Barbara Gąciarz
AGH w Krakowie Polska Akademia Nauk
INTEGRACJA SPOŁECZNA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH JAKO WYZWANIE DLA NAUKI I PRAKTYKI
SPOŁECZNEJ. WPROWADZENIE
Niepełnosprawność jest zjawiskiem obecnym w życiu społecznym od zawsze.
Przekazy dotyczące stosunku społeczeństwa do osób niepełnosprawnych odnajdu- jemy w dziełach literackich, fi lozofi cznych i księgach religijnych od starożytności po czasy nowożytne. W społeczeństwach przemysłowych zjawisko to stało się pro- blemem społecznym, który został uregulowany w formie stosownych przepisów prawa oraz stworzenia instytucji zajmujących się jego rozwiązywaniem. Kwestia niepełnosprawności stała się częścią polityki publicznej, a sposób jej postrzegania i rozwiązywania – ważnym wyznacznikiem modelu polityki społecznej realizowanej przez państwa. Przez wiele dziesięcioleci XIX i XX wieku istota przyjmowanych i realizowanych modeli polityki wobec niepełnosprawności polegała na kontrolo- waniu tego zjawiska, poprzez zapewnienie opieki i świadczeń kompensacyjnych oraz minimalizowaniu jego wpływu na funkcjonowanie głównego nurtu życia spo- łecznego i gospodarczego. Dopiero ostatnie dziesięciolecia wieku XX i początek XXI stulecia przyniosły głębokie przewartościowanie stosunku do kwestii niepeł- nosprawności, które w konsekwencji implikuje również fundamentalne zmiany w prawie, funkcjonowaniu sfery instytucjonalnej, polityce publicznej, ale także w świadomości społecznej i stosunku społeczeństwa do osób niepełnosprawnych.
Źródła tej zmiany są złożone, ale wskazać trzeba przynajmniej na jej dwie istotne przyczyny: wzrastająca liczebność osób niepełnosprawnych (zarówno w liczbach bezwzględnych, jak i w proporcji do ogółu ludności) i przemiany ładu społeczno- -gospodarczego (wyłanianie się społeczeństw postprzemysłowych, zmiany ideolo- giczne, zmiany systemów wartości i stylów życia). Ten pierwszy proces powoduje, że kontynuowanie modelu polityki społecznej, w którym osoby niepełnosprawne są utrzymywane w swojej przytłaczającej większości poza głównym nurtem aktywno- ści społecznej, zawodowej i ekonomicznej, jest zbyt kosztowne, niemożliwe nawet w najbogatszych społeczeństwach. Zmiana była więc koniecznością ekonomiczną.
Z kolei proces zmian ładu społecznego i gospodarczego spowodował, że dominują- cy wpływ na stosunki społeczne uzyskały doktryny praw człowieka, kładące silny nacisk na zwalczanie wszelkich form dyskryminacji i równe traktowanie wszystkich ludzi w każdym obszarze ich aktywności społecznej, politycznej, ekonomicznej.
Osoby niepełnosprawne są jedną z tych kategorii społecznych, które ze względu na
Wydzial Humanistyczny AGH, Instytut Filozofi i i Socjologii PAN, e-mail: bgoncia@poczta.onet.pl
cechy ich położenia w społeczeństwie są narażone na różne rodzaje dyskryminacji, prowadzące do marginalizacji i wykluczenia społecznego. Przeciwdziałanie tym zja- wiskom stało się w świetle doktrynalnych zmian ideału stosunków społecznych, ich aksjologicznego fundamentu, jednym z najważniejszych zobowiązań publicznych w sferze polityki społecznej w krajach wysokorozwiniętych i wszystkich aspirują- cych do spełniania uznanych międzynarodowych standardów w tym zakresie (np.
w państwach-stronach Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ).
Nowoczesne teorie społeczne odnosiły się do zagadnienia niepełnosprawności w sposób standardowy, interpretując je za pomocą swoich siatek pojęciowych jako jedno z wielu zjawisk społecznych. Dominowało przy tym, wywodzące się z kla- sycznych teorii Comte’a i Durkheima, podejście do niepełnosprawności jako do for- my dewiacji. Linia ta była kontynuowana w ramach teorii strukturalno-funkcjonal- nej, interakcjonizmu symbolicznego i innych nurtów socjologii subiektywistycznej.
