Materiały do historii wagantów w Polsce średniowiecznej

*■ XIX ¹⁹⁶⁹

Je r z y w o l n y

M

W pracach poświęconych dziejom kultury znaleźć m ożna niemało wiadomości na tem at „w ag antów "1 w Polsce średniowiecznej *. N ie podjęto jednak do tąd próby przedstawienia stylu życia, działalności i obyczajów tej niezmiernie interesującej społeczności, głównie z pow odu braku odpowiedniej i dostatecznej podstawy źródłowej. Niniejsze studium przynosi garść m ateriałów z tego zakresu, zebranych w toku badań nad średniowiecznym kaznodziejstwem oraz niesystematycznej kwerendy w rękopisach teologicznych. Teksty zestawione niżej dzielimy na dwie grupy:

I. Teksty prawno-kazuistyczne, zawierające:

a) Orzeczenia średniowiecznych dekretystów i teologów w sprawie dopuszcza­

nia w agantów do Sakram entu E uch arystii3.

1 Terminem „waganci" posługujemy się w niniejszym studium w sposób umowny, określając przy jego pomocy ludzi trudniących się dla zarobku, stale lub okresowo, tańcem, muzyką, aktorstwem, bądź Urządzających zabawy, a także włóczęgów, graczy, szulerów itp. Średniowiecznym wagantem mógł być równocześnie kuglarz, flecista, błazen, sztukmistrz, pieśniarz, gracz w kości, tancerz, wierszokleta, dekla- m ator, wszelkiego rodzaju muzykant. Zob. H. W a d d e ll, Średniowiecze wagantów. W arszawa 1960, s. 249—

292. W literaturze polskiej o wędrujących pseudoduchownych, którzy mogli być wagantami pisał: K. N a ­ s iło w s k i, Samowolne migracje kleru w świetle polskiego prawa kościelnego przed soborem trydenckim.

••Czasopismo Prawno-Historyczne" XI, 1959, z. 1, s. 22—32.

* A. B r ó c k n e r , Dzieje kultury polskiej. T. 1. W arszawa 1957, s. 491; J. P ta ś n ik , Kultura wieków średnich. W arszawa 1959, s. 270; H. F e ic h t, Polskie średniowiecze. Początki kultury muzycznej. [W:] Z dzie­

jów polskiej kultury muzycznej. Kraków 1958, s. 21—23, 41—44; W. S a lm e n , Przyczynek do historii pol­

skich szpilmanów w późnym średniowieczu. „M uzyka" II, 1957, n r 3, s. 47—50.

' O stanowisku pisarzy kościelnych z okresu wczesnego chrześcijaństwa wobec aktorów informuje artykuł: H. L e c le r c q , Mime. [W:] Dictionnaire <T Archiologie Chretienne et de Liturgie. T. ll.s z p . 1203—

1205. Zagadnieniu dopuszczania aktorów do Kom unii św. wielkanocnej poświęcony jest rozdział: Die Kommunion der Schauspieler und Schauspielerinnen, książki P. B ro w e , Die Pflichtkommunion im Mlttel- olter (M unster 1940, s. 93— 108). N a podstawie licznych cytatów z pism Ojców Kościoła, synodów, zbio- rów prawnych i kronik średniowiecznych au to r przedstawia, ja k od wczesnego średniowiecza zapatrywano się na działalność aktorów (sc. histriones, ioculatores mimi etc.), oraz jakie stosowano wobec nich prze­

pisy. A utor wykazał, że wszelkiego rodzaju aktorzy nie byli przez Kościół ekskom unikowani, ale byli uważani za jawnych gorszycieli (manifesti infames) i prawo kościelne wymagało od nich przed przystąpię-

b) Prohibitiones a Communione paschali, czyli wykazy tych, którym nie należało udzielać K om unii św. wielkanocnej z racji różnych przestępstw. W ykazy te wpisy­

wano najczęściej n a ostatnich kartach rękopisu albo obok kazań In Coena Domini lub De Corpore Christi. Z tych tekstów wybieramy wiadomości, odnoszące się je­

dynie do interesującej nas kategorii osób.

II. Fragm enty z kazań łacińskich, przynoszące wiadomości o wagantach.

I. TEK STY P R A W N O-K AZU IST Y C ZN E

a. Orzeczenia dekretystów

1. Bibl. Jagiellońska, rkps 2372, przepisany około 1440 r . 4

A utor tej kwestii wymienia trzy rodzaje wagantów. Jedni oddają się kłamstwu ku chwale niegodnych i niesławie dobrych; drudzy zmysłowym tańcom ; ostatni zaś służą m uzyką i śpiewem godziwych pieśni. Pierwszym i drugim nie należy udzielać K om unii św, m ożna natom iast trzecim, jak o przyjm owanym w dom ach dostojni­

ków kościelnych.

[K. 158 v :] Q uerit G altherus in scripto Super ąuarto Sentenciarum, distinc- cione IX , articulo u ltim o 5: „A n Eucaristia possit dari hystrionibus“ . E t arguitur quod non. Augustinus secunda parte Super Johannem 45, omelia L II: „Res suas hystrionibus dare non est virtus, sed vicium inm ane“ 8, ergo m ulto amplius Eucari- stiam. Item C yprianus loąuens de talib u s: „Puto — inquit — quod neque divine m aiestati nec ecclesiastice discipline conveniat, u t decus et honor ecclesie talibus personis conferatur“ 7. In contrarium arguitur, quia ecclesiarum prelati recipiunt talium iocos et servicia, quod non facerent, si eorum officium esset mortale. Item talia provocant ad devocionem et propheciam excitant saltem in cythara psallen- cium, u t patet III Regum de Eliseo.

niem do K om unii św. publicznej pokuty i nawrócenia. Pod wpływem Kościoła powstawały także bractwa aktorskie, ja k np. w Paryżu: Confrćrie de Saint Julien des fróres jongleurs. O działalności wagantów naj­

lepsze wiadomości zostały zebrane w pracy: M. B e c h tu m , Beweggrunde und Bedeutung des Vagantentums in der lateinischen Kirche des Mittelalters. Jena 1941.

4 Rękopis zawiera traktaty teologiczne, różne kwestie, kazania kilku mistrzów krakowskich i był przepisany w większej części ręką św. Jan a Kantego. Zob. W. W is ło c k i, Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego. T. 2. K raków 1881, s. 565.

* Pod imieniem G ualterus jak o kom entatorzy do Quattuor Libri Sententiarum P i o t r a L o m b a r d a są znani: G u a l t e r u s d e B ru g is , O. Min., profesor paryski, zm. 1307. Zob. F. S te g m u lle r , Repertorium Commentatorium in Sententias Petri Lombardi. Vol. 1. W urzburg 1947, s. 119— 120; G u a l t e r u s C h a tt o n , O. Min., lektor z O xfordu, zm. ok. 1344 r. Zob. A. B. E m d e n , A Biographical Register o f the Unńersity o f Oxford to A. D. 1500. Vol. I. Oxford 1957, s. 395—396; G u a l t e r u s D is s e , O. Carm., doctor z Cam­

bridge, zm. 1404 r. Zob. F. S te g m u lle r , jw ., s. 120— 121.

• A u g u s ti n u s , In Joannis evangelium tractatus 100. [W:] Patrologia Latina. T. 35, szp. 1891.

7 C y p r i a n u s C a e c il iu s , Epistulae. Opera omnia. Recensuit et commentario critico instruxit G . H a r- te l. [W:] Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Vol. 3, pars. 2. Vindobonae 1871, s. 467—468.

Ten sam fragment podaje św. T o m a s z z A k w in u , Sum. Theol., pars 3, qu. 80, art. 6.

Respondetur: T ria sunt genera hystrionum large loąuendo: [1] Quidam enim serviunt de m endacione et laude indignorum et vituperacione bonorum ; [2] Alii li- hidinoso saltu et turpi iactu m em brorum ; [3] Alii honestis instrum entis, ut organis e* cytharis et huiusm odi et cantu devotarum et honestarum cantilenarum .

Primis et secundis non debet Eucaristia dari et de hiis procedunt argum enta ante oppositum , terciis vero dari, u t prob ant argum enta post oppositum .

2. Bibl. Jagiellońska, rkps 2220, przepisany około 1420 r . 8 [K. I r — 37r:] [Ste- fa n z R u d n ic ], <Determinaciones diversorum casuuniy fl.

Stefan z Rudnic, praski praw nik, urzędując w K urii praskiej, jak o wikariusz Seneralny arcybiskupa Ernesta z Pardubic, w połowie XIV wieku, rozstrzygał liczne sporne kwestie, między innymi sprawę K om unii św. wagantów. W edług niego, tych, którzy swoją sztuką sprow adzają ludzi do swawoli i rozpusty, zakłó- Cając ich spokój duchowy, nie należy dopuszczać do K om unii św.

