Ewa Z a lew sk a
POLONIKA W KSIĘGOZBIORZE JAKUBA HENRYKA FLEMINGA1
W z b i o r a c h B i b l i o t e k i U n iw e r s y te c k ie j w W arszaw ie z n a jd u j e s i ę r ę k o p i s z a ty tu ło w a n y " C a th a lo g u s B i b l i o t h e c a e P lem m ingae" „ ? Z o s t a ł on s p o rz ą d z o n y n a p o c z ą tk u X V III w« i z a w ie r a s p i s k s i ą ż e k z n a jd u j ą c y c h s i ę w z b i o r a c h b i b l i o t e k i J a k u b a H enryka F l e mminga / 1 6 6 7 - 1 7 2 8 /, f e l d m a r s z a ł k a w o js k s a s k i c h , z a u fa n e g o do
r a d c y A u g u s ta I I M ocnego, k o n iu s z e g o l it e w s k ie g o » P o s ta ć w ł a ś c i c i e l a k s i ę g o z b i o r u n i e d o c z e k a ła s i ę , j a k d o t ą d , s z e r o k i e g o mono
g r a f i c z n e g o o p ra c o w a n ia » Wspominany j e s t j e d y n ie w s t u d i a c h do
t y c z ą c y c h e p o k i s a s k i e j « Zarówno h i s t o r i o g r a f i a n ie m ie c k a , j a k i p o l s k a n i e p o ś w i ę c i ł y je g o o s o b ie w ię k s z e j uw agi« J e d y n ie o s ie m n a s to w ie c z n y h i s t o r y k n ie m ie c k i M ic h a e l R a n ft w k i l k a l a t po ś m i e r c i f e l d m a r s z a ł k a n a p i s a ł je g o b i o g r a f i ę . N a le ż y 3 p rz y tym z a z n a c z y ć , że p r a c a t a j e s t w n i e k t ó r y c h fra g m e n ta c h n i e z b y t w ia ry g o d n a i o g ó ln ie n o s i cech y p a n e g ir y k u . R a n f t , w sp ó ł
c z e s n y F lem m ingow i, c z e r p a ł in f o r m a c je od osób z n a j b l i ż s z e g o o t o c z e n i a d y p lo m a ty i od n ie g o sam ego. F a k ty podane w tym d z i e ł ku s ą cenn e i z a s ł u g u j ą n a uw agę, l e c z i c h i n t e r p r e t a c j a j e s t z b y t s u b ie k ty w n a .
B ard zo o g ó ln ik o w o i p o b ie ż n ie p o t r a k t o w a ła o sob ę J . H . F l e — mminga " A llg e m e in e d e u ts c h e B i o g r a p h i e " , p u b l i k u j ą c k r ó t k ą n o t kę b i o g r a f i c z n ą ^ .
N ie c o ła s k a w s z a o k a z a ła s i ę d l a n ie g o h i s t o r i o g r a f i a p o l s k a .
W ie le i n t e r e s u j ą c y c h i n f o r m a c j i n a te m a t ż y c ia i d z i a ł a l n o ś c i
Flem m inga napotykam y w p r a c a c h h is to r y k ó w z a jm u ją c y c h s i ę e p o k ą
s a s k ą : J . F e ld m a n a , K. J a r o c h o w s k ie g o , S . A sk e n a z e g o , J . S t a -
s z e w s k ie g o . W ładysław K o n o p c z y ń sk i j e s t a u to re m i n t e r e s u j ą c e g o
a r ty k u łu ^ 3 o r a z h a s ł a " Ja k u b H enryk F lem m in g ", z a m ie s z c z o n e g o
- 148 -
w " P o ls k im s ło w n ik u b io g r a f ic z n y m " . Z aś w o s t a t n i c h l a t a c h uwa— 7 Q gę n a p o s ta ć te g o z n a k o m ite g o d y p lo m a ty z w r ó c ił J ó z e f G ie ro w s k i . T ru dn o w y tłu m aczy ć t e n b r a k z a i n t e r e s o w a n i a o so b ą je d n e g o 53 n a j w y b i t n i e j s z y c h mężów s t a n u Europy p o c z ątk ó w X V III « . Na pewno n i e j e s t t o k w e s t i a n i e d o s t a t e c z n e j i l o ś c i ź ró d e ł» B aza ź ró d ło w a j e s t n ie z w y k le b o g a ta . O s o b is te archiw um Elem m inga / k o r e s p o n d e n c j a p ry w a tn a i d y p lo m a ty c z n a , o s o b i s t e z a p i s k i / , z n a j d u j ą c e s i ę w S ask im Archiwum K rajow ym , o b l ic z a n e j e s t n a d z i e s i ą t k i tomów.
J e d y n ie m ik r o s k o p ij n a c z ę ś ć t y c h z b io ró w z o s t a ł a o p u b lik o w a n a w
, 9
XIX w. p r z e z E dw arda R a c z y ń s k ie g o .
W 1913 r . K a z im ie r z M. M oraw ski n a p i s a ł s tu d iu m n a te m a t o s o - b i s t y c h z a p isk ó w Elem m inga 10 . W r o z p r a w ie t e j w spom ina, że o p r a cow aniem d z ie n n ik ó w m a r s z a łk a zajm ow ał s i ę Zygmunt T a r l i ń s k i . Na t e j wzm iance je d n a k ś l a d u ryw a s i ę .
Na p o d s ta w ie i n f o r m a c j i z a c z e r p n i ę t y c h z r ó ż n y c h ź r ó d e ł i o p rac o w ań można o d tw o rzy ć o b ra z d z i a ł a l n o ś c i J a k u b a H e n ry k a E le — mminga w P o l s c e .
P r z y b y ł do P o l s k i w 1697 r . , by w z ią ć u d z i a ł w i m i e n i u swego w ła d c y e l e k t o r a s a s k i e g o F r y d e ry k a A u g u s ta W e ttin a w e l e k c j i k ró l a . Za l i c z n e o b i e t n i c e u d a ło mu s i ę zdobyć t r o n R z e c z y p o s p o l i t e j d l a Sasa« W t e n s p o s ó b z a s k a r b i ł s o b ie ł a s k i nowego k r ó l a p o l s k i e g o , k t ó r y n a w ie le l a t p o w ie r z y ł mu k ie r o w n ic tw o d y p lo m a c ją s a s k ą . Elem m ing b r a ł u d z i a ł we w s z y s tk i c h w a ż n ie js z y c h w y d a rz e n i a c h te g o o k r e s u /w o jn a p ó łn o c n a , d e t r o n i z a c j a i a b d y k a c ja A u g u s ta I I , w a lk a o o d z y s k a n ie t r o n u / , s p o r z ą d z a ł p la n y m o d e rn i
z a c j i u s t r o j u R z e c z p o s p o l i t e j . J a k o d y p lo m a ta , d o r a d c a k r ó l e w s k i , ż o ł n i e r z i dow ódca, Elem m ing j e s t o s o b o w o ś c ią n i e p r z e c i ę t n e g o f o r m a t u , w y r a s t a j ą c ą ponad c a ł e o t o c z e n ie A u g u s tą I I . Był n a j w ię k s z ą in d y w i d u a l n o ś c ią dworu s a s k i e g o , w y w ie ra ją c d e c y d u ją c y wpływ n a d y p lo m a c ję s a s k ą , a po c z ę ś c i i p o l s k ą . G i ę t k i dyplom a
t a , o b eznan y z t a j n i k a m i p o l i t y k i e u r o p e j s k i e j , dorów nyw ał n a j w y b itn ie js z y m s t a t y s t o m t e g o o k r e s u .
P rz e b y w a ją c p r z e z w i e le l a t w P o l s c e , n a w ią z a ł b l i s k i e kon
t a k t y z w ie lo m a p o l s k i m i ro d a m i: S z a n ia w s k im i, P rz e b e n d o w s k im i, C z a r to r y s k im i /w dużym s t o p n i u p r z y c z y n i ł s i ę do p o w s ta n ia póź
n i e j s z e j " F a m i l i i ’’/ . P r z e z sw o je m a łż e ń s tw a w s z e d ł do n a jz n a k o m it s z y c h rodów m a g n a c k ic h / p i e r w s z e m a łż e ń stw o z F r a n c i s z k ą Sa
p i e ż a n k ą , d r u g ie z T e k lą R a d z iw iłłó w n ą /.
B ył c z ło w ie k ie m g ru n to w n ie w y k s z ta łc o n y m , s tu d i o w a ł n a u n i
w e r s y t e t a c h w L e j d z i e i U t r e c h c i e , p o s i a d a ł b o g a ty k s i ę g o z b i ó r ?
149 -
r ó ż n o r o d n y i w s z e c h s tr o n n y . W s p ó łc z e ś n i w sp o m in a ją go ja k o c z ł o w ie k a ś w i a t ł e g o i m ą d re g o , a l e z d r u g i e j s t r o n y w id z ą go ja k o
"bon—v i v a n t a 5’ i s y b a r y t ę . W s to s u n k a c h z lu d ź m i s ta n o w c z y , zarów no w s ło w a c h , j a k i w c z y n a c h . Z a le ta m i to w a r z y s k im i, dowcipem
i o g ła d ą u m ia ł z jed n y w ać s o b ie m ężczy zn i k o b i e t y . Te o s t a t n i e s z c z e g ó l n i e p o d z iw ia ły je g o e n e r g i ę i b o g a c tw o . L u b i ł p r z e p y c h i w ygodę. R ył k o n e se re m s z t u k i - wybudował m iędzy in n y m i P a ł a c J a p o ń s k i w D re ź n ie 11 . S ł y n ą ł ja k o znaw ca p r o b le m a ty k i t e o l o g i c z - n e j i f i l o z o f i c z n e j 1 2 .
