Krzysztof Witko
Maryja w zbawczej "ekonomii" Ojca
według "Adversus haereses"
Ireneusza z Lyonu
Salvatoris Mater 1/2, 179-184
I
reneusz z Lyonu (f ok. 202) jest jednym z tych teologów staro żytnego Kościoła, do którego chętnie odwołują się zarów no bada cze d o ktryn chrześcijańskich pierwszych wieków, jak i teologow ie poszukujący inspiracji i zakorzenienia w autentycznej Tradycji chrze ścijańskiej. Jakkolwiek jego teksty odnoszące się do M aryi nie są bar dzo liczne, to jednak ze względu na ich treść i znaczenie stanowią do dziś ważne świadectwo pierwotnej refleksji mariologicznej. Istotnie, aby dotrzeć do głębi perspektywy nauki chrześcijańskiej o M aryi, aby zro zumieć Jej rolę w Bożej „ekonomii” zbawienia, więcej: by zakosztować smaku doktryny maryjnej wolnej od stereotypów i uproszczeń, prowa dzących niekiedy d o zupełnego nieporozumienia i nadużyć, trzeba na nowo powracać do źródeł myśli teologicznej. Dzieło Ireneusza z LyonuAdversus haereses należy niewątpliwie do owych źródeł, które proponu
ją w nikliw e i zdrow e słowo o Maryi.
Będąc św ia d o mym, że refleksja m a riologiczna Ireneusza jest wszechstronnie o p racowana i dobrze zna na, ograniczę się jedynie do przywołania idei re-
kapitulacyjnej w teolo
gii maryjnej Ireneusza i - w tym kontekście - zwrócę uwagę na p o
słuszeństwo Maryi jako odpowiedź na zbawczy zamiar Boga Ojca wzglę dem całej ludzkości. N a zakończenie pojawi się kilka słów na tem at Boskiego Ojcostwa, które wyraża się w figurze Maryi i Jej dziewiczym macierzyństwie1.
1. Maryja N ow a Ewa
W oparciu o m odel C hrystusa jako now ego A dam a, Ireneusz kładzie podwaliny p o d teologię maryjną, rozwijając tem at M aryi jako nowej Ewy, dziewiczej ziem i, z której zostało ukształtow ane ciało
1 Rozważania zawarte w tym szkicu w iele zawdzięczają lekturze dw óch prac: J. W OLINSKI, L’économ ie trinitaire du salut (IF siècle), w: H istoire des dogmes, B. SESBOÜE (red.), t. 1: B. SESBOÜE, J. W OLINSKI, Le D ieu du salut, Paris, D esclée 1 9 9 4 , 1 3 5 -1 7 6 ; P. EVDOKIM OV, K obieta i zb a w ien ie św ia ta , tl. E. W olicka, Poznań 1991.
Ks. K rzysztof W itk o
Maryja w zbawczej
„ekonom ii” Ojca
według
Adversus haereses
Ireneusza z Lyonu
SALVATORIS MATER 1(1999) n r 2 ,1 7 9 -1 8 4 179 JU B IL E U S Z O D K U P IE N IAK s. K rzy szt of W it k o 180
Chrystusa przez działanie Boga2. M aryja jest gw arantem ludzkiego p o ch od zen ia teg o ciała. C hrystus nie „p rz e p ły n ą ł” przez N ią jak „w oda z ru ry ”, jak to głosili gnostycy, lecz n ap raw d ę „otrzym ał” z Niej swoje człow ieczeństw o przez cudo w n e narodziny3. Inaczej m ówiąc, w ypełnił O n zbawcze dzieło Boga Ojca, poniew aż przyjął na siebie z Dziewicy M aryi całą naturę człowieka. Zrodzenie z M aryi zapew nia, że zbaw ienie w wym iarze „ontologicznym ” rozciąga się na wszystkich ludzi. Dzieląc los i doświadczenie człowieka, Chrystus „streszcza” i „rekapituluje” w sobie zbawczy zamiar Ojca względem całej ludzkości - „zabłąkanej ow cy” i dzieła Bożych rąk4.
W nauce m aryjnej Ireneusza pojaw ia się jeszcze jeden istotny w ątek. N aro dzin y Jezusa C hrystusa z Dziewicy ukazują m ianow i cie, że Jego zbawcze dzieło jest podjęciem n a n o w o dzieła stw o rzenia i zarazem początkiem now ego p o rząd k u , n o w y m stw orze
niem , n o w y m narodzeniem :
Jakżeż ludzie usuną swe śm iertelne narodzenie, jeśli nie zostaną odrodzeni przez wiarę w n o w e naro dzenie, które zostało dane przez Boga w brew ja kie m u k o lw ie k oczekiw aniu ja ko zn a k zbaw ienia (por. Iz 7, 14) i dokonało się z tona D ziew icy? Albo też w ja ki sposób otrzym ają o ni o d Boga przybra nie za synów , jeśli będą trw ać w tych narodzinach, które są w łaściw e czło w iekow i na ty m świecie?5.
