1
SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI
k M A .
I./1, Relacja
I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora
II. Materiały uzupełniające relację —
III./l. Materiały dotyczące rodziny rełatora —
III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r . __
III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945
III./5. Inne ... — IY. Korespondencja
I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora
i
V. Nazwiskowe karty informacyjne
VI. Fotografie
2
3
J W RELACJA O NIEŻYJĄCEJ UCZESTNICZCE WALK O NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI
k b T- €%<$
EWA GRZYSCWSKA-FRAWCISZKOWSKA
Ewa Grzybowska,, c ó r k a Wacława i Ewy z O r l i k o w s k i c h , u r o d z i ł a s i ę 2 8 - v - t 9 1 7 r . w Z a m ie c h o w i e n a P o d o l u , z m a r ł a 1 3 - X - I 9 9 3 r .
w Ł o d z i . P o c h o d z i z r o d z i n y z i e m i a ń s k i e j , m a t k a o d u m a r ł a j ą i j e j s i o s t r y w 1 9 t 9 r . , ś c i ę t a g r y p ą " h i s z p a n k ą " / g ł o ś n a e p i d e m i a
owych c z a s ó w / . Z p i e k ł a r e w o l u c j i b o l s z e w i c k i e j n a P o d o l u , o j c i e c w y w i ó z ł j ą i s i o s t r y do r o d z i n y w W a r s z a w i e , w p i e r w s z y c h m i e s i ą c a c h T 9 2 0 r .
W. 1 9 2 7 r . r o z p o c z ę ł a n a u k ę w Gimnazjum H u m a n i s t y c z n y m
S S . N i e p o k a l a n e k w S z y m a n o w i e , & u k o ń c z y ł a w 1 9 3 5 r . w Gimnazjum Ż e ń s k i m i m . Wandy z P o s s e l t ó w S z a c h t m a j e r o w e j w W a r s z a w i e .
Po o t r z y m a n i u ś w i a d e c t w a d o j r z a ł o ś c i s t u d i o w a ł a n a W y d z i a l e f i n a n s o w o - e k o n o m i c z n y m w S z k o l e Nauk P o l i t y c z n y c h w l a t a c h
1 9 3 5 - 1 9 3 9 r . U z y s k a ł a a b s o l u t o r i u m , j e d n a k z powodu w y bu c hu w o j n y n i e o b r o n i ł a p r a c y d y p l o m o w e j . W c z a s i e srtudiów b r a ł a c z y n n y u d z i a ł / p o m o c n i c z e j S ł u ż b i e K o b i e t n a w y p a d e k .w o j n y .
W p o c z ą t k u w r z e ś n i a T 9 3 9 r . n a a p e l p ł k . U m i a s t o w s k i e g o wzywa
j ą c e g o l u d n o ś ć Warszawy z a g r o ż o n e j o b l ę ż e n i e m do o p u s z c z e n i a m i a s t a , Ewa (J. w r a z z m at ką / d r u g ą ż on ą O j c a / s k i e r o w a ł y s i ę na w s c h ó d i 1 6 - I X p r z y g o d n y m i ś r o d k a m i l o k o m o c j i p r z e d o s t a ł y 3 i ę n a g r a n i c ę , do S z e p i e t ó w k i . Cele m d z i a ł a ń b y ł o d o t a r c i e v i a
K ij p w do Moskwy, gdz:ie i c h mąż i o j c i e c - Wacław G r z y b o w s k i - b y ł p r z e d s t a w i c i e l e m R z e c z p o s p o l i t e j P o l s k i e j , A m b as ad o re m . E & i ę k i b a r d z o e n e r g i c z n e j i n t e r w e n c j i i p o s t a w i e m a t k i s o w i e c i p o d s t a w i l i lo komotyw ę,, w a g o n - s a l o n k ę i d a l i dwóch g w a r d z i s t ó w e s k o r t y * P o c i ą g z a w i ó z ł i c h do K i j o w a . Tam, w K o n s u l a c i e P o l s k i m d o w i e d z i a ł y s i ę o n a p a ś c i ZSSK n a P o l s k ę . Z R o s j i Ewa G. w y j e c h a ł a w r a z z p e i r s o n e l e m k o n s u l a r n o - d y p l o m a t y ^ n y m i j e g o r o d z i n am i p r z e z F i n l a n d i ę i S z w e c j ę do F r a n c j i .