[K. 9v:] {D e hystrionibus> Histriones, qui se aliter non possunt nutrire et cum hoc aliąuando laborant, si debent comm unicare vel si sint absolvendi, cum dicunt Se non posse cessare?

Respondeo: Si per artem , quam exercent, provocant homines ad lasciviam et solacia anim e per viciosa convertunt, tunc non debent adm itti nec sunt absolvendi, nlias vero secus“ 10.

3. Wrocław, Bibl. Uniwersytecka, rkps I Q 466, około 1420 r . 11 [K. 13v— 19v :]

Questiones optime.

W śród rozm aitych kwestii jedna dotyczy wagantów, których autor dzieli na dwie Krupy. Pierwsi m ówią brzydkie słowa, rozgłaszają błędy panów, czynią niegodzi-

^ości. D o drugiej należą ci, którzy grając na instrum entach występują w karczmach 1 nie troszczą się o to czy dobrze, czy źle postępują, oraz muzykanci, występujący

* N a wewnętrznej stronie wierzchniej oprawy pergaminowej zapiska proweniencyjna: „Liber magistri Nicolai Tempelfelt de Brega sacre theologie professoris cantoris et canonici ecclesie Wratislaviensis in quo

•deo continentur [...] “ .

M ikołaj Tempelfeld z Brzegu — zob. J. F ij a łe k , Mistrz Jakób z Paradyża i universytet krakowski w okresie soboru Bazylejskiego. T. 1. Kraków 1900, s. 266—270.

' S te f a n z R u d n ic , prawnik z uniwersytetu praskiego, zm. w 1365 r., był autorem zbioru orzeczeń Prawnych tzw.: Quaestionculae. Zob. R. Z e le n y , The Quaestioncuiae o f Stephan o f Rudnice. „Apollinaris“

*X X V III, 1965, n r 2, s. 108— 122. W rękopisie 2220 ten zbiór występuje pod innym tytułem, jak wyżej.

Cały zaś zbiór wydał R. Z e le n y , Quaestionculae Stephani Rudnicensis. „Apollinaris" XXXVIII, 1965, n r 3, s- 236— 283; n r 4, s. 372—405. D o podanej przez autora listy rękopisów z tekstem tego zbioru dodajemy

■leszcze rękopis BJ 2220 oraz rękopis Bibl. Uniwersyteckiej we Wrocławiu I F 594, k. 142r— 153v.

10 Zob. „Apollinaris" XXX VIII, n r 3, s. 253, z małymi różnicami w tekście. To samo orzeczenie znajduje Slę także w penitencjale, spisanym w rękopisie Bibl. oo. Paulinów w Częstochowie III 27, k. 350r—359r:

^ocipit memoriale aureum confessorum sive sacerdotum. Inc.: „Cum fit ars arcium [...]“, Expl.: „facta dis- Pensentur". [K. 358 v:] De hystrionibus.

11 Rękopis należał do franciszkanina M ikołaja z K oźla, który żył na przełomie XIV i XV w. M ik o ła j z k o ź l a uchodzi za autora tzw. Cantilena inhonesta. Zob. Bibliografia literatury polskiej. „Nowy Korbut“

2. Warszawa 1964, s. 404— 405.

n a dw orach królewskich, książąt i mieszczan, służący swoim panom dla rozwese­

lenia w czasie odpoczynku. Tylko tym ostatnim wolno udzielać K om unii św.

[K. 15v :] Utrum fistulatoribus est dandum Corpus C hristi! <Fistulatores, hi- striones utrum possunt communicarey. D icendum est, quo d ąuid am sunt ystriones:

[1] Q ui sem per locu ntu r tu rp ia verba et vicia dom inorum et m alicia exercent, illi sunt deponendi et illis denegandum est C orpus Christi. [2] Alii hystriones, qui ludunt in musicis instrum entis, et illi sunt duplices: [a] Q uidam sunt, qui currunt per thabernas n o n curantes, u trum bene vel m ałe faciunt, et talibus eciam est de­

negandum C orpus Christi. [b] Alii sunt circa curias regum vel principum et hone- storum civium et serviunt eis ad refrigerium capitis et faciei eorum , et illis est dan ­ dum C orpus C hristi et labo r illorum est absolvendus.

4. Częstochow a, Bibl. oo Paulinów , rkps III 27, połow a XV w. [K. 359v— 382v :]

Casus penitenciales magistri O stiensis12.

Z nany powszechnie w średniowieczu k anonista H enryk de Suse wyodrębnił trzy rodzaje wagantów. Pierwsi w ystępują w m askach; inni pozostają n a dworach pańskich i głoszą hańbiące rzeczy; trzeci zaś rodzaj to m uzykanci, z których jedni biorą udział w tańcach, inni swoją sztuką przynoszą pociechę zmęczonym ludziom.

[K. 377v:] Item tria sunt genera histrionum . Prim i sunt, qui in d uu n t larwas et tales sunt dam pnabiles. Secundi sunt, qui curias frequentant m agnatorum et ignom inias lo qu un tur, et tales sunt dam pnabiles, quia prohibet A postolus, cum talibus cibum sumere. Tercium genus histrionum , qui haben t instrum enta m usica et talium d u o sunt genera: Q uidam coreas frequentant et pudiciciam oflendunt et tales sunt dam pnabiles. Sunt et alii, qui dicti ioculatores, qui solacia faciunt hom inibus in angustiis et n o n exercent turpitudines. E t alii, qui ludunt in ymagini- bus, et tales tan tum m o d o vitandi, tales bene sustineri possunt. Sicut ait Alexander p ap a ut p a te t: Cum quidam ioculator inquireret, u trum salvari possit in officio suo, quesivit ab eo, utrum sciret aliud opus unde vivere possit — quo d non — et perm isit ei papa.

W powyższych orzeczeniach m ożna w yodrębnić dwie zasadnicze grupy w agan­

tów. D o pierwszej należeli ci, którzy byli zatrudnieni na dw orach panów , świeckich i duchownych. Służyli oni swoim dobrodziejom i m ecenasom w chwilach wol­

nych, zabaw iając ich swoimi um iejętnościami.

G rupę d rug ą tw orzą ci, którzy nie posiadali własnych panów i wędrowali po kraju, występując w karczm ach lub innych skupiskach ludzi. D o repertuaru icb umiejętności, którym i popisywali się przed przygodnym i widzam i i słuchaczami należały: taniec, m uzyka, opow iadania żartobliw e i sw obodne, sztuczki kuglarskie.

Byli to ludzie wolni, wędrujący z miejsca na miejsce, związani z szerokim ogółem społeczeństwa, zwłaszcza z warstw am i niższymi.

11 H o s t i e n s i s , H e n r i d e S u s e , zm. 1271, znany kanonista średniowieczny. Zob. Ch. L e feb v re, Hostiensis. [W:] Dictionnaire de Droit Canoniąue. T. 5, szp. 1211— 1227.

b. Prohibitiones a Communione paschali

Bibl. Jagiellońska, rkps 1619, przepisał M aciej z G rochow a, wikary w Kcyni w 1407 r . 13.

[K. 55ra:] Nota, ąuibus prohibetur Sacra C om m unio: [ ...] Item tasseratoribus.

Item fistulatoribus. Item cytharistis, qui proprios dom inos n on habent [...]

2. W łocławek, Bibl. Sem. D uch., rkps 68, przepisał M ikołaj w Kozarzewie w 1408 r.

[K. 345 vb— 347 vb:] Nota, qui sunt prohibiti a Communione Corporis C hristi:

[ ...] Item tasseratores et alearum ac globorum et aliorum ludorum spe lucri lusores [ ...] Item joculatores u t fistulatores vel citariste qualescem que, qui tollunt pecunias p ro eorum tru ffis14 [ ...] Item trad ito res <la zo ky> 16. Item , qui cottum vel pirulos videlicet „kręgle“ et alios ludos ineptos exercuerunt p ro pecuniis [...]

3. Ossolineum , rkps 166, przepisany około 1420 r . 1#.

[K. 413ra—b:] H is omnibus prohibetur Corpus Christi recipere: [ ...] O m nibus furibus, latronibus, spoliatoribus, hystrionibus. O m nibus tasseratoribus, lusoribus et om nibus perm ittentibus in dom ibus suis ludere tasseres et consencientibus et illis, qui de lucro illorum u tu ntu r. Item ioculatores, fistulatores [...]

4. Lublin, Bibl. Sem. D uch., rkps 251, z klasztoru K anoników Regularnych w K raśniku, przepisany w 1431 r.

[K. 218v :] H ic nota, qui sunt removendi a Communione sacra: [ ...] Item lusores et histriones om nes [...]