Problematyka niepełnosprawności nie była kwestią z kręgu głównego nurtu refl eksji socjologicznej, niemniej jednak studia nad nią dla wielu badaczy zyskiwały istotną rangę wówczas, gdy podejmowali wysiłek zastosowania swoich koncepcji teoretycz- nych dla badania konkretnej rzeczywistości empirycznej i wspomagania praktyki społecznej, w szczególności w odniesieniu do rozwiązywania problemów społecz- nych, których występowanie wpływało negatywnie na funkcjonowanie społeczeń- stwa jako spójnej całości.
Współcześnie, w związku z przemianami społecznymi wspomnianymi powyżej zmianie ulega również podejście do kwestii niepełnosprawności w naukach spo- łecznych. Przestaje to być kwestia wtórna, zjawisko, które jedynie interpretuje się w wyniku zastosowania kategorii pojęciowych i metod badawczych wypracowanych w głównym nurcie konstruowania teorii. Coraz częściej, i w coraz większym stop- niu, niepełnosprawność jest traktowana jako zjawisko społeczne samo w sobie, a po- znanie jego struktury wewnętrznej stanowi przedmiot refl eksji teoretycznej, która służy poznaniu cech strukturalnych całego społeczeństwa. Niepełnosprawność stała się przedmiotem studiów teoretycznych w ramach nurtów współczesnej socjologii, o czym świadczą liczne publikacje (np. Goodley, Hughes i Davis red. 2012).
Ewolucja podejścia do zagadnienia niepełnosprawności w teorii społecznej i w po- lityce publicznej ma kilka charakterystycznych rys, które można ująć następująco:
• odchodzenie od interpretowania niepełnosprawności jako problemu jednostki (koncepcja tragedii osobistej) na rzecz ujmowania jej jako zjawiska i zarazem pro- blemu społecznego; uznanie za podstawę interpretowania zjawiska niepełnospraw- ności tezy, że jego charakter określa ład społeczno-gospodarczy;
• odchodzenie od postrzegania losu osób niepełnosprawnych w kategoriach mo- ralnych na rzecz ujmowania go w kategoriach problemu społeczno-ekonomicznego;
• odchodzenie od koncentrowania się na działaniach leczniczych i rehabilitacji medycznej na rzecz konstruowania działań zorientowanych na integrację i aktywi- zację społeczną osób niepełnosprawnych.
Najważniejszą cechą współczesnego podejścia do zagadnienia niepełnosprawno- ści jest uznawanie integracji społecznej za normatywny, docelowy stan określający położenie osób niepełnosprawnych w społeczeństwie. Przy czym integracja społecz-
na jest pojmowana wielowymiarowo, jako pełnoprawne uczestnictwo osób niepeł- nosprawnych we wszystkich dziedzinach funkcjonowania społeczeństwa. Ujmując to lapidarnie, idzie o zapewnienie warunków do normalnego (takiego samego jak w przypadku osób sprawnych) wypełniania przez nie ról społecznych obywatela, pracownika, konsumenta (patrz rysunek 1).
Rysunek 1. Obszary włączenia społecznego osób niepełnosprawnych.
Wychodząc z tych przesłanek grupa badaczy z Wydziału Humanistycznego Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz kilku ośrodków akademickich, a w tym Instytutu Społecznych Nauk Stosowanych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem Barba- ry Gąciarz, podjęła wysiłek realizacji projektu badawczego, którego celami były:
synteza wiedzy o sytuacji osób niepełnosprawnych, wynikającej z licznych badań społecznych zrealizowanych w ostatnim latach w Polsce, porównanie jej z poło- żeniem osób niepełnosprawnych w innych krajach UE i EOG, zrealizowanie wła- snych badań empirycznych oraz wypracowanie założeń nowego modelu polityki społecznej wobec niepełnosprawności w Polsce. Projekt Od kompleksowej diagnozy sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce do nowego modelu polityki społecznej wobec niepełnosprawności, fi nansowany przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawych, miał za zadanie dokonanie całościowej diagnozy sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce i opracowanie rekomendacji wskazujących na kierunki modyfi kacji polityki społecznej, które pozwoliłyby na włączenie osób nie-
pełnosprawnych w główny nurt różnych obszarów życia społecznego, zwiększenie skuteczności działań instytucji wspierających te osoby oraz wzrost upodmiotowienia środowisk niepełnosprawnych w kształtowaniu dotyczącej ich polityki.