N ie w ie le mamy i n f o r m a c j i o d z i e j a c h b i b l i o t e k i . J e j i s t n i e n i e z a p o c z ą tk o w a li p raw d o p o d o b n ie p rzo d k o w ie J a k u b a H e n ry k a . On z a ś k o n ty n u o w a ł k o l e k c j o n e r s k ą d z i a ł a l n o ś ć i w d e c y d u ją c y m s t o p n i u p r z y c z y n i ł s i ę do rozbudow y k s i ę g o z b i o r u , w z b o g a c a ją c go w ie
lom a cennym i d z i e ł a m i . N i e s t e t y , b i b l i o t e k a po ś m i e r c i w ł a ś c i c i e l a n i e p o z o s t a ł a d łu g o w r ę k a c h Plem m ingów , c h o c ia ż J a n J e r z y Plem m ing o d z i e d z i c z y ł z n a c z n ą c z ę ś ć je g o m a ją tk u . C zęść p o z o s t a ł a w r ę k a c h d r u g i e j żony' f e l d m a r s z a ł k a . Na w y p rzed aży w 1753 r . z b io r y n a b y l i R a d z iw iłło w ie . Wspomina o tym f a k o i e J ó z e f S t a n is ł a w Sa
p i e h a w l i ś c i e do J ó z e f a A n d r z e ja Z a ł u s k i e g o . P i s z e : " B i b l i o t e k a Plem m ingow ską d o s t a ł a s i ę k s i ę c i u w o jew o d zie w ile ń s k ie m u i j e s t u lo k o w a n a n a N ie ś w ie ż u 13 «
W k o r e s p o n d e n c ji J .A . Z a łu s k ie g o napotykam y r ó w n ie ż in n ą w zm iankę o z b io r a o h f e l d m a r s z a ł k a P lem m inga. P i s z e F r a n c i s z e k L a n c k o ro ń s k is "Z w y ra ź n e j w o li K a n c le r z a D o b r o d z ie ja d o n o s z ę , i ż u s t n i e t r a k t u j ę co do z g o d z e n ia s i ę o p a ła c y k n a P ra d z e za B i b l i o t e k ę Plem m ingow ską / . . . / , k t ó r e j m asz k a t a l o g , s i ł a może być w a r t a , ja k o że j e s t w n i e j k u p a m anuskryptów " 14 . Z l i s t u t e go w y ra ź n ie w y n ik a , że k s i ę g o z b i ó r zgrom adzony p r z e z f e l d m a r s z a ł k a b y ł znany i c e n io n y , że z a in te r e s o w a n y b y ł nim sam z a ł o ż y c i e l B i b l i o t e k i Z a ł u s k i c h .
L a n o k o ro ń s k i w spom ina t e ż o m a n u s k r y p ta c h , k t ó r e m ia ły z n a j dować s i ę w z b i o r a c h P lem m in g ow sk ich. N i e s t e t y k a t a l o g n i o n i e mówi n a i c h t e m a t , gdyż zano to w an o t u t y l k o d r u k i . Ryć może r ę k o p is y t e t o z b i ó r k o r e s p o n d e n c ji przechow yw any o b e c n ie w Ar
chiwum Krajowym w D r e ź n ie . P rz y p u sz c z a m , że k a t a l o g n i e o d z w ie r
c i e d l a w p e ł n i z b io ró w b i b l i o t e k i i że w pewnym o z a s i e z a p r z e s ta n o z a p is y w a n ia p rz y b y w a ją c y c h do k s i ę g o z b i o r u n a b y tk ó w . N i e ja ko p o tw ie r d z e n ie m t e j h i p o te z y j e s t f a k t , że o s t a t n i e w p isy od
n o s z ą s i ę do k s i ą ż e k w ydanych w 1713 r . , a Flem m ing z m a rł p i ę t
150 -
n a ś c i e l a t p ó ź n i e j . T rudno u w i e r z y ć , że t e n k o l e k c j o n e r d o ś ć n a g l e z a p r z e s t a ł w z b o g a c a n ia s w o ic h z b io ró w .
0 b i b l i o t e c e f e l d m a r s z a ł k a w spom ina t a k ż e F r a n c i s z e k R a d z i
s z e w s k i: ’’J e d e n z R a d z iw iłłó w n a b y ł d ro g ą t r a n s a k c j i b i b l i o t e k ę po Plem m ingu / m a r s z a ł k u polnym H. F lem m ingu/» Ten o d d z i a ł b y ł nazyw any B i b l i o t e k ą Plem m ingow ską 15 . Z d a ls z y c h i n f o r m a c j i p r z e kazyw anych. p r z e z R a d z is z e w s k ie g o dow iadujem y s i ę , że po p ierw sz y m r o z b i o r z e P o l s k i w 1772 r . z b io r y c a ł e j o r d y n a c j i w y w ie z io n o do P e t e r s b u r g a . B i b l i o t e k a Flem m inga p o d z i e l i ł a l o s z b io ró w r a d z i - w i ł ł o w s k i c h . W ięk szo ść k s i ą ż e k w łą c z o n o do z b io ró w B i b l i o t e k i A k ad em ii N auk. C zęść k s i ę g o z b i o r u , p o ś w ię c o n ą p ro b le m a ty c e t e o l o g i c z n e j i f i l o z o f i c z n e j , w y d z ie lo n o z p rz e z n a c z e n ie m d l a t a m t e j s z e j a k a d e m ii duchow nej i s e m in a r iu m ‘
K a t a lo g k s i ę g o z b i o r u z o s t a ł s p o rz ą d z o n y w fo rm a c ie i n q u a r t o n a p a p i e r z e czerp an y m b ez f i l i g r a n u : j e s t opraw ny w s k ó rę » Tia k a r c i e t y t u ł o w e j z a m ie s z c z o n o h e r b R a d z iw iłłó w o r a z e k s l i b r i s
”Ex b i b l i o t h e c a R a d z i v i l l i a n a d u c a l i W i e s v i s c i e n s i . L o c . X 19"
S k ła d a s i ę on z 219 ponum erow anych s t r o n . B rak s t r o n 3 - 6 , 1 1 -1 2 , 2 5 - 2 6 , k t ó r e z o s t a ł y w yrw ane, o czym ś w ia d o z ą p o z o s ta w io n e r e s z t k i p a p i e r u . Wie w s z y s tk i e s t r o n y s ą t u z a p i s a n e . Wolne k a r t y po
z o s ta w io n e pom iędzy p o s z c z e g ó ln y m i d z ia ł a m i p o z w a la ją p r z y p u s z c z a ć , że b y ły one p r z e z n a c z o n e do k o n t y n u a c j i wpisów w k a t a l o g u . P r z y p u s z o z e n ie t o p o t w i e r d z a j ą d o p i s k i s p o rz ą d z o n e i n n ą r ę k ą n i ż w z r ę b i e głównym.
K s i ą ż k i w ję z y k u ł a c i ń s k i m , f r a n c u s k im , w ło s k im , h is z p a ń s k im , p o ls k im z o s t a ł y w p isa n e pismem ł a c i ń s k i m , n a t o m i a s t k s i ą ż k i wy
d ane w ję z y k u n ie m ie c k im z a p is a n o pismem g o ty c k im .
O pis p o s z c z e g ó ln y c h p o z y c j i s k ł a d a s i ę z n a s t ę p u j ą c y c h e l e mentów:
1 / n a z w isk o a u t o r a , podawane w d o p e łn i a c z u w e d łu g z a s a d ł a c i ń s k i c h , n i e z a l e ż n i e od je g o o r y g i n a l n e j form y ję z y k o w e j;
2 / t y t u ł w s k r ó c o n e j fo rm ie - j e ż e l i d z i e ł o z o s t a ł o o p a tr z o n e kom en tarzem lu b n o ta m i, podawano n a z w is k a i c h a u to r ó w ; w p r z y p a d k u d z i e ł a u to ró w s t a r o ż y t n y c h c z ę s t o o g r a n ic z a n o s i ę do p o d a n ia n a z w is k a a u t o r a , n i e p o d a ją c t y t u ł u k s i ą ż k i ;
3 / m ie js c e w y d a n ia w fo rm ie s k r ó c o n e j ; 4 / r o k w y d a n ia ;
5 / l i c z b a tomów;
6 / i n f o r m a c ja o d z i e ł a c h w sp ó ło p ra w n y o h ;
151 7 / i n f o r m a c j a o m a t e r i a l e i l u s t r a c y j n y m ;
8 / u w ag i o e g z e m p la r z a c h z d e fe k to w a n y c h i o d a ra c h »
C ały k s i ę g o z b i ó r p o d z ie lo n o n a k i l k a n a ś c i e d z i a ł ó w , a w i c h ra m a c h z a s to s o w a n o u k ł a d w ed łu g form atów »
P o d z i a ł k s i ę g o z b i o r u n a p o s z c z e g ó ln e d z i a ł y p r z e d s t a w i a s i ę n a s t ę p u j ą c o :
"LIBRI THEOLOGICI"» D z ia ł l i c z ą c y 238 p o z y c ji,, w k tó ry m z g ro m adzono k s i ą ż k i o t r e ś c i t e o l o g i c z n e j » D z i a ł t e n r o z p o c z y n a ją wy
d a n i a " B i b l i i " /o s i e m e g z e m p la rz y S ta r e g o T e s ta m e n tu w ję z y k a c h : h e b r a j s k i m , n ie m ie c k im , ł a c i ń s k i m , w ło s k im , f ra n c u s k im o r a z c z t e r y e d y c je Nowego T e s ta m e n tu /» S p o śró d te o lo g ó w w c z e s n o c h r z e ś c i
j a ń s k i c h , k t ó r y c h n a z w is k a z a p is a n o w k a t a l o g u b i b l i o t e k i , w a r to w ym ien ić K lem ensa z A l e k s a n d r i i , św» A u g u s ty n a , św . A m brożego, C a s s io d o r a . B ogato r e p r e z e n to w a n a j e s t tw ó r c z o ś ć te o lo g ó w czasów r e f o r m a c j i : J a n a H u sa , H ie ro n im a z P r a g i , P i e t r o P o m p o n a z z ie g o , J a k u b a A r m in iu s a , R o b e r ta B a r o la y a . Zaś s p o ś r ó d p i s a r z y k o n t r r e - fo rm a o y jn y o h uwagą o b d a r z y ł Plem m ing J a c q u e s - B e n ig n e B o s s u e ta .