5. W arszawa, Bibl. Załuskich, rkps I Q 51, z klasztoru Benedyktynów na Świę­

tym K rzyżu, przepisał b ra t M ikołaj w 1431 r . 17.

[K. 329r:] Quibus prohibetur sancta Communio: [ ...] L usoribus taxillorum , pylecznikom, cuglorzom [przekreślone], costarzom , aleatoribus scacorum pro pecunia, scrzypczom, pyssczczom, gączczom, ioculatoribus, cuglarzom in arte dem oniorum .

6. Częstochow a, Bibl. oo Paulinów , rkps II 18, pierwsza połow a XV w.

[K. 365 r:] H ii omnes prohibentur accedere ad Sacramentum Dom ini Jhesu Chri- sti: [ ...] Item om nes hystriones id est „kuglarze** et lusores tasserum [...]

13 Opis rękopisu, zob. A. B r u c k n e r , Kazania średniowieczne. Cz. 1. „Rozpraw y A U Wydz. Filol“.

L 24. K raków 1895, s. 59— 70; zob. takżp. Bogurodzica. Oprać. J. W o r o n c z a k . W rocław 1962, s. 95—96.

Bibl. Pis. Pol. Seria A , n r 1.

14 D la wyjaśnienia tego zd a n ia m ożna w ykorzystać następujący tekst z 1386 ro k u : „M artinus ...

diflamayit . .. honori Jasdconi . .. dicens . .. N on truffabis, in vulgari dicendo ne wykugleges taco u mne, Jakoś u ginich kuglował. K uglow ać — oszukiwać, wyłudzać“ . Zob. Słownik staropolski. T. 3. s. 460.

13 Lazoky — łazęgi. Zob. Słownik staropolski. T. 4, s. 105.

14 Opis rękopisu, zob. W. K ę t r z y ń s k i , Katalog rękopisów Biblioteki Zakładu Nar. im. Ossolińskich.

Lwów 1880, s. 295— 301.

17 R ękopis zaginął. O pis rękopisu i cytowany tekst według: A. B r u c k n e r , Kazania średniowieczne.

Cz 2. „Rozpraw y A U Wydz. Filol." T . 24. K raków 1895, s. 349— 351.

7. Sandom ierz, Bibl. Sem. D uch., rkps C 424, pierwsza połow a XV w.

[K. 173 ra—b:] Item seąuitur casus, qui sunt digni ad Sacramentum et qui non, et hoc intelligere, si non penituerunt vel satis non feceru n t: [...] Item hystriones, fistulatores et cythariste, lu d acze18 [...]

8. Kielce, Bibl. K apitulna, rkps 24, pierwsza połow a XV w.

[K. 23Ir:] Jsti sunt casus prohibentes accedere ad Communionem: [...] Iocula- tores, fistulatores, cytarisatores, qui choreas excitant [...]

9. Częstochowa, Bibl. oo Paulinów, rkps II 37, przepisał P iotr z Miłosławia w 1464 r.

[K. 2 r —5v:] [Jan ze Stfibra] Incipiunt prohibitiones Sacramenti Ewcaristie colecte per dominum Johannem de M ijza plebanum ecclesie sancti Galii nec non canonicum Pragensem anno Domini M °CCC °L X X X X I I P : [...] Item decimo octavo. Omnibus lusoribus taxillorum , ioculatoribus in arte dem oniorum , continuis thabernatoribus, ebriosis, quia lusores sunt Dei blasphem atores et sanctorum [...]

W tej grupie tekstów, oprócz znanych nazw, ja k : histrio, ioculator, fistulator, występują inne określenia łacińskie i polskie, ja k c ith a rista , tasserator, lusor, kostarz, kuglarz, łazęga, łudarz, piszczek, gączcz. Nazwy te były używane zamiennie. Okreś­

lano nimi i tych, którzy tylko dla rozrywki lub hazardu byli rozm iłowani w roz­

m aitych grach, ja k również zawodowych, wędrownych graczy, błaznów, muzy­

kantów , jakim i byli niewątpliwie waganci. Głównie zarzuty wysuwane przeciw wa- gantom sprow adzają się do następujących punktów : upraw ianie różnych gier z chęcią zysku; znajom ość nieznanej sztuki diabelskiej (in arte demoniorum)!

organizowanie tańców z m uzyką. Ci waganci nie posiadali swoich panów (qui pro- prios dom inos non habent).

II. FR A G M E N T Y Z K A ZA Ń

1. W łocławek, Bibl. Sem. D uch., rkps 68, przepisany w 1408 r.

[Jan Protiva, Jan Sczekna, M ikulaś Cacabus, Jakub z Kolonii, Sermones de tempore, k. 36 ra—295 v a ]19.

, [K. 56rb— 61va, b rak imienia autora], Dominica post octavas Epiphanie. Inc.:

„»Nupcie facte sunt in C ana Galilee.« Joh. 11°, [1] — H odie octo dies Apostolus in epistoła docuit nos specialiter“ [...] Expl.: „vitam habeatis, ad quam nos perdu- cat Pater et Filius et Spiritus Sanctus. A m en“ .

18 Ludacze — łudarze. Zob. Słownik staropolski. T. 4, s. 128.

19 Cytowane kazanie i pozostałe pochodzą ze zbioru kazań głoszonych najprawdopodobniej w Kaplicy Betlejemskiej w Pradze w ostatnim dziesiątku XIV wieku. Protiva i Sczekna jak o kaznodzieje z Kaplicy Betlejemskiej z o b .: J. T f i S k a, Literdrni iinnostpredhusitski University. Sbirka pramenu a pfirulek k dśjindtn University Karłowy 5. Praha 1967, s. 65, 139— 140.

W „prothem a“ kaznodzieja wybrał za przedm iot rozw ażań cnotę miłości bliź­

niego. Rozw ażania te zastosował w „them a“, w którym om awia w arunki dobrego Małżeństwa. Jezus Chrystus zaproszony na ucztę weselną w K anie uczcił w sposób specjalny godność stanu małżeńskiego, albowiem uczynił tam pierwszy cud. Po­

dobnie powinni postępow ać chrześcijanie i w zastępstwie Chrystusa zapraszać aa uczty weselne biednych. Tymczasem dzieje się inaczej, albowiem m iast Chry­

stusa zapraszają flecistów, którzy ja k żaby nasłane za karę na Egipcjan, przenikają Wszędzie. Po ucztach otrzym ują jedzenie i szaty, które należy oddać biednym.

Jeden flecista otrzym uje tak wiele szat, że m ożna by było nimi przyodziać dziesię­

ciu biednych.

[K. 60ra:] Q uinto per presenciam Cristi notatur. U t cum nupcias facitis, tuncam i- cos D ei pauperes et Cristum in persona eorum invitetis; quod tam en iam in nupciis Modicum curatur, quia, proh dolor, erga honorem Deo fit m agnum dedecus, cum ibi non pauperes pro D eo, sed phistulatores et ceteri hystriones vocantur et sic ibidem im pletur secunda plaga Egipciorum scilicet ranarum , Exodi octavo, quibus omnia et singula dotensibilia ranis im pleta videlicet cibi, lecti, vestes, potus etc., et in statu coniugii in nupciis est impletum , quia om nia ranę pertranseunt. Nam quod ibi amici et m em bra Cristi deberent suscipere, hoc totum fistulatores et cytha- riste tollunt, tam in comescione, quam in vestibus; ym mo unus fistulator tantum (recipit), quo decem vel plures pauperes vestiri possent et sic ab inde Cristus cum tnatre sua et discipulis expellitur [ . . . ] 20.

10 W rękopisie 3 Bibl. Kapitulnej w Kielcach na k. 240ra—336rb znajdują się kazania desanctiskazno­

dziejów z Kaplicy Betlejemskiej: Jana P r o t i vy, Jan a S c z e k n y , C a c a b u s a vel M i k u la ś a , B e n a s iu s a oraz P e r e g r y n a z O p o la . W kazaniu Protivy na uroczystość św. Wawrzyńca, k. 267rb—268ra, powtarza się ten sam motyw. A utor atakuje bogaczy, którzy składają dary graczom i cytarzystom, a nie widzą bied­

nych, nagich i głodnych. [K. 267vb:] „ ... Si enim dabis eam [sc. elemosinam] lusori, ludet super eam ; si cithariste exercibit vanitatem et hoc contra m ultos divites, ut dicit G regorius: M ulti divites vident pau­

peres pati łam em et nuditatem et eos pretereunt sicut epulo Lazarum et pocius cibant lusores et histriones.

Et ergo ranę et non pauperes progrediantur comm ode eorum , u t et pharaonis. Glosa: R ane sunt histriones, fistulatores. Isti ergo com edunt aput divites, quod deberent pauperes com edere...".

W kolekcji kazań de tempore, praw dopodobnie Jan a Sczekny, spisanej w rękopisie C 423, Bibl.