Projekt kierował się kilkoma założeniami, które ukształtowały sposób postę- powania badawczego. Po pierwsze, założono, że diagnoza sytuacji osób niepełno- sprawnych w Polsce oraz określenie szans ich integracji społecznej musi opierać się na skumulowanym, istniejącym rozległym dorobku badawczym w tej dziedzinie (wytworzonym w szczególności w ciągu ostatniego pięciolecia). Po drugie, wiedza zawarta w tym dorobku wymagała uzupełnienia przez badania eksplorujące proble- matykę dotychczas słabiej rozpoznaną, jak np. możliwości wykorzystania Internetu i nowych mediów w integracji społecznej osób niepełnosprawnych czy też kwestię wpływu na ich dyskryminację czynnika zróżnicowania płciowego. Po trzecie, ele- mentem procesu badawczego było przeprowadzenie studiów przypadków oraz ana- lizy praktyk stosowanych w krajach europejskich i w Polsce. Wykorzystanie poten- cjału obu źródeł wiedzy – zastanego i wywołanego – pozwoliło na przejście od etapu działań badawczych do etapu formułowania propozycji interwencji społecznych, czyli tworzenia programów działania. Projekt był podzielony na sześć odrębnych modułów badawczych, które były samodzielnymi przedsięwzięciami badawczymi, a których wyniki składały się na realizację głównego celu całego projektu. Lista modułów przedstawia się następująco:
Moduł I. Polityka społeczna w działaniu. Instytucjonalne uwarunkowania sytu- acji osób niepełnosprawnych w Polsce.
Moduł II. Źródła sukcesów i niepowodzeń instytucji wsparcia osób niepełno- sprawnych na przykładzie wybranych działań realizowanych ze środków PFRON.
Moduł III. Wyrównywanie szans w zatrudnieniu osób z niepełnosprawnościami.
Dobre praktyki pracodawców. Doświadczenia polskie i międzynarodowe.
Moduł IV. Wejście na rynek pracy niepełnosprawnych absolwentów szkół wyż- szych.
Moduł V. Niepełnosprawni i niepełnosprawność w nowych mediach.
Moduł VI. Genderowy wymiar niepełnosprawności.
Zastosowane podejście pozwoliło na stworzenie kompleksowego opisu położe- nia osób niepełnosprawnych oraz na określenie sposobów rozwiązania utrzymują- cych się problemów związanych z ich integracją społeczną. Szczególny nacisk poło- żono na instytucjonalne aspekty rozwiązywania problemu niepełnosprawności, gdyż polityka publiczna w tej sferze wymaga istotnego wzmocnienia dla zapewnienia jej odpowiedniego poziomu skuteczności.
Strategia badawcza projektu związana była z przyjęciem dyrektyw metodolo- gicznych i teoretycznych, które w znacznym stopniu wiążą się z dorobkiem samo- dzielnie rozwijającej się dyscypliny studiów nad niepełnosprawnością (ang. Disabi- lity studies). Są to:
• Model społeczny niepełnosprawności (Oliver 2009), który przyjmuje, że nie- pełnosprawność jest cechą relatywną, wynikającą przede wszystkim z charakteru interakcji pomiędzy daną osobą a środowiskiem, w którym się ona znajduje i musi działać. Model społeczny uznaje niepełnosprawność za formę opresji społecznej,
rodzaj dyskryminacji, których przezwyciężenie wymaga dokonania zmiany organi- zacji społeczeństwa, w tym antydyskryminacyjnej reorientacji polityki publicznej oraz samoorganizacji osób niepełnosprawnych.
• Paradygmat szkoły neoinstytucjonalnej, w szczególności jego wariant socjo- logiczny, ale również istotne wątki wersji ekonomicznej (zob. DiMaggio i Powell 1991). Paradygmat neoinstytucjonalny umożliwia takie podejście do zagadnień nie- pełnosprawności, w ramach którego, przyjmując ich autonomiczność w sferze przy- czyn, skutków na poziomie jednostki oraz indywidualny charakter środków stoso- wanych dla rehabilitacji i wsparcia psychologicznego, zarazem uznaje się, że efekty działań zorientowanych na wsparcie osoby niepełnosprawnej są w znacznej mierze uwarunkowane ustanowionymi przez społeczeństwo instytucjonalnymi sposobami reagowania na występowanie zjawiska niepełnosprawności.
• Koncepcje nowego zarządzania publicznego (ang. New Public Management) i dobrego rządzenia (ang. Good Governance), które konstruują model działania ad- ministracji publicznej, w którym zasady nastawienia na cel i na potrzeby klienta, maksymalnej efektywności działań oraz partnerstwa w kształtowaniu polityki pu- blicznej są fundamentalne. Najważniejszym aspektem tych koncepcji jest podejście do stanowienia celów działania administracji publicznej i nastawienie na osiąganie rezultatów (Hausner red. 2006).