"LIBRI ECCLBSIASTICI" /6 1 p o z y c j i / . Z g ro m a d z ił t u f e l d m a r s z a ł e k l i t e r a t u r ę d o ty c z ą c ą h i s t o r i i K o ś c i o ła - od je g o p o c z ątk ó w do w s p ó łc z e s n o ś c i« O kres w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i r e p r e z e n t u j ą d z i e ł a E u z e b iu s z a z C e z a r e i , T e o d o r e ta , S u l p i c j u s z a Sewera» Z n aczn ą c z ę ś ć te g o d z i a ł u s ta n o w ią p r a c e a u to ró w tw o rz ą c y c h w XVI i X V II w .: L u i s a M aim bourga, J o h a n a S l e i d a n a , P i e t r a P a l l a v i o i n o .
D z ia ł "LIBRI POLITICI ET HISTORICI", l i c z ą c y 832 p o z y c je , z o s t a ł p o d z ie lo n y p r z e z a u t o r a k a t a l o g u n a c z t e r y p o d d z ia ły za
ty tu ł o w a n e : " l i b r i i u r i s p u b l i c i " , " l i b r i i u r i s p u b l i o i e t p o l i - t i c i " , " l i b r i h i s t o r i c o - p o l i t i c i " , " l i b r i i u r i s p u b l i c i e t h i s t o - r i c o —p o l i t i c i " . J e s t t o n a jw ię k s z y d z i a ł b i b l i o t e k i flem m in g o w s- k i e j . Z m n o g o śc ią zgrom ad zo n y ch t u druków w ią ż e s i ę i o h z n a c z n a ró ż n o r o d n o ś ć t r e ś c i o w a . O g ó ln ie można p o w ie d z ie ć , że d o ty c z ą one sp ra w p o l i t y k i i p ra w a , ro z u m ia n y c h b a rd z o s z e r o k o , zarów no w a s p e k t a c h f i l o z o f i c z n o - s p o ł e o z n y c h , j a k t e ż p s y c h o lo g ic z n y c h i e k o n o m ic z n y c h . Z n ajd u jem y t u podstaw ow e d z i e ł a z z a k r e s u praw a i t e o r i i p a ń s tw a / A r y s t o t e l e s , C y c e ro n , N ic c o lo M a o h i a v e l l i , J u s t u s L i p s i u s , Hugo G r o t i u s , Sam uel P u f e n d o r f , Thomas H o b b e s, G o tt
f r i e d L e i b n i z / , k t ó r e w y ty c z a ją k i e r u n k i ro z w o ju t y c h d z i e d z i n od s t a r o ż y t n o ś c i do czasów w s p ó łc z e s n y c h .
U m ieszczon o t u ró w n ie ż z b io r y praw n ie m a l w s z y s tk i c h p a ń stw
e u r o p e j s k i c h , s z c z e g ó ln ą uwagę z w r a c a ją c n a praw odaw stw o n ie m ie c —
152 -
k ie « P o n ie w a ż Flem m ing p r o w a d z ił ożyw io ną d z i a ł a l n o ś ć d y p lo m a
t y c z n ą , n i e z a b r a k ł o w je g o k s i ę g o z b i o r z e p u b l i k a c j i p o ś w ię c o n y c h t e j te m a ty o e : ro z p ra w y A® de W ic q u e f o r t a , J . S i l h o n a , wspom
n i e n i a F . de B a s s o m p ie r r e .
N a jw ię k s z ą c z ę ś ć d z i a ł u p r a w n o - h is to r y c z n e g o s ta n o w i b o g a ty , n i e u po rząd k o w an y z b i ó r d ro b n y c h d ru k ó w , w w i ę k s z o ś c i przypadków n ie m o ż liw y c h do b l i ż s z e g o z i d e n t y f i k o w a n i a . Są t o n i e w i e l k i e obję.
to ś c io w o p o z y c j e , wydawane o k a z jo n a ln i e w t r a k c i e p r o w a d z e n ia wo
j e n , n a ja z d ó w , n e g o c j a c j i p o k o jo w y c h . T re ś ć i c h d o ty c z y w y d a rz e ń , k t ó r e m ia ły m ie js c e w E u ro p ie od XVI do p o c z ątk ó w X V III w®
"LIBRI MEDICI ET P H IS IC I" / 5 2 p o z y c j e / . N ie j e s t t o d z i a ł s z c z e g ó l n i e i n t e r e s u j ą c y . N ie z o s t a ł on zgrom adzony p r z e z s p e c j a l i s t ę czy m i ł o ś n i k a t y c h d z i e d z i n w ie d z y . N ie nap oty kam y t u n a z w is k w y b itn y c h l e k a r z y czy p rz y r o d n ik ó w . Z b ió r m e d y c z n o - f i-
zy czn y o g r a n i c z a ł s i ę w z a s a d z ie do d z i e ł o c h a r a k t e r z e p o d rę cznikow ym i p o p u la rn y m , z a w ie ra ją c y m podstaw ow e w ia d o m o śc i z t y c h d z i e d z i n . N ie k tó r e z n i c h , s z c z e g ó l n i e k s i ą ż k i m ed y c z n e , s t o j ą n a
p o g r a n i c z u m a g i i , czaró w i " ta je m n y c h p r a k t y k " .
"LIBRI HISTORICI ANTIQUIORES" /5 1 p o z y c j i / . Zgrom adzono t u d z i e ł a n a j w y b i t n i e j s z y c h s t a r o ż y t n y c h h i s t o r i o g r a f ó w g r e c k i c h i r z y m s k ic h - H e r o d o ta , P l u t a r o h a , F i l o s t r a t a F l a w i u s z a , S a l u s t l u — s z a , L iw iu s z a , T a c y ta . W w i ę k s z o ś c i przypadków n a z w is k a a u to ró w w i e l o k r o t n i e p o w t a r z a ją s i ę , bowiem Flem m ing g r o m a d z ił zarów no p e łn e w y d a n ia d z i e ł p o s z c z e g ó ln y c h h i s t o r y k ó w , j a k i p o je d y n c z e p r a c e . W iele z n i c h z o s t a ł o o p a tr z o n e k o m e n ta rz a m i w y b itn y c h w s p ó łc z e s n y c h h i s t o r y k ó w . Z n a la z ło s i ę t u r ó w n ie ż k i l k a p o z y c j i w ydanych w s e r i i "Ad usum D e l p h i n i " .
W d z i a l e z a ty tu ło w a n y m "LIBRI HISTORICI RECENTIORES", p o św ię conym h i s t o r i i n o w o ż y tn e j, z g ro m a d z ił Flem m ing 363 p o z y c je . J e s t t o z b i ó r b a rd z o b o g a ty i r ó ż n o r o d n y . O dnajdujem y w nim p r a o e o p i
s u j ą c e i k o m e n tu ją c e w y d a r z e n ia p o l i t y c z n e od X I I I do p o c z ą tk u X V III w. Są t u o p ra c o w a n ia p o św ię co n e h i s t o r i i w s z y s tk i c h ów
c z e s n y c h p a ń stw e u r o p e j s k i c h . Do d z i a ł u " L i b r i h i s t o r i c i r e c e n - t i o r e s " w p isa n o m iędzy in n y m i p r a c e S am uela P u f e n d o r f a , Tomasa C a m p a n e lli, N ic c o lo M a c h ia v e lle g o , J a c q u e s - B e n ig n e B o s s u e ta , F r a n ę o i s a M e ze ra y a, M ik lo s a I s t v a n f f i e g o . O dnajdujem y t u ró w n ie ż d o ś ć p o kaźny z b i ó r p a m ię tn ik ó w z n a n y ch p o s t a c i h i s t o r y c z n y c h , p r z e d e w sz y stk im dyplom atów i ż o ł n i e r z y .
D z ia ł nazwany "VOYAGES" l i c z y ł 57 p o z y c j i . J a k w s k a z u je t y
t u ł , zgrom adzono t u l i t e r a t u r ę p o d r ó ż n i c z ą , r e l a o j e z p o d ró ż y po
- 153 -
n ie m a l w s z y s tk ic h p a ń s tw a c h e u r o p e j s k i c h i w i e lu p o z a e u r o p e js k i c h .
J e d n ą z n a j b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c y c h c z ę ś c i b i b l i o t e k i J a k u b a H e n ry k a Plem m inga s ta n o w i d z i a ł nazw any "LIBRI PHILOSOPHICI ET MISCELLANEA", l i c z ą c y 229 p o z y c j i . Można w nim w y o d rę b n ić t r z y z a s a d n i c z e g ru p y : k s i ą ż k i o t r e ś c i ś c i ś l e f i l o z o f i c z n e j , a n ty c z n ą l i t e r a t u r ę p ię k n ą o r a z m i s c e l l e n e a , n a k t ó r e z ło ż y ł y s i ę p r z e de w s z y s tk im s ło w n ik i ję z y k o w e , g r a m a ty k i , p r a c e o c h a r a k t e r z e b i b l i o g r a f i c z n y m i c z a s o p is m a .
