K ronika
151
P R A C E W Z A K R E S I E H IS T O R II M E T R O L O G I I P O L S K IE J P R O W A D Z O N E W G Ł Ó W N Y M U R Z Ę D Z I E M I A R
J akk olw iek zainteresow ania w G łó w n y m U rzędzie M ia r historią m etro logii polskiej są ju ż starej daty, bo w ią żą się z w y d a n iem przez U rzą d książki Stam m a o m etrologii staropolskiej (1938 r.), to system atycznie i w szerszym zakresie zajęto się tu historią naszych m iar dopiero w latach 1956— 57. Choć b ra k środ ków u tru d n iał w p ew n y m stopniu p row ad zenie tych prac, w ciągu tego bardzo krótkiego czasu d o obecnej ch w ili zrobiono bard z o w iele. Przede w szystkim zostały w y p ra c o w a n e teoretyczne p od staw y p rzyszłych badań, p oło żono też w iększy nacisk na stronę m etodologiczną zagadnienia.
Zain tere so w an ia w zakresie historii m etrologii polskiej p rz e ja w iły się w k ilk u kierunkach.
W rok u 1949 podjęto p rojek t opracow an ia podręczn ika zastępczego pt. H i
storia jednostek m iar i rachuby czasu w Polsce (d r inż. Zd. R au szer i d r S. G ó
rzy ń ski); rzuconej jedn ak k oncepcji nie udało się zrealizow ać z b ra k u zarów no fu n d u szó w ja k i w spółautorów , którzy w y ra z ilib y gotow ość o praco w an ia poszczególnych zagadnień tego podręcznika. S p ra w a ta jest w ię c n ad al otw arta. W ażn y m jest jed n ak to, że w r. 1957, w ram ach p rac tym czasow ej K o m is ji do S p ra w Z b io ró w M etrologii, przystąpiono w G U M do op racow an ia szerszych p o d staw nau kow ych nad historią m etrologii polskiej. Jedną z p ie r w szych czynności było zrobienie odpisów kart tem atycznych zbiorczych do zagadnienia „Ceny. m ia ry i w a g i” zn ajd u jących się w kartotece N aczelnej D y re k c ji A r c h iw ó w P a ń stw o w y c h w W a rsz a w ie . Ż k o le i przystąpiono do w y p raco w an ia „U k ład u tem atycznego in stru k cji d la in w en ta ry zac ji m ate ria łó w do d zie jó w m etrologii staropolsk iej”, niezbędnej do p odjęcia p rzyszłej k w e rendy arch iw a ln e j w sk ali p ań stw o w ej. Z ak res dotychczasowych p rac zm usił do rozłożenia sam ej k w e re n d y na szereg lat.
In stru k cja tem atyczna zakreśliła sobie m. in. zadanie p ostaw ien ia k w e rendy m etrologicznej na poziomie odp ow iad ający m dzisiejszym celom i zada niom n au k i m etrologii w św ietle bad ań historyczno-technicznych. Toteż w instrukcji, różnej nieco charakterem od dotychczasowych, położono w ię k szy nacisk na p roblem atykę specjalną, ja k np. zbadan ie nom enk latu ry d aw n y ch jednostek m iar, m ia ry obliczeniow e w m ateriale aktowym , d a w n e p ry m i ty w n e sposoby określania jednostek m iar, różne m etody i sposoby m ierzenia i przem ierzania n a jedn ostki lokalne w d aw n ej Polsce, ja k np. p om iary g ru n tó w (cerklow anie), lokalne jednostki m iar i terytorialne ich rozprzestrzenie nie, wielkości, związki, pochodzenie i ro zw ój jednostek m iar, w zorce d a w nych „m iar i w a g ”, m ia ry lokalne i ich w za jem n y stosunek do siebie i w obec wzorca, najstarsze jednostki powierzchni, długości, m asy i objętości, d aw n e p rzyrząd y i w y k o n y w a n e nim i pom iary. Chodziło o w y d o b y c ie -d ro g ą k w e rendy m ateriału tem atycznego zachow anego dla tych s p r a w w aktach. N ie zaw sze cel ten da się w p ełn i osiągnąć, ale już w stęp n e naśw ietlenie za gad nienia p ozw o li w przyszłości historykom -m etrologom gru n tow n iej je p rze p ra cować. W historii m etrologii jest bow iem sporo takich p roblem ów , których bez specjalnych szczegółowszych stu diów wszechstronniej zbadać się nie da.