Dodatkowo należy podkreślić, że sposób zinterpretowania poczynionych w trak- cie badań obserwacji, ale przede wszystkim wyciągane z nich wnioski, są rezultatem przyjęcia określonej koncepcji polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych, która opiera się na idei egzekwowania ich praw podmiotowych i wynikającego stąd zobowiązania władz publicznych do kształtowania organizacji społeczeństwa w spo- sób zapewniający maksymalizację szans na realizację praw człowieka i obywatela przez tę kategorię osób. Jest to koncepcja polityki, której imperatywem jest włą- czanie problematyki niepełnosprawności w główny nurt polityki państwa i władz publicznych wszystkich szczebli (disability mainstreaming), co wymaga ustanawia- nia takich rozwiązań instytucjonalnych, które umożliwiają szerokie włączanie osób niepełnosprawnych w nurt różnych aktywności społecznych na pełnoprawnych za- sadach. Jest to podejście silnie związane z zasadami polityki antydyskryminacyjnej, tkwiącej u podstaw europejskiego modelu społecznego, w istocie rzeczy uznające emancypację osób niepełnosprawnych za najważniejsze przesłanie działań władz publicznych adresowanych do tego środowiska.
Część dorobku projektu przedstawiamy czytelnikom w niniejszym tomie „Stu- diów Socjologicznych”. Logika projektu jest odzwierciedlona w strukturze prezen- towanych tekstów. Omawiają one wyniki prowadzonych w ramach poszczególnych modułów badawczych analiz teoretycznych i badań empirycznych. Moduł I projektu obejmował najszerszy zakres zagadnień i miał charakter horyzontalny, toteż jego do- robek jest zaprezentowany szerzej w postaci trzech tekstów omawiających ogólne zagadnienia teoretyczne. Artykuł Barbary Gąciarz Przemyśleć niepełnosprawność na nowo. Od instytucji państwa opiekuńczego do integracji i aktywizacji społecznej analizuje historyczną ewolucję pojmowania niepełnosprawności jako problemu spo- łecznego oraz instytucjonalnych form jego rozwiązywania. Szczególna uwaga jest
poświęcona porównaniu modeli indywidualnego i społecznego niepełnosprawności.
Niepełnosprawność jest ukazana jako zjawisko odzwierciedlające cechy struktural- ne społeczeństwa i kultury. W tym kontekście Autorka stawia tezę o konieczności zmiany paradygmatu polityki publicznej wobec niepełnosprawności w Polsce. Se- weryn Rudnicki w artykule Niepełnosprawność i złożoność pokazuje możliwości za- stosowania elementów tzw. teorii złożoności (complexity theory) do analizy działania systemu instytucjonalnego wsparcia osób niepełnosprawnych w Polsce, co prowadzi go do tezy, iż wytwarzanie przez systemy instytucjonalne złożoności i obciążanie ko- niecznością jej redukowania samych osób niepełnosprawnych jest istotnym mechani- zmem ich dyskryminacji. Empirycznej ilustracji do stawianych tez dostarczają dane zebrane w trakcie badań jakościowych (60 wywiadów pogłębionych i 2 warsztaty eksperckie). Barbara Gąciarz i Tomasz Piróg w artykule Od państwa opiekuńczego do społeczeństwa opiekuńczego. Dylematy wokół partycypacji obywateli na przykładzie polityki społecznej wobec niepełnosprawności analizują zagadnienie partycypacji be- nefi cjentów w wyznaczaniu celów polityki społecznej w jej modelu wielosektoro- wym. Autorzy poddają krytyce idealizującą wizję demokratycznej funkcji organizacji pozarządowych, wskazując na nieusuwalność konfl iktów społecznych dotyczących mechanizmów kształtowania polityki społecznej. Na tym tle przedstawiają tezę, że dla jak najlepszego dopasowania jakości usług do oczekiwań benefi cjentów koniecz- ne jest zwiększenie podmiotowej roli bezpośrednich adresatów polityk publicznych.