G rupa d z i e ł o t r e ś c i f i l o z o f i c z n e j , k t ó r a z n a l a z ł a s i ę w b i b l i o t e c e f le m m in g o w s k ie j, n i e j e s t z b y t l i c z n a , a l e i n t e r e s u j ą c a i wymowna. R e p re ze n to w a n e s ą t u n ie m a l w s z y s tk ie o k re s y r o z w o ju t e j d y s c y p lin y - od s t a r o ż y t n o ś c i do poo zątkó w X V III w. Da
j ą s i ę t u zauw ażyć pewne l u k i , s z c z e g ó l n i e w śród f il o z o f ó w epok w c z e ś n i e j s z y c h , n a to m ia s t p r a c e f il o z o f ó w w s p ó łc z e s n y c h z o s t a ł y zgrom adzone w s z e r o k im z a k r e s i e . Napotykamy w tym d z i a l e m iędzy in n y m i p ism a P l a t o n a , A r y s t o t e l e s a , E p i k u r a , S e n e k i, M arka A ure
l i u s z a , św. A u g u s ty n a , Erazm a z R o tte rd a m u , M ic h e la M o n ta ig n a , K a r t e z j u s z a , B e n e d y k ta S p in o z y , P i e r r e B a y le ^ a , B l a is e P a s c a l a , G o t t f r i e d a L e i b n i z a .
W a n ty c z n e j l i t e r a t u r z e p i ę k n e j , k t ó r a z n a l a z ł a m ie js c e w tym d z i a l e , d o m in u ją p i s a r z e rzym scy - P l a u t , T e r e n o j u s z , Owi
d i u s z , W e r g i l i u s z , P e t r o n i u s z , P e r s j u s z , J u w e n a l i s . S p o ś ró d w i e l k i c h p i s a r z y g r e c k i c h odnotow ujem y o b e c n o ść d z i e ł H om era, S o fo — k i e s a , A r y s t o f a n e s a , S a fo n y , A n a k re o n ta .
D z i a ł nazwany "EPISTOLAE, LETTRES" l i c z y 57 p o z y c j i . Są t o z b i o r y l i s t ó w z n a n y c h o s o b i s t o ś c i h i s t o r y c z n y c h / k a r d y n a ł R i - c h e l i e u , P h i l i p p e de M o rn ay, A rm in iu s /, p o św ię c o n y c h r ó ż n o r o d n e j t e m a ty c e . Część te g o d z i a ł u ma c h a r a k t e r b e l e t r y s t y c z n y .
W d z i a l e z a ty tu ło w a n y m "LIBRI COMICI, ROMAINS" z e b r a ł f e l d m a r s z a ł e k n o w o ży tn ą l i t e r a t u r ę p ię k n ą / 1 1 3 p o z y c j i / . Z n ajd u jem y t u z a le d w ie k i l k a n a z w is k p i s a r z y O d ro d z e n ia /m ię d z y in n y m i P r a n ę o i s R a b e l a i s , M iq u e l C e r v a n te s , P i e r r e de B o u r d e i l l e / , do
m in u ją z a ś p i s a r z e s ie d e m n a s to w ie c z n i. N a jb a rw n ie j p r e z e n t u j e
s i ę l i t e r a t u r a k la s y c y z m u : od c h w i li sw ych n a r o d z i n - p rz e ło m u
b a r o k o w o - k la s y c y s ty c z n e g o - do p ie r w s z y c h l a t X V III w. Mamy t u
p o w ie ś c i C yrano de B e r g e r a o a , G a u t h ie r a de La C a lp r e n e d e * a , P a u la
S c a r r o n a , M a d e la in e de S c u d e ry , kom edie M o li e r a , t r a g e d i e P i e r r e
C o r n e i l l e ' a , u tw o ry J e a n a de La P o n t a i n e ^ a , N io o la s a Bo i l e s u . N ie
154 -
z a b r a k ł o t u p o z y c j i b a rd z o p o p u la r n y c h w owym c z a s i e , k t ó r y c h t y t u ł y r o z p o c z y n a ją s i ę od słó w •’Amours d e . . . " czy ’’H i s t o i r e d e « , " D z i a ł " L i b r i c o m i c i, r o m a in s 0 j e s t c z ę ś c i ą k s i ę g o z b i o r u o w y ra ź n ie rela k so w y m c h a ra k te rz e ®
"LIBR! MATHEMATICI, MILITARIS, ARCHITECTURAL CIVILIS ET P IC - TORIA ARTIS" l i c z ą 107 p o z y c ji» Zgrom adzono t u p rz e d e w sz y s tk im fach o w ą l i t e r a t u r ę z z a k r e s u w o js k o w o ś c i, a r c h i t e k t u r y w o je n n e j, budowy f o r t y f i k a c j i » O dnajdujem y ró w n ie ż k i l k a p o p u la r n y c h pod
r ę c z n ik ó w m a te m a ty k i i g e o m e t r i i o r a z w ie le k s i ą ż e k z z a k r e s u s z t u k i - a r c h i t e k t u r y i m a la r s tw a - o c h a r a k t e r z e albumowym»
Rod w zględem tr e ś c io w y m , s p o s o b u u j ę c i a t e m a tu , poziom u n au
kow ego, u m ie s z c z o n y c h t u k s i ą ż e k być może n i e j e s t t o d z i a ł n a j b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c y . N a j b a r d z i e j fa c h o w a , p o s ta w io n a n a n ajw y ż
szym p o z io m ie j e s t c z ę ś ć p o ś w ię c o n a w o js k o w o ś c i, n a t o m i a s t s k ł a d p o z o s t a ł y c h c z ę ś c i j e s t d o ść przypadkowy® A le j e s t t o d z i a ł b i b l i o t e k i i n t e r e s u j ą c y ze w z g lę d u n a poziom e s t e t y c z n y z a w a rty c h w nim druków . W ię k sz o ść k s i ą ż e k t u z a p is a n y c h b y ł a o p a tr z o n a
lic z n y m i i l u s t r a c j a m i , k t ó r e w z b o g a c a ły t r e ś c i w n i c h z a w a rte i w ł a ś n ie r y o in y s ta n o w ią w w ie lu p rz y p a d k a c h o w a r t o ś c i d z i e ł a .
K o le jn y d z i a ł b i b l i o t e k i Flem m inga z a ty tu ło w a n o "LIBRI GLO—
GRARHICI"; l i c z y ł cn 97 p o z y c j i . Są t o g łó w n ie in f o r m a t o r y geo
g r a f i c z n o —p o l i t y c z n e , p rz e w o d n ik i d l a p o d ró ż n y c h . W t e j g r u p ie k s i ą ż e k w y r ó ż n ia s i ę i n t e r e s u j ą c y z b i ó r map i a t l a s ó w , w śró d k t ó r y c h czołow e m ie js c e z a jm u je j e d e n a s t o t omowy " A t la s ffiaio r" wydany p r z e z J e a n a B le a u . Sław ę z y s k a ły mu n ie z w y k le p ię k n e m i e d z i o r y t y . In n e w y b itn e d z i e ł o s z t u k i m i e d z i o r y t n i c z e j t o " T o p o g ra p h ia "
M a te u s z a M e r ia n a . W z b io r z e k s i ą ż e k g e o g r a f ic z n y c h w y r ó ż n ia j ą s i ę t a k ż e to m i k i z s e r i i e lz e v i e r o w s k i o h " r e p u b l ik " »
O s t a t n i d z i a ł b i b l i o t e k i n o s i nazwę "LIBRI GENEALOGIGI ET HERALDICI" / 5 7 k s i ą ż e k / . O dnajdujem y w nim w ie le w yd aw n ictw , k t ó r e w XVI i XVII w. u c h o d z ił y z a n a jz n a k o m its z ê d z i e ł a z t y o h d z ie d ż i n . A u to ram i i c h b y l i m iędzy in n y m i E l i a s z R e u s n e r , H ie ro n im H e n n in g s , F i l i p J a k u b S p e n e r , N io o la u s R i t t e r h a u s e n , F r a n ç o i s M e n e s t r i e r i J e a n - J a c q u e s C h i f f l e t .
V/ sum ie k s i ę g o z b i ó r f e l d m a r s z a ł k a J a k u b a H enry ka Flem m inga
l i c z y ł 2310 k s i ą ż e k i n a l e ż y , j a k s ą d z ę , do c ie k a w s z y c h , j a k i e
z o s t a ł y zgrom adzone w P o ls c e n a p r z e ło m ie XVII i X V III w® B i b l i o
t e k a t a , p o d o b n ie j a k w ie le in n y c h p o w s ta ły c h w tym o k r e s i e , m ia
ł a c h a r a k t e r u n i w e r s a l n y . Zgrom adzono w n i e j d z i e ł a ze w s z y s tk i c h
n ie m a l d z i e d z i n w ie d z y .