N a m ateriał ak to w y do m etrologii staropolskiej s k ład ają się akta grodzkie i ziemskie, księgi wieczyste, ziemskie, sądowe, re la c je i obiaty, protocollony,
152
Kronikainskrypcje, decreta, m an u ały i dissoluta, a przede w szystk im księgi m iejskie i lustracje. Cenrfy poza tym m ateriał m etrologiczny p od ają ak ta pod w orskie i księgi referendarskie. Z dotychczas przeprow adzon y ch k w eren d a rc h iw a l nych w iem y, że akta do końca X V I I I w . przynoszą do historii m etrologii cenne dane dla m ia r długości i powierzchni, m ia r objętości (pojem ników ) i „ w a g i” (m asy). W aktach n a przestrzeni w ie k ó w uży w an y jest na oznaczenie różnych jednostek m ia r term in „m iary i w a g i” .
Szczegółow a p ro blem atyk a dotyczy m. in. często p o w tarz ającej się s p ra w y konfiskaty n iesp raw ied liw y ch m ia r oraz taks p od w ojew od ziń skich (dotąd nie o pracow anych) na różne arty ku ły przem ysłow e i rzemieślnicze. W aktach dość często w y stęp u ją: opisanie czynności zw iązanych z kontrolą miar, nakazy k ró lew sk ie do spisania używ anych m ia r i w ag, jednostki przeliczeniowe oraz redu k cje p rętów i stóp na w łók i. W y stęp u ją także i inne spraw y, których dla ich obfitości w y liczać tutaj niepodobna.
P on iew aż wszystkich tych s p ra w nie da się zbadać bez zespołowej k w e re n d y arch iw aln ej, G U M postanow ił w p ierw szy m rzucie podjąć sporządze nie tym czasow ego w y k az u m ateriału aktow ego do historii m etrologii polskiej X I X — X X w ieku, zachowanego w arch iw ach polskich. Z ad a n ie jest o tyle ułatwione, że a rc h iw a nasze posiadają w znacznej m ierze już opracow ane inwentarze, choć sporo p rac in w en tary zacyjn y ch jest jeszcze w toku. A u t o ro w i tych u w a g polecono przejrzenie inw entarzy z zachow anym m ateriałem m etrologicznym . P race te dobiegają ju ż końca. Przep ro w ad zo n o kw erendę w 14 w o je w ód zk ich arch iw ach p ań stw o w ych (częściowo i w niektórych p o w ia tow ych): w Łodzi, Poznaniu, W ro cław iu , Gdańsku, K atow icach, K rak ow ie, w R zeszowie z siedzibą w Przem yślu, w Zielonej G órze z siedzibą w Starym Kisielinie, w Opolu, L u blin ie, Szczecinie i W a rs z a w ie (A rc h iw u m G łó w n e A k t D aw n ych , A rc h iw u m A k t N ow ych , A rc h iw u m P A N ). Dalsze p race są w toku, a objęte nim i będą jeszcze a rc h iw a w Białym stoku, Toruniu, B y d goszczy, In o w ro cław iu , K ielcach i w Radom iu.
Po n iew aż a rch iw a nasze na zagadnien ia techniki, a w nich na metrologię, p rze staw ia ją się dopiero w ostatnich czasach, m ateriał nas interesujący nie w y stęp u je tak przejrzyście, ja k to widoczne jest w m ateriale aktow ym p on ie mieckim. P rzy p rzeglądan iu in w entarzy m iałem możność stwierdzić, że m a teriał m etrologiczny często nie jest w nich ujaw n ion y. Często n asu w ają one m ateriał domniemany, a ten jest niepew ny, je ś li nie jest poparty p rze jrze niem odnośnych aktów. N a podstaw ie już uprzystępnionych d la p ra c o w n i k ó w n au k i in w entarzy można jedn ak powiedzieć, że m ateriał metrologiczny dla X I X i X X w ie k u jest znaczny. D o brze się zatem stało, że prace k w e re n - dow e w sk ali p ań stw o w e j zostały podjęte.