Od l i s t o p a d a 1 9 3 9 r . do m a j a 194 Qr. Ewa G. p r a c o w a ł a w P a r y ż u - w B i u r z e R e k r u t a c j i A r m i i P o l s k i e j we F r a n c j i . W n a s t ę p s t w i e
h i t l e r o w s k i e j o f e n s y w y n a F r a n c j ę i P a r y ż , Ewa G. e w a k u o w a ł a s i ę wraz, z r o d z i c a m i n a p o ł u d n i e F r a n c j i do s t r e f y n i e o k u p o w a n e j i z a m i e s z k a l i w G r e n o b l e w G r a nd H b t e l u , k t ó r y w ł a d z e m i a s t a
p r z e z n a c z y ł y d l a e m i g r a n t ó w z P o l s k i .
4
U s t ą p i ł a do k o n s p i r a c y j n e j o r g a n i z a c j i wo j a k o w e j z a j m u j ą c e j s i ę e w a k u a c j ą ż o ł n i e r z y i o f i c e r ó w p o l s k i c h p r z e z H i s z p a n i ę do A n g l i i . P r z e ł o ż o n y m i , j e j b y l i p u ł k . J ó z e f J a k l i c z , p s e u d o n i m Aidam
i p u ł k . K a z i m i e r z Ga b e r l e , p s e u d o n i m '‘G r z e g o r z ” . Dla p o k r y c i a p r a c y k o n s p i r a c y j n e j p o d e j m u j e t e ż z a j ę c i a a d m i n i s t r a c y j n o - g o s p o d a r c z e w s c h r o n i s k a c h dlia r o d z i n w o j s k o w y c h w G r e n o b l e
i w Lans / k o ł o G r e n o b l / . W p o c z ą ll k u 1 9 4 2 r . l i c z n e w p a d k i na g r a n i c y f r a n c u s k o - h i s z p a ń s k i e j spowo dow ały w s t r z y m a n i e ewaku
a c j i na s z e r s z ą s k a l ę . ,
W tym c z a s i e Ewa G. z o s t a ł a z we rb ow ana p r z e z J e r z e g o P a c z k o w s k i e g o do P o l s k i e j O r g a n i z a c j i W a l k i o lii epod L e g ł o s ć we F r a n c j i , B e l g i i , H o l a n d i i /FCWN/ l i c z ą c e j o k o ł o 6000 c z ł o n k ó w , na c z e l e k t ó r e j s t a ł A l e k s a n d e r K a w a ł k o w s k i , p s e u d o n i m " J u s t y n " . Ewa G. o t i r z y m a ł a p s e u d o n i m "Made H e i n e " . Pod k i e r o w n i c t w e m
J e r z e g o P a c z k o w s k i e g o z a j m o w a ł a s i ę p o c z ą t k o w o k o l p o r t a ż e m , p i s m a " W a l k a " , k t ó r e t o pismo d o c i e r a ł o do ś r o d o w i s k emigracy-^
j n y c h r o z s i a n y c h w p o ł u d n i o w e j F r a n c j i .