- 155 »
Z godnie z te n d e n c ja m i p an u ją c y m i od XV do końca X V III w. w s z e rokim z a k r e s i e re p r e z e n to w a n i s ą w z b io r z e Flem m inga p i s a r z e a n t y c z n i . Napotykamy t u w ydania d z i e ł a u to ró w s t a r o ż y tn y c h w s e r i i
"Ad usum D e l p h i n i " . O cz y w iśc ie s e r i a t a n i e b y ła w p e ł n i w a r to ś c i o wa pod względem naukowym i l i t e r a c k i m , gdyż b y ły t o t e k s t y s p e c j a l n i e opracow ane i n ie c o u p r o s z c z o n e . A le obok ty c h " sp ły c o n y c h " wy
dań zn ajd u jem y e d y c je p e łn e d z i e ł n a jw y b it n ie j s z y c h p i s a r z y s t a r o ż y t n o ś c i , o p a tr z o n e kom entarzam i z n ak o m ity ch w s p ó łc z e s n y c h u c z o n y c h , t a k i c h j a k Ja k u b G ro n o v iu s, J u s t u s L i p s i u s , A ndré D a c ie r , I z a a k C au sa b o n . W w ie lu p rz y p a d k a c h napotykam y w ydania o p a tr z o n e w k a ta l o g u n o t a t k ą "cum n o t i s v a rio r u m " . Były t o s z c z e g ó ln i e i n t e r e s u j ą c e i c en n e wydavm ictw a, u w z g lę d n ia ją c e h i s t o r i ę k r y t y c z ny ch badań nad te k s te m . Obok z a s a d n ic z e g o t e k s t u z a w ie r a ły one o b s z e r n e uw agi k r y ty c z n e w raz z o b ja ś n ie n ia m i f i l o l o g i c z n y m i .
W prawdzie k s ię g o z b i ó r Flemminga o k r e ś l a s i ę ja k o u n iw e r s a ln y , t o je d n a k n a j b a r d z i e j z o s ta ł y w nim rozbudow ane d z i a ł y , k t ó r e od
z w i e r c i e d l a j ą z a in te r e s o w a n ia w ł a ś c i c i e l a b i b l i o t e k i . D om inują t u w ięc h i s t o r i a , prawo i p o l i t y k a , t e o l o g i a i f i l o z o f i a . J a k w id a ć , d z i e d z i n ty c h j e s t k i l k a , a l e w s z y s tk ie p o s i a d a j ą i n t e r e s u j ą c ą r e p r e z e n t a c j ę w k s ię g o z b i o r z e .
H i s t o r i a t o n i e ty lk o p ra c e a u to ró w s t a r o ż y t n y c h , a l e ta k ż e no w o ży tn y ch , p r z e d e w szy stk im s ie d e m n a s to w ie c z n y c h . J e s t t u h i s t o r i a w u j ę c i u naukowym, przekrojow ym i h i s t o r i a w id z ia n a b a rd z o in d y w id u a ln ie oczyma u c z e s tn ik ó w w y d arzeń.
Z h i s t o r i ą b l i s k o zw iązan a j e s t p o l i t y k a , ró w n ie ż l i c z n i e r e p re z e n to w a n a w b i l i o t e c e m i n i s t r a , k tó r y s z c z e g ó ln i e z a in te r e s o w a ny b y ł problem am i w i e l k i e j p o l i t y k i i ro zgry w ek d y p lo m a ty c z n y c h .
N a to m ia s t k s i ą ż k i z z a k re s u praw a w s k a z u ją na z a fa sc y n o w a n ie Flemminga t e o r i ą praw a n a tu r a ln e g o , p o glądam i Hugo G r o c ju s z a , S a m uela P u f e n ć o r f a o r a z w c z e ś n ie js z y c h te o re ty k ó w p a ń stw a i praw a, j a k n a p r z y k ł a d N io c o lo M a c h ia v e lli»
W d z i a l e f i l o z o f i i ró w n ież d o m in u ją tw órcy now ożytnych t e o r i i i system ów f i l o z o f i c z n y c h , j a k S p in o z a , K a r te z ju s z , L e i b n iz , Locke czy B acon.
W d z i e d z i n i e k s ią ż e k o t r e ś c i r e l i g i j n e j mamy do c z y n ie n ia ze
z n a c z n ą r ó ż n o r o d n o ś c ią , gdyż zgrom adzono t u k s i ą ż k i a u to ró w p r o t e
s t a n c k i c h i k a t o l i c k i c h . Pewną przew agę m ają p i s a r z e p r o t e s t a n c c y ;
p rzy czym w y r ó ż n ia ją s i ę p r a c e a u to ró w a r i a ń s k i c h , k t ó r e z o s t a ł y
z e b ra n e w b a rd z o sz e ro k im z a k r e s i e . Flem m ing, g o rliw y l u t e r a n i n ,
n i e z a s k l e p i ł s i ę w k rę g u l i t e r a t u r y p r o t e s t a n c k i e j , l e c z s t a r a ł
„ 156 -
s i ę poznać t a k ż e i in n e odłamy i s e k ty r e l i g i j n e , zarówno k o ś c io łów refo rm o w an y ch , j a k i k a t o l i c k i e g o .
Wspomniane d z i a ł y można o k r e ś l i ć ja k o n a j b a r d z i e j " p o stę p o w e " , now oczesne i n a jc ie k a w s z e . A le , żeby być obiektyw nym , t r z e b a po
w i e d z ie ć , że obok p ra c z n a k o m ity ch a u to ró w z n a jd o w ały s i ę p o z y c je o p r z e c i ę t n e j w a r t o ś c i , p o p u la r n e i b a rd z o t r a d y c y j n e , / n a p r z y k ła d z b ió r p rz e p o w ie d n i N o stra d a m u sa , w ykład p s e u d o f i l o z o f i c z n e j t e o r i i A n t o i n e t t e B o u rig n o n czy a lc h e m ic z n e t r a k t a t y / .
W k s ię g o z b i o r z e spotykam y l i t e r a t u r ę wydaną g łó w n ie w t r z e c h ję z y k a c h : ł a c i ń s k im , fra n c u s k im i n iem ie c k im o r a z śla d o w e p o z y c je w in n y c h ję z y k a c h /w ło s k im , h is z p a ń s k im , a n g ie ls k im , p o ls k im /.
P o d o b n ie z a u to ra m i k s i ą ż e k , k tó r z y wywodzą s i ę g łó w n ie z t r z e c h kręgów : f r a n c u s k ie g o , n ie m ie c k ie g o i n i d e r l a n d z k i e g o . N ie w ie le t u n a z w isk p i s a r z y p o cho d zący ch z Europy śro d k o w e j i W sch o d n iej / z w y ją tk ie m N ie m ie c /.
K s ią ż k i zgrom adzone w t e j b i b l i o t e c e ró w n ież p o c h o d z ą g łó w n ie z n i d e r l a n d z k i c h , f r a n c u s k ic h i n ie m ie c k ic h o f ic y n w ydaw niczych.
Z naczna i c h c z ę ś ć , j a k w ynika z uwag zanotow anych w k a ta l o g u , co z o s t a ł o t e ż p o tw ie rd z o n e p r z e z p o s z u k iw a n ia b i b l i o g r a f i c z n e , z a w i e r a ł a i l u s t r a c j e , c z ę s t o b a rw n e . W iele p o z y c ji w y szło spod p r a s n a jw ię k s z y c h o f ic y n XVI i XVII w. Wymienić t u w a rto p rz e d e w s z y s t
kim am sterd am sk ą i l e j d e j s k ą d r u k a r n i ę E lz e v ie ró w , wydawnictwa J e a n a B la e u , a n tw e rp s k ą o f ic y n ę K r z y s z to f a P l a n t i n a , wydawnictwa O p o rin a , J a n s s o n a czy p a ry s k ą D ru k a rn ię K ró lew sk ą.
U n iw e rs a ln y , o b e jm u ją c y w ie le d z i e d z i n w iedzy s k ła d k s ię g o z b i o r u pozw ala p r z y p u s z c z a ć , że je g o w ł a ś c i c i e l u s i ł o w a ł o g a rn ą ć c a ł o k s z t a ł t ó w c z e sn ej n a u k i, zapoznać s i ę z j e j zdobyczam i w w ie lu d z i e d z i n a c h . Na w zór w ie lu mu w s p ó łc z e s n y c h u l e g a ł modnym w XVII w.
h asło m p a n s o fis ty c z n y m , p ra g n ą c poznać j a k n a jw ię c e j d y s c y p li n , o g a rn ą ć ja k n a j s z e r s z e h o ry z o n ty e r u d y c y jn e . B i b l i o t e k a je g o m ogła być n a jle p s z y m ź ró d łe m w iadom ości i p r z y c z y n ić s i ę do u g ru n to w a n ia p o z y c ji J a k u b a H enryka Flemminga ja k o c z ło w ie k a ś w i a t ł e g o , wy
k s z ta ł c o n e g o , k tó r y z a d z iw ia ł s w o ją e r u d y c j ą , z n a jo m o ś c ią p ro b le m a t y k i z z a k re s u w ie lu d z i e d z i n .
W iele p o g lądó w , t e o r i i p r a w n o -p o lity c z n y c h , z k tó ry m i z a p o z n a ł
s i ę za p o śre d n ic tw e m k sią ż e k ^ s to s o w a ł w s w o je j d z i a ł a l n o ś c i na a r e
n i e d y p lo m a ty c z n e j i p a ń stw o w e j, P rzy k ład em p r a k ty c z n e g o w y k o rz y sta
n i a poglądów z a c z e r p n i ę ty c h z d z i e ł w ie lk ic h m y ś l i c i e l i s ą p la n y
przebudow y czy t e ż u s p r a w n ie n ia , m o d e r n iz a c ji u s t r o j u R zeczy po sp o
l i t e j p rz e d s ta w io n e w skierow anym do k r ó l a " P r o j e k c i e j a k t r o n
- 157 -
p o l s k i d z ie d z ic z n y m u c z y n ić i p raw d ziw ą w o ln o ść w tym k r a j u u s t a n o w ić " 1^ .
