"Prośba za chrześcijanami. O zmartwychwstaniu umarłych", Atenagoras z Aten, z jęz. grec. przeł., wstępem i przypisami opatrzył Stanisław Kalinowski, Warszawa 1985 : [recenzja]

Wipszycka, Ewa

"Prośba za chrześcijanami. O

zmartwychwstaniu umarłych",

Atenagoras z Aten, z jęz. grec. przeł.,

wstępem i przypisami opatrzył

Stanisław Kalinowski, Warszawa 1985 :

[recenzja]

Przegląd Historyczny 77/4, 828-829

1986

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

8 2 8 Z A P IS K I

społeczeństw w historii całego niemal św iata (społeczeństwa pierwotne, antyk, Europa feudalna, wreszcie tzw. społeczeństwo burżuazyjne) stara się wykazać hi- storyczność i społeczne uw arunkow anie samego aktu czy wręcz samej tylko moż­ liwości dokonania w yboru możliwego działania. Kończy tę część efektow nie w ska­ zując na ograniczenie wiedzy, a więc możliwości dokonania w yboru w w ypadku człowieka antycznego udającego się po radę do wyroczni delfickiej i na istotę systemu socjalistycznego z natury zmierzającego do upowszechnienia poznania (das Wissen) i uczynienia z niego czynika świadomości oraz m otoru działania wszystkich (s. 134). Odnosi się wrażenie, że dobór przykładów iw tej części jest dość przypadkowy, a służą one głównie udowodnieniu twierdzenia, że podstawowe znaczenie dla działania tak społecznego jak i indyw idualnego ma świadomość. Twierdzenie to nie w ydaje się całkiem odkrywcze i chyba od daw na jest przez marksizm przyjęte.

Z kolei ostatnia część książki („Wegweiser der gesellschaftlichen Bewusstseins”, s. 165—204) ucierpiała chyba z racji skrótowości. F akt, że klasy rządzące określają pojęcia m oralne i w ten sposób kształtują świadomość społeczną był znany już dyskutującem u z Sokratesem Trasymachowi z Chalkedonu (a autorka bardzo lubi posługiwać się wyim kam i z myśli antycznej) i nie w ydaje mi się, by było k o ­ niecznym dowodzenie tego tw ierdzenia poprzez wypowiedzi o pojęciu dobra od Eurypidesa po Tomasza M anna z przywołaniem po drodze nakazów boga He i rozterek Hamleta.

Z pewnością jednak jest to pouczająca pozycja dla każdego, k to interesuje się kierunkam i poszukiwań współczesnego m arksizm u, choć wątpię, czy udało eię autorce sprowadzić czytelnika z tytułowych „rozdroży”.

W.L. A t e n a g o r a s z A t e n , Prośba za chrześcijanami. O zm artw ych­

w staniu um arłych. Z języka greckiego przełożył, wstępem i przypisami

opatrzył Stanisław K a l i n k o w s k i , In sty tu t W ydawniczy PAX, W ar­ szawa 1985, s. 135.

W serii tłum aczeń literatu ry chrześcijańskiej, publikow anej od lat wielu przez PAX (pierwszy tom ik w ydano w 1952 r.) ukazał się przekład dwóch krótkich utworów nieznanego nam bliżej autora drugiego wieku, o którym wiemy tylko, że nazywał się A tenagoras i był człowiekiem starannie wykształconym. Pierwsze dziełko to apologia napisana zapewne w 177 r. Autor w ykorzystał w niej rozległe lektury filozoficzne i literackie, aby bronić chrześcijan przed zwykłymi zarzutam i tłum u (kazirodztwo, kanibalizm , rozpusta itp.) oraz głosić wyższość w iary C hrystu­ sowej n ad religiam i pogańskimi, która w yraża się nie tylko w poglądach, ale i w cnotliw ym życiu. Drugi utw ór w ykłada doktrynę chrześcijańską na tem at zm artw ychw stania zm arłych broniąc jej przed zarzutam i i z tej rac ji w art jest szczególnie uważnej lektury (temat był raczej rzadko poruszany w antycznej lite ­ raturze chrześcijańskiej). Oryginalność utw oru A tenagorasa polega na próbie uza­ sadnienia konieczności zm artw ychw stania bez odwoływania się do Pisma Świętego, wyłącznie przy pomocy argum entów rozumowych.

Oba utw ory są interesującym świadectwem próby naw iązania dialogu z k u l­ tu rą filozoficzną pogańską ze strony chrześcijan posiadających wykształcenie w łaś­ ciwe elicie. Był to w znacznej części dialog głuchych, i to z obu stron: poganie w tych latach nie interesow ali się chrześcijaństw em i zapewne takich pism nie czytywali, chrześcijanie zaś naw racając się odcinali się tak gruntow nie od swej religijnej przeszłości, że przestaw ali rozumieć wierzenia ludzi sobie współczesnych.