Sem. Duchownego w Sandomierzu, k. l r a —207 vb, w kazaniu De passione Domini kaznodzieja na­

piętnował bogaczy i wagantów. W aganci szukają miejsca dla organizowania uciech i przyjemności: Z naj­

dują je w dom ach możnych, wśród których córka zwodzi i oszukuje matkę, podobnie ja k w wodzie, gdzie Jedna ryba pożera drugą. Przeciw tem u powinni występować kaznodzieje, ale niestety, oni sami to n ą w przy­

jemnościach, albowiem głoszą kazania dla korzyści materialnych (kaznodzieja myślał przypuszczalnie o kwestujących kaznodziejach z zakonów żebraczych). [K. 64 v b : ] In qua aqua sunt rane id est fistula­

tores, cythariste, qui solum mansiones ąuerunt circa voluptates, u t in domibus regum, principum et divi- cium. Ibi eciam sunt pisces, ąuorum unus alium comedit, quia filia matrem fallit et decipit. C ontra hoc eastrum debent pugnare predicatores, sed proh dolor, soli subm ergentur in hac aqua voluptatis. Nam otnnes propter tem poralia predicant, unde monachus intrans claustrum wlt bene uti e tc ...“ Kolekcja tych kazań jest przedmiotem badań autora niniejszego studium.

Tenże sam au to r w jednym z kazań tego zbioru występując w obronie biednych głosi, że dobrą rzeczą Jest fundowanie do kościoła dzwonów lub obrazów, ale ważniejszą jest troska o biednych, którzy z C hrystu­

sem niosą krzyż ubóstwa i oni są Jego członkami. [K. 1 0 9 v a :] Multi enim pauperes iacent in hospita- libus vel alias. Hic et inde quidam com parant cam panas vel ymagines et licet bene faciunt, tam en plus

2. Ossolineum, rkps 2002, pierwsza połow a XV w. [Łukasz z Wielkiego Koź­

m ina, Postilla super ewangelia dominicalia, s. 6—439]21.

[S. 94— 100:] <Dominica prima post octavas Epiphanie> Inc.: ,,[V]idemus, fratres karissimi, m ultos tim entes periculum seculi fugere ad ordinem sancti Bernardi, Francisci vel D om inici vel alium [ ...] “ E x p l.: „in vita etem a, ad quam nos perdu- cere dignetur ipse, qui vivit et regnat eternaliter. A m en.“

Łukasz objaśniając werset ewangeliczny o zaproszeniu C hrystusa na ucztę we­

selną w K anie pow tarza ten sam m otyw narracyjny, występujący w kazaniu ze zbioru kazań autorów czeskich wyżej wymienionych. Dzisiaj, mówi Łukasz, n a uczty we­

selne zam iast ludzi godnych przychodzą igrce, gadatliwi i krzykliwi, którzy otrzy­

m ują po ucztach pokarm y i szaty. Te dary należy przeznaczyć dla biednych. Nie­

którzy zapraszają także czarownice i wróżbitów, aby im przyszłość przepowie­

dzieli.

[S. 96:] E t erat m ater Jhesu ibi. Vocatus est autem et Jhesus et discipuli eius.

In quo insinuatur, quod honeste persone ad nupcias sunt vocande, n on histrio- nes [...] Sed hodie, sicud habetur in Exodi octavo, rane in trant in cibos pharaonis, scilicet histriones garruli et clamosi, qui in tran t in reliquias ciborum et vestimen- torum nobilium , que deberent pauperibus erogari (S. 9 9 ...) H odie aliqui inducunt vetulas, incantatrices et sortilegos, u t eos inform ent, quod in christianis fieri non est sine m agno peccato [...]

3. Bibl. Jagiellońska, rkps 1299, pierwsza połowa XV w . 22 [Plenarium, zawie­

rające ewangelie z glosą i fragm entam i kazań, k. I r — 109v]

[K. 21 v:] Seąuitur dominica prim a post festu m Epiphanie etc. [Na bocznym m argi­

nesie n otatka:] „Vocatus est autem Jhesus, id est salvator et discipuli eius, non hystriones, n on cythariste, w lgariter ne wiły, ne clamaczij, ne szpylmanij, ne po- trobacze, sicut hodie faciunt in oppositum “ .

debent curare pauperes, qui sem per portant crucem paupertatis cum Christo. Et ergo noscam us D e u m

Patrem et Christum in membris suis id est in pauperibus...".

W tekstach kaznodziejskich paralela: pauperes — m em bra Christi jest częstym motywem, zestawia­

nym z paralelą: histriones — m em bra diaboli. W edług słynnego kaznodziei franciszkańskiego Bertolda z Regensburga wszystkie stany i zawody należą do „familia Christi", zaś Żydzi i waganci tw orzą: „familia diaboli". Zob. J. le G o f f , La cmlisation de 1'Occident medi6val. Paris 1964, s. 325—327. G r e c u lu s , autor popularnego w XIV wieku zbioru kazań de tempore pisze podobnie w jednym z kazań: „Voca pauperes...

sed multi faciunt contrarium , non solum [non] vocant eos, sed si ueniunt reiciunt eos et introducunt seruos et m em bra diaboli scilicet hystriones et ribaldos, qui exercent ludos d iabolicos..." Zob. A. F r a n z , Drei deutsche Minorilenprediger aus dem XIII. und XIV. Jahrhunderl. Freiburg im Br. 1907, s. 153. W anonim o­

wej, bardzo zaczytanej kolekcji kazań de tempore z rękopisu 24, Bibl. Kapitulnej w Kielcach, k. I r —231 r, w jednym kazaniu kaznodzieja pisze w tym samym stylu: [k. 44r : ] Sed nunc, proh dolor, non petunt pauperes, qui sunt m em bra Christi, sed fistulatores, cythariste, qui sunt m em bra diaboli, quibus plus impe- dunt, quam pauperibus; quos provocant homines ad vanitates chorcas...".

11 Ł u k a s z z W ie lk ie g o K o ź m in a , bakałarz teologii i rektor uniwersytetu krakowskiego w 1411 roku, au to r postylii. Zob. M . K o w a lc z y k , Mowy i kazania uniwersyteckie Łukasza z Wielkiego Koźmina.

„Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" X II, 1960, n r 2, s. 8—9.

" Opis rękopisu, glosy i tenże fragment także u A. B r u c k n e r a , Kazania średniowieczne. Cz. 1, s. 8 2 -8 3 .

4. W arszawa, Bibl. N ar., rkps 3021, około 1460 r . 23. [Nieznany autor polski, Sermones de tempore, k. 1 ra—371 vb] M.

[K. 55va—5 8ra:] Dominica prim a post octavas Epiphanarum sermo primus.

Inc.: „»Servasti vinum usąue adhuc.« Johannis 11°, [10] — Ecclesia sancta, karis- simi, que habet curam salutis nostre [ ...] “. Expl.: „ubi vinum dulce propinatur, ad quas perducat nos“.

Również i w tym kazaniu au to r wypom ina chrześcijanom, że zapraszają na uczty Weselne m uzykantów, igrców, którzy potrafią klaskać, tańczyć, niestosowne żarty opowiadać, brzydkie piosenki układać.

[K. 56vb— 57r a : ...] Karissimi, sunt nonnulli nostrorum digni correccione, qui quando nupcias celebrant, non vocant ibi Jhesum nec m atrem aut discipulos eius, ym mo si supervenerit non vocatus „nyeweszwi“, eicitur foras, puderose perfun- ditur vel deridetur aut sub gradu decollatur, sed invitantur hodie <loco pauperum ) Ymmo magis precibus rogantur et invite trah u n tu r ad nupcias cythariste, palpo- niste <saltator, letator, „blaszna“>, hystriones, ovisatores <adulatores>, qui sciunt plaudere, corisare, iocos inhonestos facere, turpes cantilenas form are, „napye- Wacz“. Istos altis locis collocant et reverentur et Jhesus cum M aria et apostolis suis foris stant vel scultellas aspiciunt [...]

5. Bibl. Jagiellońska, rkps 1465, przepisany w 1452 r. w kollegium artystów uniwer­

sytetu krakow skiego2B. [Mikołaj z B ło n ia ze, Sermones de tempore, k. 1 ra—450v].

[K. 266va—272ra:] <Dominica prim a post festu m Trinitatis sermo prim us>

In c .: „»H om o quidam erat dives et induebatur p u rp u ra et bysso et epulabatur quo- tidie splendide« Luce XVI, [19] — Si diligenter considerare volumus, fratres caris- simi, m undane glorie vanam excellenciam [ ...] “ . Expl.: „ut cum eo epulati possi- mus in perpetuum in patria celesti, ad quas epulas nos perducere dignetur etc“ .