L ic z n e w skazów ki p r a k ty c z n e w y k o r z y s ta ł w sw o ic h p o c z y n a n ia o h n a p o lu b itw y i p r z y budow ie f o r t y f i k a c j i / r o z p o c z ą ł m ięd zy i n nym i budowę Okopów św® T ró jcy /®
K s i ą ż k i , k t ó r e z g ro m a d z ił w s w o je j b i b l i o t e c e , m ogły mu u d z i e l i ć p r a k ty c z n y c h r a d , d o s t a r c z y ć problem ów do p r z e m y ś le ń , do za
dumy r e l i g i j n o - f i l o z o f i c z n e j o r a z u p r z y je m n ić w olny c z a s .
P o l o n i k a s ta n o w ią n i e w i e l k ą c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u J a k u b a H enry
k a P lem m inga. J e s t i c h z a le d w ie s t o k i l k a p o z y c j i . N ie może t o d z i w i ć , g d y ż , j a k s ą d z ę , z a in t e r e s o w a n ie P o l s k ą - j e j h i s t o r i ą , do
ro b k ie m k u l tu r a ln y m i g o sp o d a rc z y m , z r o d z i ł o s i ę u m i n i s t r a dość p ó ź n o , p ra w d o p o d o b n ie w raz z p la n a m i z d o b y c ia t r o n u p o l s k i e g o d l a s a s k i e g o w ła d c y . Można p r z y p u s z c z a ć , że j e d y n ie p o l o n ik a o t r e ś c i t e o l o g i c z n e j z n a jd o w a ły s i ę w k s i ę g o z b i o r z e w c z e ś n i e j , a b y ło t o zgodne z o s o b is ty m i z a in te r e s o w a n ia m i w ł a ś c i c i e l a z b i o r u .
W y o d rę b n ie n ie p o lo n ik ó w z c a ł o ś c i k s i ę g o z b i o r u w y d aje s i ę być u z a s a d n io n e f a k te m , że Plem m ing p r z e z w ie le l a t b y ł z R z e c zp o sp o — l i t ą z w ią z a n y ,a oo w i ę c e j - w y w ie ra ł z n a cz n y wpływ n a spraw y p o l s k i e . J e g o z w ią z k i z P o l s k ą i P o la k a m i pow inny z n a le ź ć pewne od
b i c i e w k s i ę g o z b i o r z e . I n t e r e s u j ą c e j e s t p r z e ś l e d z e n i e , co cu dzo
z ie m ie c w y b ra ł z d o ro b k u p o l s k i e j k u l t u r y , co w łą c z y ł do sw ej b i b l i o t e k i ; czy d ł u g o l e t n i p o b y t w P o ls c e w p ły n ą ł n a w y k s z t a ł c e n i e o k r e ś lo n e g o k i e r u n k u z a in te re s o w a ń ® K s ię g o z b ió r n i e b y ł o c z y w iś
c i e jedynym ź ró d łe m w ied zy Plem m inga o naszym k r a j u , a l e c h a ra k t e r k s i ę g o z b i o r u może w ie le p o w ie d z ie ć n a te m a t p iś m ie n n ic z y o h ź r ó d e ł je g o w ie d z y , o p i n i i i sądów .
N a j b a r d z i e j l i c z n ą g ru p ą w śró d p o lo n ik ó w s ą k s i ą ż k i o t r e ś c i h i s t o r y c z n e j , k t ó r y c h a u to r a m i s ą zarów no P o l a c y , j a k i p i s a r z e c u d z o z ie m s c y . Wśród n i c h można w y o d rę b n ić p o z y c je h i s t o r y c z n o -
—p ra w n e . D rugą d u ż ą g ru p ę s ta n o w ią d z i e ł a t e o l o g i c z n e . In n e d z i a ł y , t a k i e j a k g e o g r a f i a , n a u k i ś c i s ł e , l i t e r a t u r a p ię k n a r e p r e z e n to w a n e s ą p r z e z p o je d y n c z e p o z y c je .
Om awianie r o z p o c z n ę od k s i ą ż e k , k t ó r e można o k r e ś l i ć ja k o h i s t o r y c z n o —p ra w n e . Są t o dwa z b io r y p raw : " L e g e s , s t a t u t a ac p r i v i l e g i a R eg n i P o l o n ia e " J a k u b a P r z y łu s k i e g o 1 fi o r a z "R eg n i Po—
l o n i a e i u s p u b lic u m " M ik o ła ja C hw ałkow skiego 19 .
P ie rw s z y z n i c h t o z b i ó r praw p o l s k i c h s p is a n y n a w zór ko
d e k s u j u s t y n i a ń s k i e g o . Obok t e k s t u p r z e p is ó w z n a l a z ł y s i ę t u ko—
- 158 -
m e n t a r z e , n i e zaw sze o d n o sz ą c e s i ę do kodeksu» Wśród n i c h j e s t w i e le uwag k r y ty c z n y c h s k ie r o w a n y c h pod a d re se m d u c h o w ie ń stw a ,
co spow o do w ało, że z n a c z n a c z ę ś ć e g z e m p la rz y z o s t a ł a s k o n f i s k o w ana w k ró tc e po w y d ru k o w a n iu , a pod g r o ź b ą k lą tw y z a k a z a n o s p r z e daży te g o d z i e ł a . Ąyć może t e f a k t y s p r a w i ł y , że z b i ó r P r z y ł u s - k i e g o b y ł b a r d z i e j p o p u la r n y z a g r a n i c ą n i ż w P o ls c e » K o r z y s t a l i
z n ie g o p ra w n ic y i h i s t o r y c y z a jm u ją c y s i ę p r o b le m a ty k ą p o l s k ą PO . D ru g i z b i ó r praw z o s t a ł s p is a n y p r z e z M ik o ła ja C hw ałkow skiego z a p a n o w a n ia J a n a I I I S o b i e s k i e g o . W ydanie z 1684 r . , k t ó r e zn a
l a z ł o s i ę w z b i o r z e F l e m i n g a , o p a tr z o n e z o s t a ł o lic z n y m i r y c in a m i.
f Pi
p r z e d s t a w ia j ą c y m i w ładców P o l s k i «
J a k j u ż w spom niałam , n a j w i ę c e j p o lo n ik ó w z n a l a z ł o s i ę w d z i a l e h i s t o r i i . N a jp o w a ż n ie js z ą p o z y c ją s ą t u "A rm a les" J a n a D ługo—
s z a 22 . W prawdzie j e s t t o u j ę c i e n a j w c z e ś n i e j s z e , doprow adzone do p a n o w a n ia K a z im ie r z a J a g i e l l o ń c z y k a , a l e n ie z w y k le w a rto ś c io w e ze w z g lę d u n a p o d sta w y ź r ó d ło w e , n a k t ó r y c h o p a r ł s i ę a u t o r , o r a z r z e t e l n o ś ć i s u m ie n n o ść o p ra c o w a n ia »
D z ie łe m z n a c z n ie n i ż s z e j r a n g i b y ł a p r ó b a c a ło ś c io w e g o u j ę c i a d z ie jó w P o l s k i Salom ona N e u g e b a u e ra ’’H i s t o r i a re ru m P o l o n i c a - rum" 24 . S k ła d a ło s i ę ono z p i ę c i u k s i ą g . W p i e r w s z e j a u t o r za-y m i e ś c i ł e n c y k lo p e d y c z n e i n f o r m a c je o w s p ó łc z e s n e j mu P o l s c e / g e o g r a f i a , e t n o g r a f i a , k u l t u r a u m y sło w a, p ra w o , u s t r ó j / . N a to m ia s t w c z t e r e c h n a s tę p n y c h p r z e d s t a w i ł d z i e j e P o l s k i do 1444 r . A u to r , a c z k o lw ie k p o s i a d a ł z n a c z n ą k u l t u r ę i n t e l e k t u a l n ą , n i e s tw o r z y ł d z i e ł a o r y g i n a l n e g o , j e d y n i e z r ę c z n ą k o m p ila c ję p r a c h is to r y k ó w s z e s n a s to w ie c z n y c h 25 .
B ard zo p o p u la rn y m p o d r ę c z n ik ie m h i s t o r i i P o l s k i b y ł " F lo r u s P o l o n ic u s " J o a c h im a P a s t o r i u s a ¿ . N a p is a n y z w i ę ź l e , j a s n o , t r e ś c i w i e , o g r a n i c z a j ą c y s i ę j e d y n i e do p r z e d s t a w i e n i a d z ie jó w p o l i - t y c z n y c h 27 .