To szczególne podkreślenie narodzin Syna Bożego z Dziewicy M aryi w prow adza ważne uściślenie: ziemskie narodziny Jezusa, Syna Bożego, są znakiem n o w ego stw orzenia i p rzy b ra n ia p o to m k ó w Adam a za synów Bożych. Nowy, odrodzony świat jest naznaczony z n a m ien ie m m ac ierz y ń stw a D ziew icy. Z ro d z e n ie Syna B ożego z M aryi Dziewicy ukazuje - z jednej strony - miejsce Jezusa w ludz kości. Rodząc się z M aryi, Jezus wchodzi w poczet patriarchów i staje się synem Adama. Rodząc się z M aryi Dziewicy, Jezus jakby w yła
m uje się z tego rodow odu: nie mając ziemskiego ojca jak inni ludzie,
lecz Ojca, który jest w niebie, jest O n człowiekiem, ale nie „zwyczaj nym człowiekiem”. Z drugiej strony, macierzyństwo M aryi na now o
2 Zob. Adversus haereses, IV, 3 3 , 4. Wszystkie teksty dzieła zostały przytoczone w oparciu o jego tłum aczenie francuskie: IRENEE DE LYON, Contre les hérésies.
D énonciation e t réfutation de la gnose au nom menteur, tł. A. Rousseau, Cerf,
Paris 1 9 8 5 2; jest to przedruk nieznacznie pop raw ion ego tłum aczenia dzieła w ydanego w kolekcji Sources chrétiennes·. L. I: SC 2 6 3 -2 6 4 ; L. II: SC 2 9 3 -2 9 4 ; ‘ L. III: SC 2 1 0 -2 1 1 ; L. IV: SC 100; L. V: SC 1 5 2 -1 5 3 .
3 Zob. TAM ŻE, I, 7, 2; III, 19, 2; III, 2 2 , 1-2. 4 Zob. TAM ŻE, III, 1 9 ,3 .
sprowadza na ziemię łaskawość Boga Ojca, który dokonuje zbawie
nia swego stworzenia. Dziewica M aryja jest koronnym dow odem na Boską filantropię - przyjaźń Boga do człowieka.
W te n sposób Ireneusz w yraża p rzek on anie, że słow o o M a ryi urasta d o rangi zagadnienia teologicznego w perspektyw ie hi- storiozbaw czej. Staje się o n o sp o so b em w yrazu ingerencji Boga w dziejach św iata i człow ieka. Jeg o isto tą jest ukazanie, że Bóg w sw oim Synu rzeczyw iście w szedł w dzieje naszej ludzkiej h i storii. M acierzy ń sk ie dziew ictw o M ary i o b razu je najgłębsze za m iary Boga w obec człow ieka. Istnieje o rganiczna więź pom iędzy M a tk ą D ziew icą i p o c z ą tk ie m o d ro d z e n ia lu d zk o ści w oso bie C h rystusa - n o w eg o A dam a. T ajem nica D ziew icy M aryi d o tyk a najistotniejszej treści W cielenia - Bóg Ojciec przez narodziny Sło w a „z ciała i k rw i” dał n o w y początek starej ludzkości. Taka te o logia m aryjna nie stanow i d o d atk u d o p od staw ow ych p raw d w ia ry i nie u ciek a się d o żadnej przesady, lecz jest typ o lo g iczn ym w yrazem złożonej w człow ieku tajem nicy B ożego życia.
2. Posłuszeństwo Maryi - przyczyną zbawienia
wszystkich
M aryja Dziewica rodząc C hrystusa staje się znakiem otw arcia ludzkości na Boga i powstrzym uje postępującą degradację człowie ka, począwszy o d nieposłuszeństw a pierwszych rodziców i nieprzy- jaźni m iędzy Bogiem a wężem. Znaczy to niezaw odnie, że M aryja zajmuje aktyw ną rolę w Bożej „ekonom ii” . Z apo w iada i obrazuje miejsce, jakie człow iek m a zająć w zbawczym dziele Boga:
Jak E w a [...] stała się przez sw e nieposłuszeństw o przyczyną śmierci i dła siebie samej, i dla całego rodzaju ludzkiego, tak i M aryja [...] stała się przez p o słu sze ń stw o p rzyczyn ą zb a w ien ia i dła siebie sam ej i dla całego rodzaju ludzkiego [...]. Węzeł n iep osłu szeń stw a E w y zo sta ł ro zw ią za n y d zięki posłu szeństw u M aryi. Co b o w iem E w a dziew ica zaw iązała przez sw oje niedow iarstw o, to D ziew i ca M aryja rozwiązała swoją w ia n f.