“ Rękopis pochodzi z biblioteki klasztoru Benedyktynów na Świętym Krzyżu. Zob. A. B r u c k n e r , Kazania średniowieczne. Cz. 3. „Rozprawy AU Wydz. Filol.“ T. 25. K raków 1896, s. 197— 198.

** A. Bruckner za autora tej kolekcji kazań uznat P i o t r a z M iło s lo w ia . Takie rozwiązanie przyjął na podstawie przekazanego m u przez H . Łopacińskiego z rękopisu częstochowskiego II 37, w którym na k. 6v—255 r została spisana ta kolekcja, następującego kolofonu: „Expliciunt sermones satis faciles et pro omni plebe m ultum utiles cuiusdam fratris Petri de Myloslaw et sunt finiti feria secunda post dominicam I ram ispalm arum A nno D om ini M CCCCLXIIII°.“ Zob. A. B r u c k n e r , Kazania średniowieczne. Cz. 3, \ s. 133— 134. Ta informacja była błędna, albowiem kolofon ten brzmi następująco: „Expliciunt sermones

<satis faciles) et pro comm uni plebe m ultum utiles per m anus cuiusdam fratris Petri de Myloslaw et sunt finiti feria secunda post dominicam Ramis Palm arum A nno D om ini M - ° C CC C _° L X IIII-° etc.“ Rkps II 37, k. 255r, Bibl. oo. Paulinów, Częstochowa. P i o t r z M iło s ła w i a był tylko skryptorem tej kolekcji kazań. Sprawa autorstw a tej interesującej kolekcji kazań jest przedmiotem badań.

N a wewnętrznej stronie wierzchniej oprawy zapiski proweniencyjne: „Sermones de tem pore magistri N i c o l a i d e B lo n i je com parati de pecunia comm unitatis 1453 pro U li- ormarcis com m unitatis pecunie".

N a przedniej karcie ochronnej retro: „Liber univcrsitatis Cracoviensis de libraria Collcgii A rtistarum “ . [K. 450va]: „A nno D om ini M CCCC quinquagesimo secundo. Expliciunt sermones dominicales per cir- culum anni magistra Johanni de Racziborsko [skreślone: nec non] sacre theologie baccalario [skreślone:

et professoris] transcripti, compilati per venerabilem virum magistrum Nicolaum de Blonije doctorem decretorum eximium“.

“ M i k o ła j z B ło n ia , kanonista, kaznodzieja, kapelan królewski w latach 1422— 1427. Zob. Biblio- Srafia literatury polskiej. „Nowy Korbut“ . T. 3. Warszawa 1965, s. 143—144.

B iu le ty n B ib lio te k i Ja g leU o A sk le] 6

K azanie dzieli się na trzy części. W części pierwszej au to r analizując pierwsze słowa tem atu „erat dives“ zajmuje się zagadnieniem bogactwa. W drugiej sto­

sownie do słów „et induebatur pu rp u ra et bysso“ rozstrząsa szczegółowo sprawę ubiorów. Ewangeliczny bogacz przez używanie bogatych i okazałych szat popadł w różne słabości i dlatego został potępiony. K aznodzieja wyciąga z tego przykładu naukę, w której określa przym ioty godziwego stroju dla chrześcijanina i daje wska­

zanie, aby każdy nosił szaty odpowiednie dla swojego stanu. P raktyka życiowa w Polsce w XV w. była oczywiście daleka od takich wskazań, szczególnie wśród mieszczan i rycerstwa. Z tej racji kaznodzieja m iał okazję do wycieczek przeciw zbytkowi w ubiorach. Najwięcej dostało się niewiastom za pachnidła, malowanie twarzy i kręcenie włosów. Zaś mieszczanie, mówił kaznodzieja, nabywają bogate ubiory za pieniądze zdobyte lichwą i używaniem fałszywych m iar i wag. Rycerze stroją się bogato za pieniądze z łupiestwa, co gorsza, skarży się mówca, skarbów kościelnych. W oparciu o słowa wersetu „et epulabatur quotidie“ M ikołaj z Błonia nawiązał do współczesnych m u stosunków w Polsce, gdzie uczty i biesiady musiały być bardzo wystawne, skoro mówi, że sam był na uczcie u króla polskiego, w czasie której podano około dwustu potraw . D la ośmieszenia i przeprowadzenia krytyki wielu nadużyć przy stołach biesiadnych au to r posłużył się cytatem biblijnym:

„których bogiem jest brzuch“ 27 i skom ponow ał ciekawą parabolę o sensie paro- dystycznym, której tem atem jest kult boga-brzucha. Ów bóg posiada wszystko, co jest potrzebne do sprawowania kultu. Świątynią jego jest karczm a, ołtarzem stół biesiadny, świętem senny odpoczynek, ofiarami chorzy z obżarstwa. Przy tej okazji wspom ina ucztę u króla polskiego, po której wielu uczestników popadło w różne c h o ro b y 28. W nabożeństwach ku czci owego boga biorą udział: „biskup, kapłani, kantorzy i lektorzy41. Czynności tych ostatnich pełnią błazny, z których jedni bawią uczestników gorszącymi piosenkam i i lubieżnym tańcem, inni czytają

im przy stole w czasie jedzenia.

[K. 2 7 1 v a :...] H abet [sc. deus-venter] cantores luxuriosos, qui cantilenas las- civas vocibus effeminatis et gestu m eretriceo cum musicis instrum entis decan- tan t [...] H ab et lectores, hystriones, ioculatores, adulatores et mendaces, qui le- gunt gulosis tam ad mensam, quam ad collacionem [...]

6. Włocławek, Bibl. Sem. D uch., rkps 63, 1422— 1430 r . 29 [Peregryn z Opola, Sermones de sanctis, k. 130ra— 188vb]

[K. 182ra— 182vb:] Sermo de sancto M a rtino 30. Inc.: „»Scitote, quia D om inus sanctum suum mirificavit« [Ps. 4, 4] — Ista verba dicit D avid propheta et bene conveniunt beato M artino [ ...] “ Expl.: „sanati sunt. Rogemus D om inum 44.

" A d Philip. 3, 19.

“ Prawdopodobnie M ikołaj z Błonia jak o kapelan królewski był obecny na królewskiej uczcie wesel­

nej po zawarciu związku małżeńskiego między Władysławem Jagiełłą i Zofią w dniu 7 lutego 1422 r.

\ ** Zapiska prowieniencyjna na k. 102vb: „Ergo expliciunt sermones [...] et sunt finite sabbato die proxim a post festum sancti Michaelis archangeli sub anno M-0 CCCC~° X X X - mo in civitate Mezericzij per M artinum ibidem". R ękopis pochodzi praw dopodobnie z biblioteki kościoła parafialnego św. W oj­

ciecha w Międzyrzeczu.

“ Nieznanego autorstw a kazanie zostało wpisane w kolekcję de sanctis Peregryna z Opola.

Święty M arcin był prawym rycerzem. Prawy rycerz powinien odznaczać się szczodrobliwością, pokorą, odwagą i wiernością, W naszych czasach rycerze, mówi au to r kazania, nie postępują za przykładem świętego M arcina, albowiem

°ie oddają swoich szat ubogim, ale raczej igrcom, flecistom i rozpustnym niewia­

stom, aby przez nich byli chwaleni.

[K. 182rb: ] Beatus M artinus [...] prim o fuit probus miles [...] in probo milite ą u a tu o r laudantur. Prim o largitas, hum ilitas, audacia et fidelitas [...] Primo fuit largus [...] H oc nostris tem poribus milites non faciunt, quod pauperibus ves- tes tribuant, sed pocius d ant hystrionibus et fistulatoribus et m eretricibus, ut ab illis laudentur. Augustinus enim dicit: H ystrionibus dare est dem onibus ymmo- la re 81. Tales non vestiunt pauperem humilem Christum , sed superbum dyabo- lum [...]

7. K órnik, rkps 53, około 1460 r. 32 [Nieznany autor, Sermo de dedicatione ecclesiae, k. 114v— 117r] Inc.: »„[E]gressus Jhesus peram bulabat Jericho« Luce XIX, [1] — Omnes naturaliter desideram us [ ...] “ . Expl.: „ut in futuro per gloriam, ad quam nos perducat Jhesus Christus. A m en“.

W kościele człowiek otrzym uje łaskę. Jednym z warunków otrzym ania łaski jest jałm użna. Jałm użna pow inna być ofiarowana biednym. Jeśli kto składa ja ł­

mużnę igrcom, ten daje diabłu.

[K. 116v : ] H ic ta n g u n tu r condiciones, que ad elemosine largicionem requirun- tu r [...] Sexto tangitur, cui debet dari elemosina. Ibi pauperibus et egenis, non hystrionibus dicente Salomene. U nde A ugustinus: Hystrionibus, pysczkom, kvgla- rzom est dare d y a b o lo 33 [...]