Na uwagę z a s ł u g u j e r ó w n ie ż p r a c a p o m o rs k ie g o h i s t o r y k a K r z y s z -
o o '
t o f a H a rtk n o c h a "De R e p ú b lic a P o l o n ic a " . D z ie ło s k ł a d a s i ę z
dwóch c z ę ś c i : p i e r w s z a p r z e d s t a w i a d z i e j e p o l i t y c z n e n a ro d u p o l s
k i e g o , d r u g a z a ś j e s t s y ste m a ty c z n y m wykładem p raw a o b o w ią z u ją c e
go w R z e c z y p o s p o l i t e j . A u to r, d z i a ł a j ą c y n a t e r e n i e P o m o rz a , w śród
an tag o n izm ó w p o l s k o - n i e m ie c k i c h p o d d a je r e w i z j i n i e k t ó r e sąd y
h is to r y k ó w obydwu s t r o n . Swoje t w i e r d z e n i a p o p i e r a św ia d ec tw a m i
ź ró d ło w y m i. "De R e p ú b lic a P o l o n ic a " c i e s z y ł a s i ę , s z c z e g ó l n i e
w śró d cud zoziem ców , dużym u z n a n ie m z a r z e t e l n o ś ć i s t a r a n n o ś ć * ^
P o z o s t a ł e p o l o n i k a o t r e ś c i h i s t o r y c z n e j , k t ó r e o d n a jd u je m y w k s i ę g o z b i o r z e Flemminga^ o b e jm u ją z n a c z n ie m n ie js z e p r z e s t r z e n i e czasow e« Do t a k i c h p r a c n a l e ż ą m iędzy innym i ’‘R o c z n ik i” S t a n i s ł a wa O rz e c h o w s k ie g o 00'» A u to r o p i s u j e w n i c h g łó w n ie w y p a d k i, k t ó r e w y d a rz y ły s i ę w l a t a c h 1548—1 5 5 2, choć s i ę g a i do czasów n i e c o w c z e ś n ie js z y c h « P r z e d s t a w i a w n i c h s p ra w y , k t ó r e zajm ow ały c a ł ą s p o łe c z n o ś ć s z l a c h e c k ą , n a p r z y k ł a d m a łż e ń stw o Zygm unta A u g u sta z B a r b a r ą R a d z iw iłłó w n ą , s p o ry sejmowe t o c z ą c e s i ę w okół te g o zw iązku« A obok t e g o z n a jd u j e m ie js c e n a o p i s a n i e w y d a rz e ń ze sw o je g o p ry w a tn e g o ż y c ia » W r e z u l t a c i e d a j ą " A n n a le s ” b a rd z o i n - t e r e s u j ą c y i barw ny o b r a z ż y c ia s z l a c h t y 31 ,
D ruga p o z y c ja d o t y c z ą c a w y d a rz e ń XVI w ., k t ó r a z n a l a z ł a s i ę w k s i ę g o z b i o r z e P lem m in g a, t o "G esto ru m p o p u l i P o l o n i su b H e n ric o V a le s io " A n d r z e ja M a k sy m ilia n a P r e d ry 32 «
W ypadki czasów p a n o w a n ia S t e f a n a B a to r e g o , s z c z e g ó l n i e wojny p o ls k o —m o s k ie w s k ie j, p r z e d s t a w i ł R e in h o ld H e i d e n s t e i n w "De b e l l o M o s c v itic o " 33 » O p is u je t u t r z y z w y c ię s k ie wyprawy B a to re g o p r z e ciw ko c a ro w i Iwanowi G ro ź n e m u ° \
" C h r o n ic a g e s to ru m P o lo n o ru m .« «" P a w ła P i a s e c k i e g o ró w n ie ż ro z p o c z y n a s i ę od o p i s u p a n o w a n ia S t e f a n a B a to r e g o , z a ś zamyka
j ą r o k 1648 35 . A c z k o lw ie k a u t o r z a c e l p o s t a w i ł s o b ie n a p i s a n i e d z i e ł a w p e ł n i b e z s t r o n n e g o , t o je d n a k z n a jd u je m y w nim pewne de
fo rm a c je i p r z e m il c z e n i a « Mimo t o , " K ro n ik a " s ta n o w i d o s k o n a łą i l u s t r a c j ę poglądów ó w c z e sn ej s p o ł e c z n o ś c i s z l a c h e c k i e j » J a k ś w ia d c z ą p a m i ę t n i k i cud zo ziem có w , b y ł a ona p i l n i e c z y ta n a n a Za
c h o d z ie i s t a n o w i ł a ważne ź r ó d ł o i n f o r m a c j i d l a cudzoziemców«,
" C h r o n ic a g e s t o r u m , . . " p r z e d s t a w ia n i e t y l k o d z i e j e R z eczy p o sp o l i t e j w l a t a c h 1 5 7 6 -1 6 4 8 , a l e t a k ż e w y d a r z e n ia e u r o p e j s k i e . Są one je d n a k g o r z e j opracow ane i c z ę s t o p o j a w ia j ą s i ę t u b łę d y i n i e ś c i s ł o ś c i ^ .
Wśród k s i ą ż e k p r e z e n t u j ą c y c h h i s t o r i ę XVII w ., k t ó r e w p isa n o do k a t a l o g u b i b l i o t e k i fle m m in g o w s k ie j, napotykam y d z i e ł o A n to n ie go K o b ie rz y c k ie g o " H i s t o r i a V l a d i s l a i " p o św ię co n e k r ó lo w i Włady
sła w o w i IV0? . C zęść p i e r w s z a , k t ó r a u k a z a ł a s i ę d ru k ie m , o b ejm u je d z ie c iń s t w o i m ło d o ść k r ó le w i c z a W ładysław a do c h w i l i w s t ą p i e n i a n a t r o n J .
W k s i ę g o z b i o r z e o d n ajd u jem y ró w n ie ż "A nnalium P o lo n ia e C lim ac t e r . . . " W e sp a z ja n a K o ch o w sk ieg o , o b e jm u ją c e o k re s 1 655-1668 39 . D z ie ło t o z a w ie r a s t u d i a n ad w y d a rz e n ia m i p o lity c z n y m i w s p ó łc z e s
- 159 -
160 -
nym i a u to ro w i» S z c z e g ó ln ie dużo u w ag i p o ś w i ę c i ł on " p o to p o w i"
szw edzkiem u» Mimo z e b r a n i a z n a c z n e g o m a t e r i a ł u ź ró d ło w e g o Ko- c h o w sk i n i e u m ia ł p o r a d z i ć s o b ie z w ydobyciem głó w ny ch p ro ce só w z a c h o d z ą c y c h w je g o c z a s a c h . N ie m ia ł ró w n ie ż o d p o w ie d n ie g o r o z e z n a n i a w s p ra w a c h w i e l k i e j p o l i t y k i . J e s t t o je d n a k z n a c z ą c a p o z y c ja w p o l s k i e j h i s t o r i o g r a f i i XVII w ie k u 4 0 ,
Wśród k s i ą ż e k h i s t o r y c z n y c h z n a l a z ł a s i ę t a k ż e " P o lo n i a " Szy
mona S ta r o w o ls k ie g o / d r u g i j e j e g z e m p la rz z o s t a ł u m ie sz c z o n y w d z i a l e k s i ą ż e k g e o g r a f i c z n y c h / . " P o lo n ia " p r z e d s t a w i a o p is g e o - g r a f i c z n o - p o l i t y c z n y s ie d e m n a s to w ie c z n e j R z e c z y p o s p o l i t e j . Ę ył t o swego r o d z a j u i n f o r m a t o r p r z e z n a c z o n y d l a cu d zo ziem có w , k t ó r y m ia ł p ro s to w a ć o b ie g o w e , fa łs z y w e o p i n i e i p r z e k a z y d o ty c z ą c e P o l s k i 4 2 .
K o n k r e tn y c h , je d n o s tk o w y c h w y d a rz e ń b ąd ź n i e z b y t d łu g ie g o o k r e s u d o ty c z ą t a k i e p o z y c j e , j a k " N a r r a t i o l e g a t i o n i s Z b a r a v i a - n e a " S am uela K u s z e w ic z a , o p i s u j ą c e p o s e ls tw o p o l s k i e do w ład cy t u r e c k i e g o w 1622 r . 4 ^ o r a z " E c o l i p s i s P o l o n ia e " S t a n i s ł a w a A.
S z c z u k i, o b e jm u ją c e p ie r w s z e 'l a t a p a n o w a n ia A u g u sta I I M ocnego4 4 . Rów nież do ozasów A u g u s ta I I o d n o sz ą s i ę "M em oires s u r l e s d e r n i e r s r e v o l u t i o n s de l a P o lo g n e " A5 . " P a m i ę tn i k i" t e z o s t a ł y wydane anonimowo - ja k o a u t o r w i d n i e j e "u n gen tilh o m m e p o l o n a i s "
/ s z l a c h c i c p o l s k i / , k t ó r e g o K a r o l E s t r e i c h e r r o z s z y f r o w u je ja k o P i o t r a H enryk a P rz e b e n d o w s k ie g o 4 ^ . T r e ś ć k s i ą ż k i d o ty c z y w y d a rz e ń z a i s t n i a ł y c h po d e t r o n i z a c j i i a b d y k a c j i A u g u s ta I I . A u to r omawia ró w n ie ż powody p o w ro tu k r ó l a do P o l s k i i e ta p y o d z y s k iw a n ia t r o n u .
W k s i ę g o z b i o r z e Plem m inga o d n a jd u je m y t e ż i n t e r e s u j ą c ą p r a c ę p o ś w ię c o n ą h i s t o r i i P ru só w : " A lt und n e u s e s P r e u s s e n " K r z y s z t o f a H a rtk n o o h a A 7 . W d z i e l e tym z o s t a ł z a w a rty o p is l u d u p r u s k i e g o : j e g o r e l i g i i , o b y c z a jó w , o b rzę d ó w , j ę z y k a , form r z ą d u - p o cząw szy
od w s t ą p i e n i a n a t e z ie m ie Zakonu K rz y ż a c k ie g o do czasów w sp ó ł
c z e s n y c h a u to r o w i .
