351
p lik o w a n e. K o n ta k ty z G rek am i z M a ssa lii p rzy śp iesza ły i u k ie r u n k o w y w a ły pro
c esy zachodzące w śro d o w isk u b arb arzyń sk im .
Z ap rezen tow an e w pracy o sta ro ży tn ej M a ssa lii a n a liz y r e la c ji m ięd zy dw om a o b szaram i zn ajd u jącym i s ię n a ró żn y ch szczeb lach r o zw o ju gosp od arczego i sp o łeczn ego, m ają w a lo r b ard ziej g en era ln y . M ogą one sta n o w ić cen n ą in sp ira cję b a d a w czą przy stu d ia ch n ad p od ob n ym i za g a d n ien ia m i w o d n ie sie n iu do in n y c h tery to rió w i in n y ch o k resó w h istoryczn ych .
J e r z y K o len d o
M e to d ik a iz u c z e n ija d r ie w n ie js z ic h is to c z n ik o w p o is to r ii n a ro d o w S S S R . S b o rn ik s ta tie j, red. W. T. P a s z u t o, A k a d em ia N au k S S S R . In stitu t Isto rii S S S R , M oskw a 1978, s. 206.
W zw ią zk u z serią w y d a w n ic tw a źró d eł „ D riew n iejszije is to c z n ik i po is to r ii n a ro d o w S S S R ” w y k o n a n o w ie le stu d ió w źród łozn aw czych . K ilk a n a śc ie z n ich o p u b lik ow an o pod red ak cją prof. W. T. P a s z u t o . D o ty czą o n e g łó w n ie źródeł p isa n y ch (10 stu d iów ), w d w ó ch w y p a d k a ch się g a ją c p o źródła k a rto g ra ficzn e i k r y ty k ę źród łow ą b y lin ru sk ich i sa g sk a n d y n a w sk ich . S tą d w y d a je się , że ty tu ł zb ior
ku sfo rm u ło w a n o za szeroko: n ie p recy zu je b o w iem ty p u „ n a jsta rszy ch źród eł” do h isto rii n arod ów ZSRR , zaś o c z e k iw a n y c h źró d eł arch eo lo g iczn y ch , ik o n o g ra ficz
n y ch , jęz y k o w y c h czy a n tro p o lo g iczn y ch n ie u w zględ n ion o.
D uża różnorodność źró d eł p isa n y ch , k tó ry ch p o zn a n ie p o zw a la u sta lić w ażn e z ja w isk a życia sp ołeczn ego, k u ltu ro w eg o i p o lity czn eg o , ic h w ie lo ję z y c z n o ść , w a r to ścio w o ść p rzek azów ob cych , od m ien n e ty p y (k roniki, p o m n ik i p raw a, o p isy g e o g raficzn e), w y m a g a ła w y p r a c o w a n ia w ie lu k o n k retn y ch m eto d k ry ty k i. T alen t, praca i d o ciek liw o ść badacza w y d o b y ć m ogą ze źródła n ie z n a n e p o k ła d y in form acji.
Z a lety w ielo stro n n eg o n a św ie tla n ia g en ezy i w a ru n k ó w p o w sta n ia p oszczególn ych za b y tk ó w o m ó w ił w e w stę p ie „Od red ak tora” W. T. P a szu to . K ażd e b o w iem źródło w y m a g a in d y w id u a ln eg o p o tra k to w a n ia . T rzeba tw o rzy ć w cią ż n o w e n arzęd zia k r y ty czn ej ocen y. D la teg o h istoryk — zd a n iem b ad acza ra d ziec k ieg o — podobny jest do chirurga: p rzy g o to w u je coraz lep sze n arzęd zia i te c h n ik i, ab y sp raw n iej p rze
prow adzać o p eracje n a źród łach i su b sta n cji za b y tk o w ej.
U w a g ę historyk a p o lsk ieg o p rzyciąga w a r to śc io w e o p ra co w a n ie ogóln e J. N.
