ] Isto rio g ra fija i is to cz n ik o w ięd ien ije isto rli stra n A zii, w y p u s k 1 , L e n i n g r a d 1965, s . 31-т43.
4 в . W ł a d i m i r c o w , O b szc ze stw ie n n y j stro j M ongolow . M o ngolskij k o czew o j fieo - d a lizm , L e n i n g r a d 1934.
R E C E N Z J E
6 8 7 n ień , k tó ra go. cech u je, je s t zb y t d a lek o p o su n ię ta i w w ie lu p rzy p a d k a ch zaw od zi: n a p rzy k ła d , jeżeli o b ja śn ien ia do ta k ich w y r a z ó w jak k y z :(córka), ogul (syn),
p a h t a (baw ełna), są w y sta rcza ją ce, to o b ja śn ien ia ty tu łó w w ła d có w , p o d a tk ó w , m ia r
i w a g są zu p ełn ie n ieu d a n e. Bo jeżeli m ó w i s ię na p rzykład, że t e m b i n je s t „m iarą o b ję to śc i”, to z teg o n ic n ie w y n ik a (jaką m iarą? czego m iarą?), jak i z teg o , iż
sa k i n to „nazw a p o d a tk u ”, bo i b a s y k je s t n azw ą pod atk u , i alb a n i kala n, i k u p c z u r ,
i sa lyg , i t u tu n , i w ie le in n ych . O czy w iście są to drobiazgi, o g ó ln ej w a rto ści p racy T ich on ow a n ie zm n iejsza ją , jed n a k że m o żn a ich b y ło u n iknąć.
W su m ie o m aw ian a p ozy cja r ep rezen tu je d u że w a lo r y p ozn aw cze, w n o si w ie le p r z e m y śle ń i u ogóln ień do historii gospodarczej w c z e sn e g o ok resu lu d ó w tu redkich, zw ła szcza w k w e stii zagad n ień ro ln ictw a , fo rm p osiad an ia ziem i i ro zw o ju sto su n k ó w feu d a ln y ch w śró d U jgu rów .
R o m u a l d W o j n a
L ib u še H r a b o v á , E k o n o m i k a fe u d á l n i d r ž a v y o lo m u c k é h o b i s k u p s t v í v e d r u h é p o l o v i n ě 13 s to le tí, A o ta U n iv e r sita tis P alaC kianae
O lom u cen sis. H isto rica V I, Š tá tn i P e d a g o g ičk e N a k la d a te lstv í v P raze, 1964, s. 134, 2 nlb.
P a ń stw o czesk ich P r z e m y ślid ó w w X III w . p r z e ż y w a ło okres św ie tn o śc i zn an y dobrze z k a r t . p o lity czn y ch d ziejó w ów czesn ej E uropy. P o sta c ie P rzem y śla I (1197—1230), W acław a I (1230—1253), a zw ła szcza P r z e m y śla II (1253—-1278), k tó reg o ś w ie tn y dw ór sły n ą ł szeroko, w r e sz c ie dobrze zn an ego z n a sz y c h d ziejó w W acła w a II (1278—1305) p rzera sta ły sk a lą m o żliw o ści i h o ry zo n tó w w sp ó łc z e sn y c h im p o lsk ich k sią ż ą t d zieln ico w y ch . W ew n ętrzn e d zieje C zech tej d o b y są jed n ak do dziś słab o w y ja śn io n e.
U w a g ę b ad aczy od d aw n a sk u p ia ł przed e w sz y stk im okres b u syök i i p r z e d - h u sy ck i d y sp o n u ją cy ta k św ie tn y m i źród łam i ja k urbarze dóbr ziem sk ich z k o ń ca X IV i p ie r w sz y c h la t X V w .1. H isto r y k ó w cza só w w c z e śn ie jsz y c h in te r e so w a ło p o w sta n ie p a ń stw a P r z e m y ślid ó w i czasy jego k rzep n ięcia w k o ń c u X i p o czą t k ach X I w . za m k n ięte n ieja k o p a n o w a n iem B r z e ty sła w a (1034— 1055).
D ob a p ośred n ia, a zw ła szcza w ie k X III, b y ł w znaczn ej m ierze dom eną badań nau k i n iem ieck iej, śled zą cej ro zw ó j k o lo n iza cji n iem ieck iej w m ie śc ie i n a w si oraz p o d k reśla ją cej zn a czen ie p rzeb u d o w y lo k a cy jn ej.
Z ty m w ię k sz y m za in tereso w a n iem b ierze do ręk i p o lsk i czy teln ik p racę L. H r a b o v e j p o św ięco n ą ch a ra k tery sty ce dóbr b isk u p stw a o ło m u n ieck ieg o za d łu g o letn ich r zą d ó w b isk u p a O ttona v o n S ch a u en b u rg (1(245— 1281), poch od zącego z rodu h rab iów h o lszty ń sk ich , k tó r y c h d ziałaln ość koilonizacyjną w X II w . sch arak te r y z o w a ł p rezb iter H elm old .
U ję c ie te m a tu w o g óln ym za ry sie w zo ro w a n e j e s t n a op racow an iach w y k o r zy stu ją c y c h urbarze, ra ch u n k i gospodarcze itp. źródła o charakterze ciągłym , p o zw a la ją ce n a szersze sto so w a n ie m e to d y sta ty sty czn ej. P r a c a oparta została jed n ak n ie m a l w c a ło ś c i n a a n a lizie lic z n y c h d ok u m en tó w p rzed sta w ia ją cy ch zagad n ien ia in te r e su ją c e w spoisâb fra g m en ta ry czn y i dość jed n ostron n y. D la teg o te ż p race o m a w ia ją ce gosp od ark ę śred n io w ieczn ą n a p o d sta w ie d y p lo m ó w są z r e g u ły n ie m a l 0 w ie le b ardziej żm u d n e od stu d ió w nad p ó źn iejszy m i źródłam i. S a m o z e sta w ie n ie 1 w y se le k c jo n o w a n ie rozp roszon ego m a teria łu zabiera n iep ro p o rcjo n a ln ie dużo w y
siłk u . W yraźnie w id ać t o n a p rzyk ład zie om aw ian ej pracy.
1 F r . G r a u s , D ějiny venk.ovsk.eho lidu v Cechach v dob'è předhusitské t . I I , P r a h a 1957. P o r . o s t a t n i o R . N o v ý , S tru ktu ra feudalni ren ty v předhusitských Cechach, C S C H I X , il961, n r й 1 t e n ż e , К sociálnímu postaveni farského kléru v Cechach v době před husitské, „ S b o r n í k H i s t o r i c k ý ” t . I X , 1962, s. 137— 192; t e n ż e , Studie o předhusitských urbařlch, t a m ż e t . X I I I , 19’65, s . 5— 64.