Ważna p o z y c ja z o s t a ł a z a p i s a n a w d z i a l e e p i s t o l o g r a f i c z n y m k s i ę g o z b i o r u P lem m in g a. Są t o " E p i s t o l a e " A n d r z e ja C h ry zo sto m a Z a łu s k ie g o . J a k w s k a z u je t y t u ł , j e s t t o z b i ó r l i s t ó w p i s a n y c h do i p r z e z a u t o r a , a l e n i e t y l k o . Z n a l a z ł y s i ę tam p r z e d e w s z y s t
kim p ism a o t r e ś c i p u b l i c z n e j , z b i e r a n e p r z e z p ra w ie c z t e r d z i e ś c i
l a t , r e l a c j e z w y d a rz e ń p ań stw o w y c h , mowy, odezw y, m a n i f e s t y i
d i a r i u s z e sejm ow e. W sum ie " L i s t y " s ą z b io re m ź r ó d e ł h i s t o r y c z —
- 161
n y c h . Na m a r g i n e s i e można d o d a ć , że b y ły one p r z e z w ie le l a t j e dynym "z b io re m dokumentów d o ty c z ą c y c h d z ie jó w P o l s k i p rz e ło m u XVII i X V III w /49»
W om aw ianej b i b l i o t e c e o d n a jd u je m y k i l k a i n t e r e s u j ą c y c h r e l a c j i cudzoziem ców o w y d a r z e n ia c h z a c h o d z ą c y c h w P o ls c e « W arto t u w spom nieć dwutomowe d z i e ł o M ic h e ls R o u sseau de l a V a l e t t e "C a- s i m i r , ro y de l a P o lo g n e ” 50 , J e g o a u t o r p r z e z w ie le l a t p rz e b y w a ł w P o l s c e , s ł u ż y ł p raw d o p o d o b n ie w a r m i i J a n a I I I S o b ie s k ie g o , P r a c a t a p o ś w ię c o n a j e s t p an o w an iu J a n a K a z im ie r z a , g łó w n ie z a ś je g o ż y c iu o s o b is te m u , p o n iew a ż d z i e j e t r z e c h romansów k r ó le w s k ic h s ta n o w ią t r z o n t e j k s i ą ż k i , N a to m ia s t d z i a ł a l n o ś ć p u b l i c z n a , p o - l i t y c z n a w ład cy z o s t a ł a j e d y n ie n a s z k ic o w a n a ' » 51
C iekaw ą r e l a c j ę z p o d ró ż y po P o l s c e p r z e d s t a w i ł F r a n c i s z e k T a n n e r w " L e g a t io P o l o n o - L i t h u a n i c a i n M oscoviam " 52 . N ie j e s t t o p r a c a ś c i ś l e h i s t o r y c z n a , a c z k o lw ie k t a k z o s t a ł a s k la s y f ik o w a n a p r z e z a u t o r a k a t a l o g u . T a n n e r, c u d z o z ie m ie c w s ł u ż b i e M ic h a ła C z a r t o r y s k i e g o , o d b y ł w raz z dworem te g o k s i ę c i a p o s e ls tw o do Moskwy w 1678 r . O p is u je ów czesne m ia s ta ? K raków , C z ę sto c h o w ę, W rocław , W iln o , w ja z d do Moskwy, a u d i e n c j ę u c a r a . T ra fn e o b s e r w a c je o b y czajow e a u t o r a o r a z dodane do t e k s t u r y c i n y n a d a j ą k s i ą ż
ce r a n g ę c ie k a w e g o dokum entu ż y c ia p o l s k i e j s z l a c h t y d r u g i e j po
łowy XVII w A \
Podobny c h a r a k t e r ma " B e s c h r e ib u n g d e s s K S n ig s r e io h s P o łjle n . o. ” R ic h a r d a B, C onnora 5/1 » J e s t t o z b i ó r d z i e s i ę c i u l i s t ó w
o b a rd z o r ó ż n o r o d n e j t r e ś c i . Z n a c zn a i c h c z ę ś ć p o ś w ię c o n a j e s t h i s t o r i i P o l s k i i L itw y , j e j u s t r o j o w i , formom r z ą d u , sejm ow i
o r a z o p is o w i g e o g ra f ic z n e m u R z e c z y p o s p o l it e j 55 ,
W ydarzeniom w sp ó łc ze sn y m Plem m ingow i p o ś w ię c o n a j e s t " H i s t o i r e de l a s c i s s i o n e n P o lo g n e ” M ie h e la de l a B i z a r d i e r e 56 , J e s t w n i e j o p is a n a e l e k c j a A u g u sta I I w id z ia n a oczyma z w o le n n ik a k s i ę c i a C o n ti, P r z e d s t a w i a r ó w n ie ż w y p a d k i, k t ó r e n a s t ą p i ł y j u ż po k o r o n a c j i ? k o n f l i k t p o l s k o - f r a n c u s k i , p r z y b y c ie w o js k K o n deusza do G dańska, K s ią ż k a c i e s z y ł a s i ę z n a c z n ą p o p u l a r n o ś c i ą , o czym może św ia d c z y ć f a k t , że w k r ó tk im c z a s i e po u k a z a n iu s i ę z o s t a ł a p r z e tłu m a c z o n a n a ję z y k a n g i e l s k i i h o l e n d e r s k i 57
Są t o w ła ś c iw ie w s z y s tk ie w a ż n ie js z e p o lo n ik a o t r e ś c i h i s
t o r y c z n e j , h i s t o r y c z n o —p r a w n e j, j a k i e o d n a la z ła m w k a t a l o g u b i
b l i o t e k i P lem m inga. O prócz ty c h p o k a ź n y c h o b ję to ś c io w o p o z y c j i ,
w k s i ę g o z b i o r z e z n a jd o w a ły s i ę l i c z n e d ro b n e d r u k i , wydawane o k a -
- 162 -
z j o n a l n i e . Można p o w ie d z ie ć , że w ie le z n i c h ma c h a r a k t e r p r o pagandowy® W ię k sz o ść z n i c h p o c h o d z i z czasów p a n o w a n ia J a n a Ka
z i m i e r z a i d o ty c z y w o je n p o ls k o - s z w e d z k ic h - J e s t t u m iędzy in n y mi odezw a k r ó l a do m ieszkań ców G d a ń sk a , w y j a ś n i a j ą c a p rz y c z y n y
58 59
k o n f l i k t u ze S z w e c ją i t e k s t p o k o ju o l iw s k ie g o .
P r z e d s ta w io n e do t e j p o ry p o l o n i k a z b i b l i o t e k i J a k u b a H enry
k a Plem m inga s ta n o w ią z b i ó r i n t e r e s u j ą c y , a l e w sum ie d o ść p r z y padkow y, ś w ia d c z ą c y o ty m , że m a r s z a łe k ^ grom adząc s w o ją w ie d z ę o h i s t o r i i i p raw a ch P o l s k i , p o s łu g i w a ł s i ę g łó w n ie kom pendiam i o c h a r a k t e r z e popularnym ® Z a b r a k ło t u z n a c z ą c y c h n a z w is k p o l s k i c h h i s t o r i o g r a f ó w , a u to ró w fu n d a m e n ta ln y c h o p racow ań d z ie jó w R zeczy
p o s p o li t e j ® Z j e d n e j s t r o n y ś w ia d c z y ć t o może o ty m , że Plem m ing p r e f e r o w a ł u j ę c i a b a r d z i e j w s p ó łc z e s n e , a m n ie j m o n u m e n ta ln e , z d r u g i e j z a ś o i s t o t n y c h lu k a c h w z a i n t e r e s o w a n i a c h f e l d m a r s z a ł k a d o ro b k ie m p o l s k i e j h i s t o r i o g r a f i i .
D ruga pow ażna c z ę ś ć p o lo n ik ó w z o s t a ł a zgrom ad zo na w d z i a ł a c h t e o l o g i i i h i s t o r i i K o ścio ła® N a j l i c z n i e j r e p r e z e n t o w a n i s ą t u p i s a r z e z w ią z a n i z ruch em re fo rm a c y jn y m , a s z c z e g ó l n i e z d z i a ł a l n o ś c i ą B r a c i P o l s k i c h . Z c a łe g o d o ro b k u a r i a ń s k i e g o , co można wyw nioskow ać z z e b ra n e g o k s i ę g o z b i o r u , Plem m inga n a j b a r d z i e j z a i n t e r e s o w a ł a i d e o l o g i a socynianizm u®
S p o śró d w i e lu p o z y c j i , k t ó r y c h a u to r a m i b y l i p i s a r z e a r i a ń s - cy, w b i b l i o t e o e Plem m inga n a c z o ło wysuwa s i ę m o n um en taln a s e r i a
" B i b l i o t h e c a P r a tr u m P o lo n o ru m " D . Z a w ie ra one p r a c e n a j w y b i t n i e j s z y c h a r i a n , zarów no P o la k ó w , j a k i cudzoziem ców z w ią z a n y c h z Aka
dem ią R akow ską. W j e j s k ł a d w e s z ły m ięd zy in n y m i d z i e ł a w s z y s tk i e F a u s ty n a S o c y n a , d z i e ł a e g z e g e ty o z n e J a n a G r e l l a i J o n a s z a
S c h l i c h t y n g a . W p o z o s t a ł y c h to m ach z n a l a z ł y s i ę p ism a in n y c h wy
b itn y c h . p r z e d s t a w i c i e l i r u c h u : A n d r z e ja W iszow atego i S am uela P rz y p k o w s k ie g o . W ydawnictwo t o o b e jm u je podstaw ow y d o ro b e k m y ślo wy p o l s k i c h a r i a n . U k a z a ło s i ę s t a r a n i e m A n d r z e ja W isz o w a teg o , k t ó r y z n a l a z ł w A m sterd am ie s c h r o n i e n i e po w yg n an iu B r a c i a P o l s k i /1 6 3 8 r . / . W sum ie " B i b l i o t h e c a " u g r u n to w a ła i u t r w a l i ł a s ł a - wę B r a c i P o l s k i c h z a g r a n i c ą 61 .
O prócz t e g o pom nikowego d z i e ł a Plem m ing z g r o m a d z ił k i l k a od
d z i e l n y c h p r a c p i s a r z y a r i a ń s k i c h . B ard zo i n t e r e s u j ą c ą j e s t po
z y c ja z a ty tu ło w a n a " H i s t o r i a r e f o r m a t l o n i s P o l o n ic a e " S t a n is ł a w a
¿Z s ) '