Innym zagadnieniem , nad którym rozpoczął prace G łó w n y U rzą d M ia r jest historia- ad m inistracji m iar, tj. O k ręgo w y ch i O b w o d o w y ch U rz ę d ó w M iar. Z an im ukaże się w ła ś c iw a historia ad m in istracji m ia r w y p a d n ie o p ra cow ać historię urzęd ów okręgow ych i opu blikow ać ją w form ie biuletynow ej. P race te zostały ju ż zapoczątkowane w oparciu o „W ytyczne do zbieran ia m a te ria łó w d o historii polskiej A d m in istracji M ia r ” rozesłane do wszystkich O k ręgo w y ch U rz ę d ó w M iar. Z bieran ie m ateriału historycznego dotyczy danych do historii pomieszczeń U rz ę d ó w M iar, do ich wyposażenia, do historii A d m i n istrac ji M ia r w składnicy akt, do ro z w oju w y d z ia łó w adm inistracyjnych, do
Kronika
153
za k ład ów n a u k o w o -b ad aw c zy ch i p raco w n i O U M i G U M , do ak c ji szkolenio w e j p row ad zo n ej w O U M i G U M , do p ra c legalizacyjnych, do w sp ó łp racy A d m in istracji M ia r z zagranicą. U zup ełn iać ten m ateriał będą w yk resy, tablice statystyczne, fo to grafie i tym podobne d ow o d y rzeczowe. Jednocześnie zw ró cono u w a g ę n a d aw n e i istniejące zakłady w y tw ó rc ze i n ap ra w cze narzędzi m ierniczych z uw zględn ieniem ich historycznego rozw oju.
Równocześnie w y p ra c o w a n e zostały w y tyczne zakresu prac, jak ie należy podjąć nad historią m etrologii polskiej na n o w y m etapie. P race te rozw inąć w y padn ie równocześnie w trzech kieru nkach: 1 ) zapoznania się ze stanem m ateriałó w arch iw aln ych do historii m etrologii polskiej w w o je w ód zk ich arch iw ach państw ow ych, 2) opracow an ia historii ad m in istracji m ia r i 3) p rze p ro w ad zen ia sam odzielnych bad ań n au k o w ych nad m etrologią polską. N a czoło w y s u w a ją się przede w szystkim studia metodologiczne, które stan ow ić będą trw a łą podstaw ę bad ań historycznych.
Już w ch w ili obecnej w ie lk ą pomoc w bad an iach nad historią m etrologii w spółczesnej oddają jedyne dotychczas w Polsce zbiory m etrologiczne G łó w
nego U rzędu M iar, które w m iarę ro z w o ju m ogą p rzy brać ch arak ter cen tral nego M uzeum M etrologicznego. B ędzie to m uzeum o przeznaczeniu specjalnym zbierające za bytk i ja k narzędzia miernicze, które w y szły z obiegu, a dziś m ają znaczenie historyczne oraz eksponaty zw iązane z różnym i dziedzinam i pom iarów .
Stefan G órzyński
R E A K T Y W O W A N I E O Ś R O D K A M U Z E A L N E G O W S I E L P I W I E L K I E J
Z ak ład p u d lin garsk i i w alco w n iczy w S ielp i W ie lk ie j koło K ońskich (w oj. kieleckie) zbu d o w an y w p ierw sz ej p oło w ie X I X w . b y ł już w okresie m iędzy w o jen n y m otoczony opieką k onserw atorsk ą ja k o zabytek techniki. W r. 1934 zakład p rzejęło ówczesne M uzeum P rz e m y s łu -i Techniki, tw orząc w nim sw ój teren ow y oddział. Przep row ad zon o w tedy p race rem ontow e i konserw acyjne, zm ierzające do trw ałego zabezpieczenia obiektu. Poczynania te u legły całk o w item u zaprzepaszczeniu w czasie ostatniej w o jn y, kiedy okupant zniszczył zachow ane p ierw otne w yposażenie zakładu w m aszyny i urządzenia, p rze k a zując je n a złom, bu d yn k i zaś fabryczn e pow ażnie zd ew astow ał.
P o w ojn ie, dopiero w r. 1957 za bytk o w y zakład p rze jm u je pod bezpo średnią opiekę M uzeum T ech nik i N O T , z zam iarem k on tyn u ow an ia rozpo czętych przed dwudziestu p aru laty prac.
W ciągu d w u lat zostało w yk o n an e zabezpieczenie obiektu i jego w stęp ny remont. P ozw oliło to na zorganizow anie w jedn ej z hal za k ład u w y s ta w y
Najstarsze tradycje Zagłębia Staropolskiego, która została o tw a rta 14 czerw ca
1959 r. w obecności p rzedstaw icieli w ła d z w o je w ó d zk ich i p ow iato w y ch oraz p rzy licznym udziale m iejscow ego społeczeństwa. Z ad a n iem w y s ta w y było