W l i s t o p a d z i e 194 P r . z o s t a ł a p r z y d z i e l o n a j a k o ł ą c z n i c z k a do o d d z i a ł u ł ą c z n o ś c i r a d i o n a d a w c z o - o d b i o r c z e j . B.yla t o wys oce tlr u d n a i o d p o w i e d z i a l n a p r a c a , a p o l e g a ł a n a p r z e w o ż e n i u l u b p r z e n o s z e n i u s t a c j i r a d l o n a d a w c z e j do m i e j s c , w k t ó r y c h o c z e k i w a ł r a d i o t e l e g r a f i s t a . T er e ne m i c h d z i a ł a n i a b y ł y d e p a r t a m e n t y
I s e r e , L o t e t G a r o n n e , fthorio. S t a c j a p r a c o w a ł a p r a w i e c o d z i e n n i e , w m i e j s c u n a d a w a n i a n i e d ł u ż e j n i ż dwa d n i , a c z a s n a d a w a n i a
i o d b i o r u n a j w y ż e j dwie g o d z i n y . Aby s p r o s t a ć tym wymaganiom p r a w i e poło wa k a ż d e g o m i e s i ą c a s c h o d z i ł a na p o d r ó ż e . T r a n s p o r t s p r z ę t u o d b y w a ł 3 i ę pod a s e k u r a c j ą d r u g i e j o s o b y .
W io s n ą 1 9 4 'J r . p r z e n i e ś i ono k w a t e r ę głów nr] POWN do P a r y ż a , w z w i ą z k u z tym Ewa G. z o s t a ł a r ó w n i e ż s k i e r o w a n a do P a r y ż a , a l e pod f a ł s z y w y m n a z w i s k i e m : H e n r i e t t e P i c h a r d , o b y w a t e l k a
f r a n c u s k a . M i a ł a r o z l i c z n e z a d a n i a : p r z e c h o w y w a n i e p o s z u k i w a n y c h p r z e z g e s t a p o c z ł o n k ó w Ruchu O p o r u , p r z e w o ż e n i e t a j n y c h d o k u mentów, w k t ó r y c h z e b r a n e i n f o r m a c j e u ł a t w i a ł y a l i a n t o m o r g a n i z o w a n i e d e s a n t u na t e r e n i e F r a n c j i , w s k a z y w a n i e o o i e k t ó w s t r a t e g i c z n y c h do b o m b a r d o w a n i a , o r g a n i z o w a n i e k o n t a k t ó w z f r a n c u s k i m Kuchem O o or u, a p r z e d e w s z y s t k i m n a d a l p r z y g o t o w y w a n i e m i o r g a n i z o w a n i e m pun kt ów n a d a w a n i a r a d i o s t a c j i . P r z e w o z i ł a 3 t a c j ę n a d a w c z ą i s z y f r y do d e p a r t a m e n t ó w : P a s de u a l a i s i N o r d .
5
J ' lA
Jednym z p r z e j s c i o w y c h , o d o d a t k o w y c h z a d a ń w tym c z a c i e b y ł o p i l o t o w a n i e p r z y s ł a n e g o p r z e z dowództwo a n g i e l s k i e m a j o r a i c h w o j s k o p s e u d o n i m i e " X a v i e r " i w s p o m a g a n i e go w p r a c a c h wy w ia do wc zy c h p r z y r o z p o z n a w a n i u w y r z u t n i bomb "V", o r a z l i n i i komu
n i k a c y j n y c h ł ą c z ą c y c h j e z p u n k t a m i d o w o d z e n i a .
B e z p o ś r e d n i m i zw i e r z c h r i ikami Ewy G. w tym c z a s i e b y l i : E u g e n i u s z F r a n c i s z k o w s k i —p s e u d o n i m " S t e f a n 1", J e r z y P a c z k o w s k i
—p s e u d o n i m " G a b r i e l ' * i W i e s ł a w D ą b r o w s k i — p s e u d o n i m C s k a r . W m a j u - c z e r w c u 1 9 4 4 r . n a s t ą p i ł y l i c z n e a r e s z t o w a n i a c z ł o n k ó w
p o l s k i e j k w a t e r y g ł ó w n e j POWN i f r a n c u z ó w , k t ó r z y z n i m i w s p ó ł p r a c o w a l i . A r e s z t o w a n i z k w a t e r y g ł ó w n e j b y l i : J e r z y P a c z k o w s k i , M i e c z y s ł a w K a c z o r o w s k i , C z e s ł a w B i t n e r .