8. Bibl. Jagiellońska, rkps 1609, przepisany w 1466 r . 84 [Nieznany au to r polski, Sermones de sanctis, k. l r a — 363 ra].

[K. 47rb — 50ra:] Secundus sermo de Circumcisione Domini. Inc.: „Jesus pu- erulus nobis pro nowo anno tria m axim a dedit dona. Prim o spem octave resur- reccionis, secundo m eritum effusionis sanguinis, tercio nom en salvacionis nostre.

Sic eciam homines sibi ipsis hodie dare consueverunt nowum in signum dilec- cionis et m utue caritatis [ ...].“ E x p l.: „sanguinem suum fudit puerulus Jhesus Christus, u t salvaret nos. Rogem us“ .

A utor kazania z racji Nowego R oku przydziela poszczególnym stanom dary.

M ałżonkom ofiaruje pasek, wdowom turkaw kę, pannom przepaskę do włosów, kupcom pawia, wyrobnikom i rzemieślnikom bociana, ludziom hojnym cudownego

41 Tekst niezidentyfikowany. P i o t r K a n t o r , teolog francuski z w. X II w dziele Verbum abbreviatum Podaje go jak o wypowiedź św. H ie r o n i m a : „Paria sunt histrionibus dare, et daemonibus im molare".

Patrologia Latina. T. 205, szp. 155.

** Opis rękopisu. Zob. J. Z a th e y , Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kórnickiej. Wrocław 1963, s. 171— 187.

“ R kps: est dari dyabolus.

M Zapiski proweniencyjne: <Sermones de sanctis ecclesie parochialis in Wroczymovicze pro usu tninistrorum d atus) (ręką z XVI w. na górnym marginesie pierwszej karty).

0

p tak a feniksa, scholarom małego ptaszka czaix [?], duchownym koguta, włóczę­

gom i graczom, którzy nie należą do żadnego stanu, ofiaruje sowę. Sowa jest pta­

kiem bardzo niezgodnym. Kiedy nocą poszukuje pokarm u, jej krzyk jest przykry dla innych ptaków ; zamieszkuje groby i miejsca cuchnące; o brzasku dnia mało widzi. Analogicznie włóczęgi i gracze, biegają tylko nocą, ludziom są nieprzy- jaźni, chętnie przebyw ają w miejscach bezecnych, niewiele widzą podczas dnia.

[K 47va—49rb] [...] Coniugatis pro novo anno do cingulum [...] viduis tur- turem [...] virginibus crinale [...] benignis fenix [...] scołaribus czaix [...] sacer- dotibus gallus [...] [K. 4 9 vb— 50ra:] Cursoribus et lusoribus, qui in nullo ordine sunt, noctua detur. U nde noctua est avis valde discorta, de nocte ąuerens cibum suum volando, eius clam or avibus est odiosus, sepulcra et loca fetida inhabitat, orto sole eius visus ebetatur et m odicum videre potest. U nde hec signat cursorum , lusorum de nocte. D e ąuibus Job [17, 12]: „N octem verterunt in diem, hii vadunt viam m alam “. Proverb. XVI° [25:] „Est via, que videtur hom ini recta et novissima eius ducunt ad interitum , hii p lura paciuntur pro inferno, quam boni propter D eum “.

Proverb. XY° [19]: „Iter im piorum , quasi sepes spinarum “, horum novus annus, et congrue per noctuam signatur. Johan. III0 [20]: „Omnis, qui małe agit, odit lucern, et non venit ad lucern, u t non arguantur opera eius“ . Secundo sicut clam or noctue est odiosus avibus, sic tales Deo et hom inibus. Proverb. XV° [9]. „Abho- minacio est apud D eum via im pii“ . Tercio noctua sepulcra et loca fetida am at, sic tales loca inhonesta. Eccli. X1II° 19: „Om nis caro sibi similem am at“, ut quan- doque tales essent salutandi. Q uarto sicut noctue visus ebetatur orto sole, sic tales in die m odicum vel nichil vident et quasi limpidos oculos habent.

U nde tales finaliter małe habebunt. Proverb. X X V III-0, [10]: „Qui perturbat iustos in via m ala, in interitu suo corruet“. Revertemini, fratres karissimi, et peni- tem ini, hodie enim sanguinem suum fudit puerulus Jhesus Christus, ut salvaret nos. Rogemus.

9. Częstochowa, Bibl. oo Paulinów, rkps II 37, przepisany przez Piotra z Miło- słowia w 1464 r.

[Nieznany au to r polski, Sermo] in Quinquagesima [K. 265r —268v]. Inc.: „»As- sumpsit Jhesus X II discipulos suos secreto et ait illis: Ecce ascendimus Jerosolim am et consum m abuntur om nia, que scripta sunt de Jhesu per prophetas, de filio homi- nis«“ [Luc. 18,31] [Prothema] „Sanctus ewangelista in ewangelio hodiem o recitat nobis et passionem Christi, u t dyabolum in odio habeam us [ ...] “ . E x pl.: „quod u t fiat, wlnera Virginem M ariam salutemus dicentes Ave M aria“ . [Thema] »Venite exultemus D om ino, iubilemus D eo salutari nostro«. Psalmus [94, 1] — Augustinus wlt, expo*

n itur in Glossa A d Philip. I II -0, [19] super illo verbo: »Q uorum deus est venter«, quia quod unusquisque sequitur maxime et diligit <pro ceteris) hoc pro deo suo colit [ ...] “. Expl.: „ąuoniam wlnus lateris mei. Rogem us“ 35.

Kazanie było przeznaczone do wygłoszenia w niedzielę pięćdziesiątnicy czyli zapustną. W prothem a au to r kazania przedstawia słuchaczom nastrój, jaki panuje

,s To samo kazanie, tylko z innym „prothem a", w rękopisie 149 Bibl. Kapitulnej w Krakowie, s. 15—

23; tak ie w rękopisie 53 Bibl. Kórnickiej, k. 80r—81 v, bez „prothem a".

wśród ludzi w ostatnich dniach karnaw ału, tuż przed popielcem. Duchownym wy­

pomina, że skracają nabożeństw a; rzemieślnikom, że opuszczają warsztaty pracy i w pożądliwościach swoich służą ciału i diabłu, a przez to sprow adzają wielu ludzi do rozm aitych upadków. W tym czasie diabeł-artysta usidla tysiącami pokus.

Śpiew rozm aitych pieśni, obżarstwo przy stole, grzeszne zabawy, którym towarzy­

szą zabójstwa, kłótnie, pijaństwo, oto kalejdoskop wydarzeń, które dzieją się na ulicach, w karczmach pod wodzą diabła i jego sług, flecistów, cytarzystów, błaznów ' śpiewaków.

W drugiej części kazania, w „them a“, auto r przeprow adza porów nanie między zwyczajami kościelnymi przy sprowadzeniu relikwii świętego do nowego miejsca kultu a zwyczajami karnawałowymi. W praktyce kościelnej najpierw ogłaszają imię świętego, następnie fundują nowemu patronow i kościół, konsekrują ku jego czci wzniesione ołtarze, m alują obraz i desygnują kapłanów , kantorów i kazno­

dziejów, aby w officjach liturgicznych śpiewali i czytali jego cuda. Podobnie się dzieje w ostatnie dni karnawałowe na cześć bożka karnaw ału, Carnisprmum. Jego imię, Carnisprmum, oznacza utratę życia wiecznego z pow odu przyjemności cie­

lesnych. Jego świątynią jest każdy dom , w którym odbywają się uczty karnaw ałowe;

ołtarzem, na którym składają ofiary tem u bożkowi, jest brzuch i ciało każdego człowieka, uczestniczącego w zabawach karnaw ałow ych; obrazem jest przew rotna kobieta. Owa niewiasta ubrana w kolorow e szaty z k o roną n a głowie i berłem w ręce siedzi n a wozie, który ciągną cztery lwy, oznaczające cztery słabości rozbawionych ludzi, mianowicie: niepamięć na Boga, niewdzięczność za dobrodziejstwa boże, wzgarda dla przykazań bożych, pychę. Z a przykładem tej niewiasty mężczyźni przebierają się w kolorowe szaty niewiast i odwrotnie. Owa niewiasta trzym a w ręce pawia. Ów bóg C arn isp rm um m a także własne sługi, kapłanów i lewitów, są nimi błazny, fleciści, igrce itd. Cuda, które sprawia ów bóg, są przeciwne cudom Chry­

stusa.