S z c z a p o w a , „A rch eo g ra ficzesk a ja m etod ik a is slie d o w a n ija i izd a w a n ija p a m ia t- n ik o w d riew n ieru ssk o g o p ra w a ” (s. 8— 21), a rty k u ł T. N . D ż a k s o n a , „K m etod ik e an aliza ru ssk ich iz w ie s tij isla n d sk ic h sa g ” (s. 128— 143), Т. М. К a 1 i n i n y , „N or- m andskij w op ros w tru d ach w o sto k o w ie d o w R o ssii” (s. 144— 153), N. I. S z c z a w i e - l e w e j , „ T en d en cjozn ost’ sr ie d n ie w ie k o w o j isto rio g ra fii (na p rim iere ch ron ik i W in centa K ad łu b k a)” (s. 154— 165), E. L. F r i d b e r g, „ Isto riczesk ije p ried p o sy łk i d riew - n iejszej k o d ifik a cji p raw a L iw ó w ” (s. 166— 180) oraz a rty k u ły d oty czą ce starożytn ej i śred n io w ieczn ej w ie d z y g eograficzn ej.
A r a b isty k a i zn a w stw o O rien tu w h isto rio g ra fii ro sy jsk iej sięg a ją początk am i X V III w ie k u (por. o p racow an ia z h isto rii n a u k i I. J. К г а с z к o w s к i e g o, B. W.
Ł u n i n a i В. M. D a n c i g a) i, ja k w iadom o, m ają ta k że w k ła d p o lsk i (p u b lik a
cje n a u k o w e Jan a P o to ck ieg o i jeg o u d ział w w y p r a w ie 1805— 1806 do U rgi). A u to r
ka za jęła się jed n a k prob lem em n orm ań sk im w p óźn iejszej litera tu r ze przed m iotu (1818— 1900), gd zie zgod n ie z teo rią podboju, „R u sów ” w y stę p u ją c y c h w źródłach o rien ta ln y ch utożsam ian o z N o r m a n a m i-S k a n d y n a w a m i. W y ją tk iem b y ł I. H a m - m e r - P u r g s t a l l , k tó ry (w 1825 r.) w y w o d z ił „R u sów ” z A z ji Ś rod k ow ej. T. M.
K a lin in a w y k a z u je k ru ch ość p rzesłan ek tezy n o rm a ń sk iej, k tóre w y sta rcza ły
R E C E N Z J E
ó w czesn ej historiografii. O rien ta listy k a n ie w y k a z y w a ła d ostateczn ej sa m o d zieln o ści i k ry ty cy zm u a n i n ie w y ch o d ziła z żadną w ła sn ą k on cep cją. D opiero w la ta ch s ie d em d ziesią ty ch X I X w . D. A. H w o 1 s o n (1869 r.) o k reślen ie „R uś” ze źródeł a ra b sk ich rozu m iał szeroko: S ło w ia n ie , N o rm a n o w ie i lu d y fiń sk ie znad W ołgi i w y b rzeży B a łty k u . W kład o r ie n ta listó w do ro zw o ju badań og ra n icza ł się do e d y to rstw a źród łow ego (por. te k s ty w y d a n e p rzez A . A . K y n i к a i W. R. R о z e n а,
„ Izw iestija a l-B e k r i i dru gich a w to ro w o R usi i S ła w ja n a c h ” t. I— II, S. P etersb u rg 1878— 1903), w c z e śn ie ud o stęp n ia ją ceg o w a żn e źródła do d ziejó w całej S ło w ia ń szczyzn y, m .in. op is podróży Ib rah im a ib n Jak u b a.
P o d ję c ie stu d iu m o te n d e n c y jn o śc i K ron ik i K ad łu b k a n ie jest o d k ry w cze, bo n a w e t roczn ik i pod ające sucho w y d a rzen ia d okonują w yb oru fa k tó w i p rzed sta w ia ją je z p u n k tu w id zen ia i zap otrzeb ow ań środ ow isk a, k tóre rep rezen tu ją. A le w ty m w y p a d k u ty tu ł sta n o w i — p o w ie d z ie lib y śm y — w y z w a n ie rzucone z esta rza ły m tr a d ycjom . A utorka stw ierd za k la so w e i śro d o w isk o w e u w a ru n k o w a n ia M istrza W in cen tego, a le siln ie p od k reśla w a rto ść p ozn aw czą jego szczerej i jed n ostron n ej w y p o w ied zi. K ronika W in cen tego b y ła w h isto rio g ra fii ro sy jsk iej p ra w ie za w sze ostro o cen ia n a i p om ijan a. N. I. S z c z a w ie le w a p rzek on u je do te k s tu n a szeg o kronikarza p ok azu jąc b o g a ctw o in fo rm a cji, p recy zję p ojęć i horyzont in te le k tu a ln y W in cen teg o , p od k reślając też jeg o p o zy ty w n e o cen y i sfo rm u ło w a n ia d otyczące R usi. Dobór c y to w a n ej litera tu r y p olsk iej jest tra fn y , gorzej z erratą ty tu łó w .