W artykule Polityka społeczna wobec niepełnosprawności. Teoria badań i prak- tyka działań na podstawie konkretnych przedsięwzięć realizowanych na rzecz osób niepełnosprawnych Paweł Rozmus, Dorota Jedlikowska, Kamil Łuczaj poruszają kwestie związane z efektywnością mechanizmów wsparcia udzielanego osobom nie- pełnosprawnym. Autorzy łączą refl eksję teoretyczną z analizą funkcjonowania sys- temu wsparcia wobec niepełnosprawnych w Polsce. Funkcjonowanie tego obszaru polityki społecznej przedstawiono wykorzystując dane zastane i studium czterech projektów na rzecz wsparcia osób z niepełnosprawnościami (zrealizowanych przez organizacje pozarządowe w Małopolsce).
Ewa Giermanowska i Mariola Racław w artykule Pomiędzy polityką życia, eman- cypacją i jej pozorowaniem. Pytania o nowy model polityki społecznej wobec zatrud- nienia osób niepełnosprawnych wskazują na trzy procesy wpływające na politykę zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce: tworzenie wspólnotowej koncepcji przeciwdziałania wykluczeniu osób niepełnosprawnych, zmiany w polityce eduka- cyjnej oraz przemiany ogólnej polityki zatrudnienia w Polsce (od działań osłono- wych po aktywizację). Pierwszy proces interpretują – używając terminologii Antho- ny’ego Giddensa – jako próbę przejścia od polityki emancypacji do polityki życia;
drugi – jako wykorzystywanie przez jednostki strukturalnych możliwości w drodze do emancypacji grupy osób niepełnosprawnych w Polsce (polityka emancypacji);
trzeci – jako pozorowaną instytucjonalnie emancypację ze względu na nikłe efekty zatrudnieniowe w stosunku do osób niepełnosprawnych. Asynchronia tych procesów w opinii Autorek rodzi nowe problemy społeczne, nie rozwiązując starych.
Agnieszka Kumaniecka-Wiśniewska i Elżbieta Zakrzewska-Manterys w artykule Studiowanie w narracjach niepełnosprawnych studentów podejmują problematykę
pełnienia roli społecznej studenta przez osoby niepełnosprawne. Autorki traktują narracje jako pracę nad tożsamością i ujmują ją w różnych kontekstach: trajekto- rii cierpienia w rozumieniu Fritza Schutzego, trajektorii tożsamości oraz kokonu ochronnego w rozumieniu Anthony’ego Giddensa, a także transformacji tożsamości w rozumieniu Anselma L. Straussa. Konfrontują one te ujęcia z koncepcją osobo- wości społecznych Floriana Znanieckiego, pokazując, że połączenie „typifi kującej”
koncepcji Znanieckiego z indywidualistycznymi koncepcjami metody biografi cznej jest szczególnie owocne przy badaniu sytuacji niestandardowych, za jakie można uznać pełnienie przez osoby niepełnosprawne roli studenta. Punktem wyjścia jest raport z badań jakościowych przeprowadzonych na próbie 60 osób.
W artykule W kierunku nowej tożsamości – osoby niepełnosprawne w dro- dze ku emancypacji, Maria Stojkow i Dorota Żuchowska analizują wpływ na funk- cjonowanie osób niepełnosprawnych zjawisk wywołanych przez ekspansję nowych technologii medialnych i informatycznych: kryzysu legitymizacji instytucji, które były dotychczas podstawą funkcjonowania systemu społecznego i rozpadu tradycyj- nych wspólnot typowych dla społeczeństwa przemysłowego. Powstające dzięki roz- wojowi Internetu wspólnoty wirtualne, zbierające ludzi zmagających się z podobny- mi problemami, chcących uzyskać pomoc, radę i wsparcie, pomagają łagodzić skutki kryzysu instytucji oraz atrofi i dotychczasowych wspólnot, wytwarzając nową tożsa- mość osób niepełnosprawnych. Może ona być istotnym składnikiem oporu wobec praktyk dyskryminacji i wykluczenia ze społeczeństwa oraz katalizatorem redefi nicji pozycji osób niepełnosprawnych w społeczeństwie oraz zmiany całego systemu po- lityki społecznej. Autorki rekonstruują typy tożsamości osób niepełnosprawnych, które są budowane w ramach realizowanych w sieci wspólnot i inicjatyw.
Z kolei Tomasz Masłyk i Ewa Migaczewska w artykule Charakter użytkowa- nia Internetu przez osoby niepełnosprawne i sprawne w perspektywie cyfrowego wykluczenia – analiza porównawcza, podejmują zagadnienie użyteczności Interne- tu w radzeniu sobie z percepcyjnymi i motorycznymi dysfunkcjami przez osoby niepełnosprawne, stawiają pytanie, jak dalece może on stać się macluhanowskim
„przedłużeniem człowieka”. Artykuł oparty na danych z badań Diagnoza Społeczna, zrealizowanych w roku 2013, pokazuje udział osób niepełnosprawnych wśród użyt- kowników Internetu w Polsce, w jakim zakresie go wykorzystują i z jakich rozwią- zań oferowanych w sieci internetowej korzystają.