[K. 265 r:] Et quia hiis tribus diebus maxime fit oblivio Christi passionis et homines ad m ulta vicia solent provocari, solent enim venatores istius tem poris ferias incestare, dum alludit eis aura. Sic et ille antiquus venator anim arum dya- bolus istis diebus C arnisprivii3a, in quibus non tantum spirituales, quam plurimi carnalibus victi concupiscenciis servicium dei abreviant, sed et mechanici secu- lares omissis suis servilibus operibus in concupiscenciis suis carni et dyabolo deser- viunt, anim as in C hristum credencium in m ultim odos laqueos inducunt. N am illum inducunt ad verba turpia loquendum , cantilenas curiosas ad inflamm andum con- cupiscencias carnales decantandum . Alium in m ensa per gulam, alium in Iecto per

[K. 265 v] luxuriam, alium per lasciviam, alium per aspectum ad concupiscen- ciam oculorum , alium per auditum , u t audiat fistulatores, cytharistas et cantores vel cantatrices, alium per coreas et ludos inordinatos, alium per tactus et amplexus inordinatos et singulos laqueos. Quis posset enum erare, quibus ille m odis artifex dyabolus homines istis diebus illaqueat et ad peccatum p ro tra h it? Ecce im pletur

" R kps; Carpricarnis.

illud, quod Johannes dixit in Canonica sua [I Joa. 5, 19]: „»Totus m undus stat in m aligno". O ą u a n ta hom icidia, adulteria, fom icaciones, rixe, dissenciones, ebrietates et cetera m ala vicia omni tim ore Dei et verecundia hom inum postposita.

N unc predicatur peccatum in Sodoma. N unc hom ines letantur cum małe fecerunt et exultant in rebus pessimis. N unc blasfem atur nom en Dei in thaberna inter po- pulos et in vicis et in plateis civitatum non aud itu r aliud nisi contenciones et in- nepta leticia. N unc in vanum clam at D om inus Jhesus: „Venite ad me omnes, qui onerati estis, scilicet onere peccatorum et ego exonerabo vos, discite a me, quia m itis sum et humilis corde“ 37, castus, quietus, sobrius, pudicus. R espondetur sibi:

Recede a nobis, scienciam viarum tu aru m nolumus. D yabolus clam at: Venite ad me, ego dabo vobis dulce venenum, dulci m odo inebriabo vos, iugum m eum dulce est, sed grave, quia pondere suo tra h it ad inferos et discite a me luxuriari, inebriari, disolute vivere et letari, hom icidia perpetrari, adulteria com m ittere et cetera mala a patre suo tam quam filii, cuius opera facitis, non advertatis ad clam antem Jhesum, n on suos predicatores, sed me et servos meos fistulatores et cythariadas, non ad ecclesiam pro devocione am bulate, sed teatra, coreas pro disoluta leticia insistite, sicut enim patres vestri in disoluto gaudio servierunt mihi, ita et vos servite [...]

[Thema, k. 266v: ...] Cum aliquis sanctorum affertur in aliquam civitatem, tunc prim o nom en eius publicatur; secundo ibi ecclesia erigitur; tercio altare consecra- tu r; q uarto ym ago pingitur; quinto m inistri o rdinatur scilicet sacerdotes, canto- res et predicatores, qui m iracula sua debeant decantare et recitare. E t hoc om nia isti sancto id est Cam isprivio hoc tem pore exhibentur. Prim o nam que eius nomen nullus ignorat, quo d est Carnisprivium , hoc nom en est mirabile, quod nec in ho- diem is kalendariis, nec gentilibus, nec katholicis invenitur, in quo apparet, quod coram Deo m em oria eius fit deleta [...] U nde Carnisprivium dicitur quasi propter cam alem voluptatem eterne vite privacio [...] Ecclesia huius dei est dom us unius- cuiusque hom inis et vere non est aliquis sanctorum , qui to t habeat ecclesias, quot habet iste deus [...] A ltare in quo sacrificia offeruntur huic deo id est Carnisprivio est venter et corpus uniuscuiusque hom inis [...]

[K. 267r] Im ago huius dei id est Carnisprivii est m ala <mulier vel virgo vaga>

et vage mulieres [...] Hec m ulier coronam debetur (habere) in capite et sceptrum in m anu [...] H abet eciam vestem varii coloris id est m ultiplicatam in colore, quia m odo viri induunt vestem m ulierum et mulieres econtra vestem virilem ad explen- dam suam nequiciam , quod prohibitum e s t 38 [...] Predicta m ulier debetur se- dere in curru, quia hodie omnis hom o m undanus m utabilis est et wolvitur u t rotę currus in circuitu. Q uem currum ducunt q u atu o r leones, scilicet oblivio Dei et sui ipsius, ingratitudo de beneficiis Dei acceptis [...]

[K. 267 v] Sed attende, quod hec m ulier debetur habere pawonem in m anu sini- stra [...] M inistri et sacerdotes et levite huius dei id est Cam isprivii sunt omnes

” Amplifikacja tekstu Matth. 11, 28—29.

M W statutach synodalnych biskupa poznańskiego A n d r z e ja Ł a s k a r z a z 1420 roku w artykule 36:

De ludis in Carnisprivio, ustawodawca poleca proboszczom, aby przestrzegali wiernych, że nie należy męż­

czyznom przebierać się w szaty niewieście. Zob. J. S a w ic k i, Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne.

[T.] 7. Synody diecezji poznańskiej i ich statuty. Poznań 1952, s. 155.

histriones, parasici, fistulatores, joculatores in coreis cantatores, conductores et conductrices [...] Sed ceci sunt confessores, qui secreta m orsellorum scrutantur.

Et hii omnes unanim i voce clam ant them a assum tum dicentes: Venite, exultemus etc. Secundum H olgoth Super Librum Sapiencie per Venite et Invitatorium <cognos- citur u tru m ) an festum sit solenne vel non, an sit feriale. Si enim m ulti concur- runt ad Invitatorium , festum est solenne, si vero pauci, m inus festum, si vero unus, tanc est feria. Ex quo patet, quod om nium festorum m aximum est Carnisprivii.

ta nullo enim festo to t sunt concurrentes ad Invitatorium sicut in hoc festo. In ftullo festo to t sunt intonantes, to t cantilene, diversi sermones et to t psalmodias formantes die ac nocte psallentes. N unc verificatur illud Psalmistę [Pj. 99, 1]:

»Jubilate D eo omnis terra, servite D om ino“, id est Carnisprivii in leticia. Item

°mnes gentes plaudite m anibus. M iracula, que deus iste operatur sunt non tam en miraculis Christi conform ia, sed eciam sunt contraria. Si enim cecos, claudos, debiles, infirmos et m ortuos Christus reformavit, nam qui per anni circulum ceci, debiles et infirmi ad fores ecclesie m endicantes sedent, hodie prosiliunt can- tantes [...]

* *

*

Kaznodzieje żywo zainteresowani sprawami życia społeczeństwa średniowiecz­

nego, szczególnie zagadnieniem bogactwa i ubóstwa, działalności wagantów po­

święcali uwagę z następujących powodów. Bogacze zapraszali wagantów do swoich dom ów na uczty i za ich występy składali im dary w postaci szat i pożywienia.

Te dary z tytułu sprawiedliwości powinni jak o jałm użnę przeznaczyć dla biednych, którzy z racji ubóstw a są przyjaciółmi Chrystusa, Jego członkami, Jego zastępcami.

W aganci zaś, którzy nie pracują uczciwie na swoje utrzym anie, nie zasługują na wsparcie, tym więcej, że przez pieśni, grę w kości, tańce, rozbudzają wśród ludzi grzeszne namiętrtości i sprow adzają wiele zła m oralnego w życie społeczne. Z a­

rzuty kaznodziejów były skierowane tak przeciw bogaczom, ja k przeciw wagantom.

T aka postaw a kaznodziejów była, w drugim okresie średniowiecza, konsekwen­

cją opinii teologów i kanonistów z X II wieku, którzy wtedy wypracowali teorię o praw ach biednych ludzi i obowiązkach bogaczy3B. Szczególnie w ostatnich dwu­

dziestu latach X II wieku spora liczba pisarzy teologicznych w rozm aitych pismach rozwijała tem at ubóstw a, głodu i nędzy wśród najniższych stanów. N ie były to tylko oderwane od życia spekulacje teologiczne, ale wręcz przeciwnie, teologowie byli żywo zainteresowani tymi zagadnieniami w związku z głodem i nędzą, jakie sro- żyły się w czasie klęsk żywiołowych, nawiedzających wtedy Europę Zachodnią.

