"I. S. Aksakow w obszczestwiennoj żizni porieformiennoj Rossi", Nikołaj Cimbajew, Moskwa 1978 : [recenzja]

Z A P I S K I 601

P raca, m ająca ch arak ter stu d iu m z zak resu h isto rii m y ś li sp o łeczn ej, op arta jest g łó w n ie n a a n a liz ie w y p o w ie d z i p ra so w y ch i p u b licy sty czn y ch ; w y k o rzy sta n o r ó w ­ n ie ż p a m ię tn ik i i co w a rte p o d k reślen ia ep isto lo g ra fię, zw ła szcza n ied ru k o w a n ą .

A . B.

N ik ołaj С i m b a j e w , I. S. A k s a k o w w o b s z c z e s tw ie n n o j ż iz n i p o - rie fo rm ie n n o j R o ssii, Iz d a tie ls tw o M osk ow sk ogo U n iw ie r sitie ta , M oskw a 1978, s. 263.

T em a tem k sią żk i są p o g lą d y i d ziałaln ość jed n ego z n a jw y b itn ie js z y c h przed ­ sta w ic ie li ro sy jsk ieg o sło w ia n o filstw a . W y w iera ją c zn a czn y w p ły w n a ro sy jsk ą m y śl p o lity czn ą o d p oczątk u la t 50 -ty ch do p o ło w y lat 8 0 -ty ch X I X w ., Iw a n A k sa ­ k o w p ró b o w a ł p r zy sto so w y w a ć k la sy c z n e k o n cep cje s ło w ia n o filsk ie do z m ien ia ją ­ c y c h się w a ru n k ó w . Z b liż a ł s ię p rzy ty m d o p ozycji lib era łó w ; p op arł np. ta k ja k i o n i p rogram reform A lek sa n d ra II, w ie r z ą c iż p om im o ich p rzep row ad zen ia R osja zdoła u n ik n ąć k a p ita listy czn ej drogi rozw oju . R ó w n ież i p óźn iej w jeg o id e o lo g ii brak id e a liz a c ji sa m o w ła d ztw a , ch a ra k tery sty czn ej dla o fic ja ln e g o sło w ia n o filstw a . Co w ię c e j w r e fle k sji teo rety czn ej A k sa k o w a w ię k sz ą r o lę o d eg ra ła k ategoria

„ sp o łe c z e ń stw a ” n iż „narodu”. R zecz in n a , iż ro zu m ia ł pod p ie r w sz y m z ty c h te r m i­

n ó w św ia d o m e sw o jej m is ji k o ła ro sy jsk iej in te lig e n c ji.

W la ta c h 70-tych , m .in. pod w p ły w e m sła b eg o rezo n a n su s w o ic h k o n cep cji, A k sa k o w sk ła n ia ł się k u k o n serw a ty sto m . D u że zn a czen ie m iała je g o d ziałaln ość w o k r e sie k ry zy su b a łk a ń sk ieg o , k ie d y to o stry m i w y stą p ie n ia m i w ob ron ie n a ro ­ d ów p o łu d n io w o sło w ia ń sk ic h p r z y g o to w y w a ł o b ie k ty w n ie gru n t d la w o jn y ro sy j- sk o -tu r e c k ie j. O ceniając jeg o ó w czesn e p oczyn an ia p o lity czn e a u to r zarzuca m u brak rea lizm u i n ieo d p o w ied zia ln o ść (s. 258).

Od ca łeg o te k s tu k sią ż k i w y r a ź n ie o d b ieg a ją rozd ziały d ru gi i trzeci. J e st to historia* d w óch k o le jn y c h cza so p ism A k sa k o w a z lat 1861— 1868 („D zień ” i „M o­

sk w a ”); au tor o m a w ia z a b ie g i i k ło p o ty z w ią za n e z ich red a g o w a n iem , k o n ta k ty z cenzu rą, k w e stie ek o n o m iczn e i p erso n a ln e. W y ją tk iem są stro n y p o św ięco n e sto su n k o w i s ło w ia n o filó w do sp ra w y p o lsk iej, szczeg ó ln ie zaś d o p o w sta n ia sty c z ­ n io w e g o (s. 108— 113). W yk orzystu jąc b ogatą k o resp o n d en cję A k sa k o w a i jeg o so ­ ju szn ik ó w id e o w y c h (m .in. z zesp o łó w C zyżow a, C zerk ask iego, S a m a r in ó w i A k sa k o - w ó w , p rz e c h o w y w a n y c h w B ib lio te c e im . L en in a w M o sk w ie i w d zia le r ęk o p isó w In sty tu tu L itera tu ry R o sy jsk iej), C i m b a j e w Ukazuje częścio w e za ła m a n ie się k o n cep cji te o r e ty c z n y c h w ze tk n ię c iu z p rak tyk ą. A k sa k o w g ło s ił w zasad zie teo rię, iż P o lsc e n a le ż y p o zo sta w ić p raw o do sa m o sta n o w ien ia , b o w iem p ra w id ło w o ści w ew n ę tr z n e g o ro zw o ju i ta k sk ło n ią ją w b liższej czy dalszej p rzy szło ści k u R osji.

W la ta c h 1863— 1864 u le g ł n a p e w ie n czas f a li szo w in izm u . P o w s ta n ie sty czn io w e sta ło się zresztą g łó w n ą p rzy czy n ą rozłam u w śr ó d sło w ia n o filó w : czę ść z n ic h (ks.

C zerk ask i, Sam arin ) w z ię ła u d zia ł w rep resja ch p o p o w sta n io w y ch i w sp ó łtw o rzy ła p o lity k ę ru sy fik a c ji. In n i, ja k W. J e ła g in i F . C zyżów , p o tę p ia li ta k ą p o sta w ę. S a m A k sa k o w , za jm u ją cy p oczątk ow o k o m p ro m iso w e sta n o w isk o , p r z y c h y lił się n a stę p ­ n ie do tycsh o sta tn ich .

K sią żk a C ym b a jew a w y k o r z y stu je ogrom n ą sp u ścizn ę ręk o p iśm ien n ą s ło w ia ­ n o filó w i ich k o resp o n d en tó w . A u to r sta ra n n ie a n a lizu je w y p o w ie d z i p u b licy sty czn e i zesta w ia je z te k sta m i n ie p rzezn a czo n y m i do druku. B ard zo rza d k o n a to m ia st p o w o łu je s ię n a w c z e śn ie jsz e o p ra co w a n ia (w arto zazn aczyć p o w ierzch o w n ą p o le­

m ik ę w e w stę p ie z parom a p racam i a m ery k a ń sk im i i zach od n ioeu rop ejsk im i).

A.S.