Za z a b e z p i e c z e n i e i o c a l e n i e w tyra o k r e s i e p u n k t u r a d i o s t a c j i , Ewa G. z o s t a ł a p r z e z Rząd F r a n c j i o d z n a c z o n a medalem
" C r ó i x de G u e r r e " z gwiazd.-), "Krzyżem Wojennym" z g w i a z d y . L at em 1 9 4 4 r . wraz. z komórką ł ą c z n o ś c i ą do k t ó r e j n a l e ż a ł a ,
b i e r z e u d z i a ł w a k c j i p r z e j ę c i a p r z y u l . T a l l e y r a n d a D e l e g a t u r y R z ąd u r o l s k i e g o we F r a n c j i , a po p r z y j e ź d z i e A m b a sa d o r a Moraw
s k i e g o d e l e g a t u r a z o s t a j e u z n a n a j a k o Ambasada F o l s k a .
Ewa G. p r a c u j e w n i e j do l i p c a 194r3 r . , t o z n a c z y do c h w i l i c o f n i ę c i a u z n a n i a Rządu f r a n c u s k i e g o d l a w ł a d z p o l s k i c h w Lon
d y n i e , a u z n a n i a * w ł a d z PRL.
W t.yrn c z a s i e za b o h a t e r s k ą d z i a ł a l n o ś ć na t e r e n i e F r a n c j i w o k r e s i e o k u p h e j i h i l l e r o w s H ń e j - Ewa G. z o s t a j e o d z n a c z o n a
"K r z y ż e m W a l e c z n y c h " p r z e z M i n i s t e r s t w o Spraw Wojskowych w L o n d y n i e .
Po w y z w o l e n i u F r a n c j i , w g r u d n i u 1 9 4 4 r . , Ewa G. w y c h o d z i z a mąż z a E u g e n i u s z a F r a n c i i s z k o w a k i e g o , a od w r z e ś n i a I 9 4 5 r . do l i s t o p a d a 1 9 4 0 r . p r o w a d z i w r a z z mężem g o s p o d a r s t w o r o l n e w o k o l i c a c h Agen.
W l i s t o p a d z i e l 9 4 B r . Kwa F r a n c i s z k o w s k a w r a z z mężem i dwu1 l e t n i m s y n k i e m w r a c a do k r a j u p o c i ą g i e m r e p a t r i a c y j n y m i z a m i e s z k u j e w L o d z i . S t a r a 3 i ę p o d j ą ć p r a c ę z a r o b k o w ą w w i e l u p r z e d - s i ę o i o r s t w a c h i w t e d y s p o t y k a s i ę z r z e c z y w i s t o ś c i ą : p o c h o d z e n i e i u p r z e d n i , po b y t z a g r a n i c ą b y ł y b a r i e r ą n i e do p r z e b y c i a w o t r z y m a n i u p r a c y . J e d n a k z na Jo ino hć j ę z y k ó w a n g i e l s k i e g o i f r a n c u s k i e go d a f a j e j możność z a t r u d n i e n i a s i ę od v - 4 9 r . do k o ń c a l 9 5 o r .
6
w C e n t t r a l i T e k s t y l n e j , w d z i a l e e k o n o m i c z n y m . Po w y p e ł n i e n i u k t t ó r e j ś z r z ę d u a n k i e t y p e r s o n a l n e j z o s t a j e z w o l n i o n a , z powodu p o s i a d a n i a r o d z i c ó w m i e s z k a j ą c y c h z a g r a n i c ą .