W latach 1194— 1198 na terenie Francji, Bawarii i Austrii z pow odu obfitych opa­

** G. C o u v r e u r , Pauvrete et droit des pauvres ó la fin du X I I s i i c l e . [W:] L a p a m reti. Des so eiitis de pinurie ó la so c iiti d'abondance. Podaję z a : M. M ollat, Pauvres et pauvreti ó la fin du X l l ~* siicle. „Revue d’Ascćtique et de M ystique“ XLI, 1965, 3, nr 163, s. 306,

dów zbiory zbóż były bardzo m arne i wielu ludzi żyło w nędzy lub um ierało śmiercią g ło d o w ą 40. „N akarm ij umierającego z głodu, jeśli go nie nakarm isz, to jesteś jego m ordercą44 — wołał kaznodzieja Eustachę de Flay, uczeń Piotra K a n to r a 41. Te­

ologowie w listach i traktatach protestow ali przeciw składaniu przez biednych dziesięcin i innych danin na rzecz możnych duchownych i świeckich 4Z. N a szczegól­

niejszą uwagę spośród teologów ówczesnych zasługuje P iotr K an tor, profesor paryski, który w dziele:

w kilku rozdziałach traktuje o jałm uż­

nie 43. Obowiązek składania jałm użny sform ułował w sposób absolutny w wyraże­

niu : Żaden urząd, płeć, stanowisko, wiek nie zwalnia od miłosierdzia 44. Z a po­

wiedzeniem św. H ieronim a, że świętokradztwem jest d ob ra należące do biednych ofiarować kom u innem u 46, za niegodnych jałm użny uważa tych, którzy żyją z pracy innych, a do takich zaliczeni są także przez niego

Opinie teologów i kanonistów , poparte autorytetem wypowiedzi Ojców Kościoła, były wykorzystywane przez kaznodziejów, którzy przy różnych okolicznościach zajmowali się tem atem bogactwa, nędzy i jałm użny. W kaznodziejstwie polskim ja k o pierwszy mówił o tym Peregryn z O pola w swoim zbiorze kazań

i

powstałym u schyłku X III wieku W zbiorach kazań autorów pol­

skich z XV wieku zagadnienia te zostały jeszcze bardziej rozbudow ane praw do­

podobnie pod wpływem radykalnego kaznodziejstwa czeskiego, z którego liczne kolekcje były przepisywane na terenie P o ls k i48.

Organizowanie przez wagantów różnych zabaw i tańców to następny zarzut, jak i kaznodzieje wysuwali przeciwko nim. T a k Ojcowie Kościoła, ja k teologowie średniowieczni nie uważali tańca za grzech, ale nauczali, że jest on okazją do z ł a 49.

Kaznodzieje byli bardziej radykalni i ostro występowali przeciw tańcom . Klasycz­

nym tekstem, rozpowszechnionym w Europie Środkowej było kazanie o tańcu K o n rada \V aIdhausena M. A utor tego kazania wykazuje, że tańczący grzeszy prze­

40 M. M o lla t , jw ., s. 308.

41 Tamże, jw ., s. 315.

41 Tamże, jw., s. 312—313.

44 Patrologia Latina. T. 205, szp. 147— 156.

44 Tamże, jw ., t. 205, szp. 145.

44 H ie r o n y m u s , Epistolae, 66. [W ]: Patrologia Latina. T. 22, szp. 644.

44 Patrologia Latina. T. 205, szp. 147, 153.

4’ Zob. J. W o ln y , L a ąuestion de la pauvretź et de la richesse dans les sermons de Peregrinus d'Opole.

[W:] Recherches sur des paw/res et la pauvreti aux derniers siicles du moyen-dge. Rćsumćs des travaux prćsentćs i la Confćrence de Recherches dirigće par M. M o lla t , en 1963— 1964. Facultć des Lettres et Sciences H um aines de l’Universitć de Paris. Institut d ’Histoire. Skrypt.

“ Od mom entu rozpoczęcia studiów przez Polaków w nowym uniwersytecie praskim m ożna obserwo­

wać napływ zbiorów kazań autorów czeskich i innych do Polski i tutaj z kolei przepisywanych. Zagadnie­

nie wpływów kaznodziejstwa czeskiego na kaznodziejstwo polskie wymaga specjalnych i uciążliwych badań.

W tym kierunku zostały ju ż podjęte pierwsze próby, ja k np. praca S. B y lin y , Wpływy Konrada Waldhau- sena na ziemiach polskich w drugiej połowie X I V i pierwszej połowie X V wieku. Wrocław 1966. Punktem wyjścia w tych badaniach musi być przede wszystkim identyfikacja zbiorów kazań autorów czeskich i obcych w rękopisach bibliotek polskich oraz ustalenie listy zbiorów kazań autorów polskich. W tym kierunku prowadzi badania au to r niniejszego studium.

“ Zob. T. O r t o l a n , Danse. [W:] Dictionnaire de Theologie Catholiąue. T. 4, szp. 107— 134.

40 Tekst kazania w ydał: V. F l a j ś h a n s , „Yestnik Ćeske Akademie** XI, 1902, s. 752—756.

ciw wszystkim przykazaniom dekalogu. Uwrażliwienie kaznodziejów na niem oral­

n e tańca m ogło być spotęgowane pojawieniem się sekty tancerzy w drugiej po-

°wie XIV wieku na terenie N adrenii i Belgii. Członkowie tej sekty wykonując dziwne ruchy całym ciałem obnażonym do połowy, wymawiali im iona rozm aitych demonów, wpadając przy końcu występów w stan histerycznej ekstazy. W ystępo­

wali oni również przeciw religii i duchow ieństw u51. W ludowych zabaw ach średnio­

wiecznych było również wiele elementów pochodzących z dawnych obrzędów po­

gańskich, w których kaznodzieje upatrywali działanie sz a ta n a 52. Tańczący histrio, kuglarz, m agik to sługa diabła, ja k często głosili kaznodzieje.

Również i w Polsce, zwłaszcza w wieku XV istniała niewątpliwie ruchliwa grupa Wagantów, żyjących, ja k wszędzie, poza ram am i feudalnej społeczności, tj. poza Podstawowymi stanam i, składającymi się na „organizm 44 feudalnego państw a i spo­

łeczeństwa oraz spełniającymi w jego ram ach określone funkcje. Waganci ucho­

dzili za ludzi, którzy poprzez szyderstwo i kpinę z istniejącego porządku mogli

^ g ro z ić spoistości tego organizmu, nadto przynosząc rozrywkę stwarzali okazje do naruszania zasad m oralnych, z tych powodów zwalczani byli gwałtownie przez kaznodziejów — obrońców ładu moralnego.

M ATĆRIA UX PO U R L’HISTO IRE DES VAGABONDS EN PO LO G N E MĆDIĆVALE

rEs u mE

La littćrature polonaise historique ne peut sc louer d ’avoir sur son com pte un travail redigć au sujet la vie et de l’activitć des vagabonds, qui dans la socićtć mćdićvale remplissaient leur fonction culturelle

** particulićre. Cet article apporte de nouveaux matćriaux, tirćs par 1'auteur des textes juridiques et des sermons mćdićvaux. L’activitć des vagabonds attirait 1’attention des juristes ecclćsiastiques k cause de la fluestion du consentement k leur accćs k la comm union pascale. D ans la prćdication la question des vaga- bonds ćtait discutće en rap p o rt avec le sujet de l’indigence et de l’aide aux m isćreux.Les prćdicateurs parla-

■ent souvent des devoirs des gens riches envers les indigents qui devraient recevoir de leur p art 1’aumdne.

Les richards de leur cote souvent prćdestinaient divers dons aux vagabonds qui, selon les prćdicateurs, ne devraient pas ćtre soutenus par les richards, car par leur conduite ils provoquaient beaucoup de ma dans la vie sociale.

51 Zob. G. B a r e ille , Danseurs. [W:] Dictionnaire de Thiologie Catholiąue. T. 4, szp. 134— 136.

“ Ciekawą wzmiankę o zabawach związanych z kultem pogańskim w Polsce podaje Ł u k a s z z W ie l­

k ie g o K o ź m in a w kazaniu na uroczystość Zesłania D ucha św. w swojej postylli (Kielce, Bibl. Kapituły, rkps 27, k. 9 ra —481vb). [K. 176vb—179va] Sermo ąucurtus seąuitur [In feslo Penth.] Inc.: [V]idemus ad sensum, fratres karissimi, quom odo m agna solempnitas et gaudium aput m ultos re p u ta tu r... E xpl.: „et Filio vivit ac regnat Deus per om nia secula seculorum. A men“ .

Łukasz wspomina w tym kazaniu, że w młodości czytał w pewnej kronice o kulcie pogańskim, którego ślady zachowały się do jego czasów w postaci tańców, wykonywanych przez dziewczęta i chłop­

ó w w okresie świąt Zesłania D ucha św .:

[K. 177vb:] „ ...In quadam C ronica recolo tem pore adoloscencie mee me legisse fuisse ydola in Polonia, Ul>de et iste ritus usque ad tem pora nostra pervenit, nam chorea exercebantur puellule cum gladiis ac si yiim olande demonibus et non Deo disponebantur et masculi cum fustibus et gladiis arm abantur et invi-

findebantur