Problematyki genderowego wymiaru niepełnosprawności dotyczy artykuł Ma- cierzyństwo kobiet z niepełnosprawnościami ruchu, wzroku i słuchu autorstwa Ewe- liny Ciaputy, Agnieszki Król, Aleksandry Migalskiej i Marty Warat. Przedstawia on wpływ uwarunkowań społeczno-ekonomicznych na możliwość pełnienia roli matki przez kobiety z niepełnosprawnościami, na podstawie wywiadów biografi cznych i warsztatów. Analizowane są zagadnienia, takie jak: tabuizacja seksualności, bariery w dostępie do opieki ginekologicznej, brak adekwatnej edukacji seksualnej, a także często negatywna ocena możliwości pełnienia roli matki, dylematy związane z moż- liwością dziedziczenia niepełnosprawności czy zapewnienia odpowiedniej opieki dziecku. Tekst kończy się próbą odpowiedzi na pytania o nowy model macierzyń- stwa kobiet z niepełnosprawnościami. Ten sam nurt badawczy reprezentuje artykuł
Beaty Kowalskiej, Marty Warat, Agnieszki Król i Aleksandry Migalskiej Studia nad niepełnosprawnością a wyobraźnia socjologiczna, w którym Autorki odwołując się do stworzonej przez Wrighta Millsa kategorii wyobraźni socjologicznej stawiają py- tania o obecność studiów nad niepełnosprawnością w socjologii, o znaczenie badań wyznaczonych przez społeczny model niepełnosprawności, o badania jakościowe dotyczące genderowego wymiaru niepełnosprawności. Autorki lokując swoje bada- nia w perspektywie metodologii feministycznej i socjologii zaangażowanej, podkre- ślają ich procesualny i wzmacniający charakter, przełamanie tradycyjnych relacji badacz/ka – osoba badana, unikanie narzucania siatki pojęciowej badacza/ki i uzna- nie kompetencji uczestniczek badań oraz konieczność zapewnienia jak najpełniejszej dostępności jako warunku podmiotowego traktowania uczestniczek badań.
Prezentowany wybór tekstów powstałych w trakcie realizacji projektu wyznacza przestrzeń teoretyczną, w ramach której podejmowane będą dalsze poszukiwania badawcze studiów nad niepełnosprawnością w Polsce. Stanowią one również wyraz autorefl eksji teoretycznej badaczy, którzy w wyniku podjętych działań badawczych przyjęli również na siebie zobowiązanie do sformułowania propozycji dla praktyki, które pozwolić mają na poprawę jakości życia osób niepełnosprawnych w Polsce.
* * *
W imieniu Autorów chcę złożyć podziękowanie Redakcji, „Studiów Socjologicz- nych” za umożliwienie realizacji tego przedsięwzięcia wydawniczego. Szczególne podziękowania kieruję do redaktora naczelnego Jacka Wasilewskiego i do sekretarz redakcji Barbary Gruszki, która kierowała pracami redakcyjnymi z zaangażowaniem i profesjonalizmem. Wyrazy uznania i podziękowania składam wszystkim recen- zentom, którzy pracując pod silną presją czasu dokonali wnikliwej analizy tekstów i walnie przyczynili się do nadania im doskonalszej postaci.
Jako redaktor naukowy tomu biorę pełną odpowiedzialność za jego ostateczny kształt i kieruję podziękowania do autorów, którzy wykazali się rzadką dzisiaj dys- cypliną w wywiązywaniu się ze zobowiązań wobec redaktora naukowego i redakcji.
Literatura
Dan Goodley, Bill Hughes i Lennard Davis (red.). 2012. Disability and Social Theory: New Developments and Directions. Basingstoke: Palgrave Macmillan.
DiMaggio, Paul J. i Walter W. Powell (red.). 2006. The New Instytutionalism in Organization Analysis. Chicago: University of Chicago Press.
Hausner, Jerzy (red.). 2006. Administracja publiczna. Warszawa: WN PWN.
Oliver, Michael. 2009. Understanding Disability. From Theory to Practice. Second Edition.
Basingstoke: Palgrave Macmillan.
www.polscyniepelnosprawni.agh.edu.pl