Akceptacja dziewiczego macierzyństwa jest ze strony M aryi ak tem posłuszeństw a wiary, w przeciw ieństw ie d o Ewy, „pierwszej niew iasty”, k tó ra jest odpow iedzialna za odrzucenie Bożego planu
K s. Krzy szto f W it k o 182
w zględem człow ieka. Ew a uległa słow u w ęża - M aryja uw ierzyła słow u anioła. D ziedzictw o raju, które utraciła ludzkość za spraw ą Ewy, zo stało p rz y w ró c o n e przez m acierzyński w y b ó r D ziew icy M aryi: w ybierając w ierność w oli Ojca, M aryja staje się nie tylko M atką Zbawiciela - jest rów nież „przyczyną zbaw ienia” dla całego rodzaju ludzkiego. Dziewica M aryja wypowiedziała Bogu Ojcu swoje „tak” w imieniu całej ludzkości.
M acierzyństw o M aryi jest aktem w pełni ludzkim , poniew aż jest całkowicie w olnym w yborem , niczym nieskrępow aną odpow ie dzią na Boże wezwanie. Będąc w ybraną przez Boga O jca na m atkę Pana, M aryja przyjm uje tę łaskę w wierze. Jej przyjęcie i w ydanie na świat Syna Bożego są posłuszeństw em woli Boga Ojca. Okazuje się tu jasno, że p o słuszeństw o jest zarazem odpow iedzią na Bożą inicjatywę zbawienia podjętą w Jezusie Chrystusie. To z kolei ozna cza, że posłuszeństw o M aryi jest wynikiem Jej w pełni świadomej
odpowiedzialności za losy łaski, której Bóg Przym ierza udzielił lu
dziom we W cieleniu Słowa.
Zraniona i oderw ana od Boga - przez grzech niedowiarstwa Ewy, który krępuje człowieka i czyni go niewolnikiem - ludzkość znajduje w wierze Maryi zaczyn swego otwarcia ku Bogu. W ten sposób M a ryja staje się m odelem sytuacji duchowej człowieka. Jej w ybór i Jej wierność mają znaleźć przedłużenie i wyraz w sercu każdego człowieka powołanego ze swej natury do życia w jedności i przyjaźni z Bogiem. W M aryi, która tryumfuje nad nieposłuszeństwem Ewy i stawia nie pokonany opór podszeptom szatana, dokonuje się przywrócenie ludz kości jej pierwotnego stanu: godności dziecka Bożego.
Idea odwrotu od M aryi do Ewy nawiązuje do tem atu rekapitula-
cji, która przebiega od Chrystusa do Adama. W Synu Bożym, który
stał się człowiekiem - now ym Adam em, Bóg Ojciec odnow ił („wy prostow ał”) wolę człowieka upadłego przez nieposłuszeństwo (por. Rz 5, 12-21). Um ieszczając w tej p erspektyw ie zestaw ienie Ewy i M aryi, refleksja m ariologiczna odw ołuje się do całej historii zba wienia. W ten sposób tajemnica M aryi otwiera się i zamyka w świe tle Bożej „ekonom ii” zbawienia i stanowi znak jej ostatecznego wy pełnienia. W M aryi urzeczywistnia się pow ołanie człowieka i prze znaczenie świata.
A zatem problem atyki m ariologicznej nie m ożem y ograniczyć ani do pobożności ludow ej, ani do kilku zagadnień egzegezy, histo rii doktryn i dogm atyki; problem atyka ta dotyczy w iary jako cało ści i odnosi się d o p erspektyw y zbaw ienia człow ieka. U jm ow ana soteriologicznie, teologia m aryjna jest rozum iana jako in terp
reta-cja ludzkiej egzystencji, której źródłem i podstaw ą jest Bóg niosą
cy zbawienie w szystkim ludziom (por. T t 2, 11). W tym kontekście
D ziew ica M ary ja staje się rów nież w y rażo ny m na sposób ludzki w izerunkiem tajem nicy Boga Ojca.