D z i ę k i p r z e d w o j e n n y m z n a j o m o ś c i o m męża i w a E . z o s t a j e z a t r u d n i o n a od I 9 5 1 r . j a k o k s i ę g o w a , a n a s t ę p n i e j a k o k i e r o w n i k d z i a ł u
f i n a n s o w e g o w Łódzkim P r z e d s i ę D i o r s t w i e Remontowo-Budowlanym P r z e m y s ł u L e k k i e g o . W 1 9 £ 4 r . p r z e c h o d z i do p r a c y w Banku I n w e s t y c y j n y m w Ł o d z i , a po r e o r g a n i z a c j i banków w Narodowym o a n k u P o l s k i m w c h a r a k t e r z e s t a r s z e g o i n s p e k t o r a e k o n o m i c z n e g o ,
a n a s t ę p n i e z a s r t ę p c y n a c z e l n i k a W y d z i a ł u K r e d y t ó w e u d o w n i c t w a . Obok p r a c y zawo dow ej Ewa F . a n g a ż o w a ł a s i ę w p r a c ę s p o ł e c z n ą : 1. od 1 9 ^ 4 r . do 1 9 5 7 r . b y ł a p r z e w o d n i c z ą c ą jJLgi K o b i e t w ŁPH-D 2 . a od 1 9 5 8 r . P r z e w o d n i c z ą c ą Kady iC ou iet
3 . od T 9 6 o r . do 1'975r. b y ł a c z ł o n k i e m Kady Z a k ł a d o w e j
4 . od V I - 6 9 r . b y ł a c z ł o n k i e m ZBW.il>,g d z i e p e ł n i ł a F u n k c j ę s e k r e t a r z a K oł a n r 1 " Ż u b a r d ż "
5 . od 1 9 5 4 r . b y ł a z a s t t ę p c ą p r z e w o d n i c z ą c e g o T e r e n o w e g o K o ł a O p i e k i S p o ł e c z n e j
£ . od 1 9 5 7 r . p r a c o w a ł a j a k o c z y n n i k s p o ł e c z i i y w k o m i t e t a c h s k l e p ó w Pb'S Ewa F.. u r o d z i ł a i w y c h o w a ł a dwóch synów: S t e f a n a u r . l 9 4 6 r . I n ż y n i e r m e c h a n i k i i Marek u r . 1 9 4 9 r . , o b a j od 1 9 7 5 - 6 r . w r a z z r o d z i n a m i m i e s z k a j ą w P a r y ż u .
Od s i e r p n i a 19 7 5 r . z e w z g l ę d u n a s t a n z d r o w i a Ewa F . p r z e c h o d z i na w c z e ś n i e j s z ą e m e r y t u r ę .
O d z n a c z e n i a Ewy G r z y b o w s k i e j - K t a n c i s z k o w s k i e j :
T. " C r o i x de Q u e r r e ' T z g w i a z d ą - n a d a n y w T 9 4 4 r . p r z e z Kząd F r a n c u s k i 2 . " K r z y ż W a l e c z n y c h " - n a d a n y w 1 9 4 4 r . p r z e z m i n i s t e r s t w o
Spraw W ojs kow ych w L o n d y n i e 3 . "'Krzyż ^ a w a l e r s k i O r d e r u S d r o d z e n i a P o l s k i " - n a d a n y w ł 9 7 7 r .
u c h w a ł ą Kady P a ń s t w a PBLL 4 . "Honorową Odznakę m i a s t a Ł o d z i " - p r z y z n a n ą w l y B ł r . p r z e z
P r e z y d i u m Rady N a r o d o w e j Ł o d z i
5 . " K r z y ż P a r t y z a n c k i - n a d a n y w I 9 8 2 r . p r z e z ; Radę P a ń s t w a P&l
6 . "Me dal Z w y c i ę s t w a i W o l n o ś c i " w 1 9 8 6 r . u c h w a l o n y r ó w n i e ż
p r z e z Radę P a ń s t w a PKL, a l e oba t e o s t a t n i e o d z n a c z e n i a n a s t ą p i ł y z i n i c j a t y w y P o l s k i e j O r g a n i z a c j i W a l k i o N i e p o d l e g ł o ś ć w L o n d y n i e .
K e l a t o r : . . . .
—--- E u g e n i u s z F r a n c i s z k o w s k i - mąż i z w i e r z c h n i k awy F .
z a m . u l . 9 1 - 0 1 3 Łód
p o d p i s . ^ # .
W spółpraca: E l ż b i e t a Grzybowska-GutkowsSifi - zam. 80-24G Gdańsk / s i o a ^ /