Z A P I S K I

829

Czytelnika apologii Atenagorasa, podobnie jak innych dzieł tego gatunku, uderzyć musi całkow ity brak odniesień do kultów żywych, zdobywających sobie licznych adeptów, w części przynajm niej w podobny sposób co chrześcijaństw o odpowia­ dających na te same niepokoje religijne i pragnienia. Nie wiedząc nic o kierunku ewolucji kultów doby cesarstw a moglibyśmy ulec iluzji, że królow ały wierzenia ardhaicznej Grecji i to wyłącznie w ich mitologicznym kształcie (co przecież i dla tam tych odległych czasów byłoby fałszem). Przeciwnikiem atakow anym przez A te­ nagorasa jest przede w szystkim Homer i Hezjod. Dowód to potęgi literatury, i szerzej k u ltu ry pogańskiej na literatu rze opartej; z nią czyniono obrachunki, ona utru d n iała ludziom wykształconym naw rócenie. M ijający czas niewiele w tej m aterii zmieniał, wskazuje na to konfrontacja „Prośby za chrześcijanam i” z ostat­ nią apologią starożytności, utw orem Teodoreta z Cyru „Leczenie chorób helle­ nizm u” (powstałym nieco przed rokiem 423).

Stanisław K a l i n k o w s k i , który utw ory Atenagorasa przełożył, jest jednym z najlepszych współczesnych tłum aczy literatu ry antycznej. Ma on niebagatelne doświadczenie w tłum aczeniu apologii, to on przełożył wspomniany wyżej utw ór Teodoreta. Jego też dziełem jest dobry w stęp zaw ierający obok zwykłych infor­ m acji biograficznych rys dziejów gatunku literackiego apologii. K om entarz sta­ rannie notuje odsyłacze i aluzje do pogańskiej lite ratu ry (w tym zwłaszcza do filozofii). W arta osobnego wspomnienia jest w yczerpująca bibliografia (zestawiona przez Cz. M a z u r a ) , która wytkracza poza zwykłe w takich w ypadkach wykazy prac, dając czytelnikowi podstaw ę do samodzielnych studiów.

E.W.

O r y g e n e s , Homilie o Księgach Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, przekład i opracowanie S tanisław K a l i n k o w s k i , w stęp ks. Emil S t a n u l a , Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy tom XXXI, Akademia Teologii Katolickiej, W arszawa 1984, s. 278 + 248.

Historykom w arto zwrócić uwagę na ostatni tom „Pism Starochrześcijańskich Pisarzy”. Zaw iera on bowiem przekład tekstów bardzo ważnych dla dziejów in ter­ pretacji Fism a Świętego, Są to homilie Orygenesa pochodzące z czasów jego działalności nauczycielskiej i kaznodziejskiej w Cezarei Palestyńskiej, jedne z tych, które notow ali na żywo stenografowie i k tóre publikowano po niewielkich au to r­ skich retuszach. Tekst oryginalny zaginął, posiadam y natom iast niezły (miejmy nadzieję) przekład sporządzony przez Rufina z Akwilei. Przeznaczone dla szerszej publiczności, a nie tylko dla ścisłego kręgu teologów, w sposób niezm iernie k la­ row ny urzeczywistniały zasady alegorycznej interpretacji Biblii. Alegoreza święciła tryum fy tak że i w średniowieczu pozostając jednym z podstawowych sposobów rozum ienia Pisma Świętego. Przekład ten może się więc przydać i mediewistom, którzy nie m ają zazwyczaj powodów do czytania utw orów publikow anych w r a ­ mach te j serii. Stanisław Kalinkowski, doświadczony tłumacz, ma poważne do­ świadczenie w pracy nad dziełami Orygenesa.

W ypada przy tej okazji powiedzieć kilka słów o serii rozpoczętej w r. 1969. Zespół nią kierujący, składający się ze Stanisław a K a l i n k o w s k i e g o , W incen­ tego M y s z o r a , Kazimierza O b r y c k i e g o i Emila S t a n u l i potrafił sam poważnie przyczynić się do tego sukcesu a także zapewnić sobie w spółpracę kom­ petentnego grona tłum aczy i kom entatorów . PSP publikuje przekłady z system a­ tycznością, której mogą pozazdrościć wydaw nictw a m ające nieporównywalnie w ięk­ sze środki niż Akadem ia Teologii Katolickiej. W d ru k arn i leży kilka dalszych tomów, przygotowywanie innych jest w toku. Większość tom ów PSP zaw iera