3. Maryja - ikona Ojca
D o tąd głów nie była m ow a o roli M aryi w „ekonom ii” zbaw czej, zrealizowanej przez Boga Ojca w swoim Jednorod zon ym Synu dla odkupienia całego rodzaju ludzkiego. N ależy jeszcze zdać sobie spraw ę, że teologia m aryjna Ireneusza rozw ija się w ram ach regu
ły wiary odnoszącej się d o tajemnicy i zbawczego dzieła jedynego
Boga, k tóry jest Bogiem Stw órcą i Bogiem Ojcem:
W in n iśm y [...] doskonalić się w refleksji n ad ta jem nicą i „ e k o n o m ią ” jedynego Boga istniejące go, w zrastać w m iłości Tego, k tó ry u czyn ił i wciąż czyn i dla nas tak wielkie rzeczy, i nigdy nie odda lać się o d prześw iadczenia [...], że ty lk o O n jest n a p ra w d ę Bogiem i O jcem , k tó r y s tw o r z y ł ten świat, u czyn ił człow ieka, dał w zrost sw em u stw o rzeniu i p o w o ła ł go z m niejszych rzeczy do rzeczy jeszcze w ię k szy c h 7
Chrześcijańskie wyznanie wiary jawi się tu zarazem jako odrzu
cenie i w ybór: odrzucenie „boga”, którem u obca byłaby historia czło
wieka i świata, i wybór Boga obecnego w historii i mającego historię za spraw ą swego Słowa zawsze obecnego p ośró d ludzi. Bóg „eko nom ii” zbawczej jest Bogiem, który kieruje historią i prowadzi ją do zbawienia. C o więcej, we Wcieleniu Bóg wchodzi w historię. Dzięki rzeczywistemu wejściu swego Syna w ludzki czas Bóg „w prow adza” historię w swoje wnętrze. W ten sposób Ireneusz wyznaje wiarę nie tylko w Boga, który jest Stworzycielem, lecz utożsam ia Go z Ojcem, i to w p o d w ó jn y m znaczeniu: Bóg jest O jcem Syna, k tó ry „jest” odwieczny i Ojcem ludzi, którzy - mając początek - „stają się” syna mi poprzez Bożą „ekonom ię”8.
Ale ta Boża „ekonom ia” poucza nas nie tylko, że Bóg jest Ojcem Jezusa Chrystusa i że Jego zamiarem jest przybranie ludzi za swoich synów 9. W edług zbaw czego planu O jca człow iek jest obecnością
7 TAM ŻE, 11,28, 1.
8 Z ob. TAM ŻE, I, 10, 3 i II, 2 8 , 1. 9 Zob. TAM ŻE, III, 10, 2 i IV, 3 6 , 5.
i epifanią Boga10. U wszystkich Ojców Kościoła, a u Ireneusza po raz pierwszy i to najwyraźniej, m ocno jest podkreślona praw da, że idea człow ieka jako obrazu Bożego jest fundam entalną zasadą ludzkiego bytu. Tu w łaśnie znajduje się klucz d o głębszego i w yrazistszego rozum ienia oryginalności Ireneuszowej nauki o M aryi.
Jeśli całe stw orzenie jest odblaskiem Boga Ojca, to o ileż bar dziej odblask ten ukazuje się w M aryi. Przez Jej dziewicze m acie rzyństw o Bóg daje ludziom wielki sakram ent swej czułości i m iło ści. M aryja jest nie tylko zapew nieniem , że ludzkość jest ow ocem odwiecznej miłości Boga (por. Jr 31, 3), lecz jest także objawieniem Jego łaskawej obecności, prom ieniow aniem D obroci i M iłości Ojca. Będąc w yrażonym po ludzku obrazem O blicza Ojca, objawia O na tym samym Jego macierzyńskie oblicze. W ybierając w ierność Bogu Ojcu, staje się nie tylko M atką Zbawiciela, a przez to M atką wszyst kich żyjących - n o w ą Ew ą; m ów iąc fia t - a jest nim Boże m acie rzyństw o - daje O n a całkow ite przyzw olenie w oli Boga, w którym istnieje w yłącznie „ ta k ”, jak pisze św. Paweł A postoł w 2 Kor 1, 20. W ten sposób M aryja jest nie tylko ,jvspółprzyczyną” Wciele
nia, lecz także figurą Świętości Bożej i ikoną Ojca.
Ks. dr Krzysztof W itko Wyższe Sem inarium D uchow ne (Lwów)
PI. K atedralny 1 290008 Lwów Ukraina
Maria nel l’economia salvifica del Padre
secondo „Adversus haereses” di Ireneo di Lione
(Riassunto)
Sant’Ireneo inserisce la parola su Maria nella sua idea di ricapitolazione. Sulla base del m odello Cristo - Adamo nuovo, Ireneo pone le basi per la teologia mariana, sviluppando il tema di Maria - Èva nuova, terra vergine, dalla quale fu formato il corpo di Gesù. D io Padre, mediante la nascita del Verbo „dal corpo e sangue” diede il nuovo inizio alla vecchia umanità.
Maria - contrariamente a Èva - ubbidiente alla volontà del Padre, diventa „causa della salvezza” per tutto il genere umano. L’idea dell’allontanarsi di Maria a Èva fa riferimento al tema di ricapitolazione, che intercorre da Cristo ad Adamo.
Maria non è soltanto dichiarazione che l’umanità è frutto dell’amore eterno di D io, ma e anche rivelazione della Sua presenza misericordiosa, radiazione della Bontà e dell’Amore del Padre.