D ość ogóln y a rty k u ł A. W. P o d o s i p o w a, „K artograficzesk ij p rin cip w stru k - tu r ie g ieo g ra ficzesk ich op isa n ii d riew n o sti. P o sta n o w k a p ro b lem y ” (s. 22—45) ■— d o ty czy h isto rii k artografii, k sz ta łto w a n ia p ojęć g eo g ra ficzn y ch i w ie d z y na ten tem a t w k ręgu sta ro ży tn y ch k u ltu r śród ziem n om orsk ich (od B a b ilo n ii po cesa r
stw o rzym sk ie). P om im o sk ró to w eg o ch a rak teru o p racow an ia d aje się odczuć szczu p łość p o ró w n a w czy ch m a teria łó w etn o lo g iczn y ch i etn o g ra ficzn y ch , rzu cających św ia tło n a p ra w id ło w o ści ro zw o ju tzw . p sy c h ik i p ry m ity w n ej. P ro b lem o rien ta cji m ap y k u jed n ej ze stron św ia ta d oty czy n ie ty lk o h isto rii k a rto g ra fii, tr a d y c ji m a p ow an ia, a le i w ie lu treści k u ltu ro w y ch , w ła śc iw y c h ok reślo n y m narodom . K a rto g rafia an ty czn a b yła też w a r u n k o w a n a p rak tyczn ym i w zg lęd a m i p rzed sta w ia n ia cen tró w p o lity czn y ch i k u ltu ra ln y ch cią g n ą cy ch się p asem w zd łu ż M orza Ś ró d ziem nego i C zarnego. A u tor p o stu lu je p otrzeb ę w szech stro n n iejszeg o p ozn an ia roli m apy w ż y ciu sp o łe c z e ń stw a n ty czn y ch . ,
G eo g ra ficzn e w y o b ra żen ia ś r e d n io w ieczn y ch S k a n d y n a w ó w (okres X II— p oło
w a X IV w .) in teresu ją co z refero w a ła E. A . M i e l n i k o w a (s. 111— 128). O praco
w a n ia p o lsk ie (K. B u c z e k , J. S t r z e l c z y k ) p o zw a la ją dokonać w ie lu p o ró w n a ń i u zu p ełn ić rek o n stru o w a n y p rzez n a u k ę stan rzeczy. W S k a n d y n a w ii (z I s la n dią) d o m in o w a ło w y o b ra żen ie a n ty czn o -ch rześcija ń sk ie orb is te r r a r u m (k rin g la h eim sin s), ta rczy otoczonej w o k ó ł ocean em . N urt p rak tyczn y, in fo rm a cje zbierane przez p od różn ik ów , żeglarzy i k u p ców , sp ro w a d za ł s ię n a jczęściej do opisu albo bardzo sch em a ty czn eg o p rzed sta w ien ia ja k ieg o ś znanego od cin k a tra sy (w zdłuż rzek i, b rzegu m orsk iego alb o w a żn ej drogi). Tego rodzaju w ia d o m o ści p rzech ow ały w ła śn ie sa g i (por. prace E. M e t z e n t h i n a , G. L a b u d y i w c z e śn ie jsz ą E. A.
M i e l n i k o w e j ) . D uża4 w artość sag ja k o źródeł do b ad an ia d ziejó w w czesn eg o śred n io w iecza S ło w ia ń szczy zn y , ta k że d zięk i k o n k retn y m w ia d o m o ścio m g eo g ra fic z n y m i top ograficzn ym , jest ju ż dziś poza d ysk u sją.
W su m ie n in ie jsz y zb iór sta n o w i c iek a w ą rep rezen ta cję m eto d y k b ad aw czych h isto rio g ra fii rad zieck iej. S zkoda, że to m ik n ie ob jął ró w n ież in n y c h opracow ań n ie zb ęd n y ch dla k ry ty k i p o zo sta ły ch , fw ażn ych ty p ó w źródeł p ra d ziejo w y ch i śred n io w ieczn y ch .
Jan T y s z k ie w ic z
