EFEKTYWNOŒÆ WYKORZYSTANIA ZASOBÓW

Zofia Ko³oszko-Chomentowska

Politechnika Bia³ostocka w Bia³ymstoku

EFEKTYWNOŒÆ WYKORZYSTANIA ZASOBÓW

PRODUKCYJNYCH W GOSPODARSTWACH TOWAROWYCH

THE EFFECTIVITY OF PRODUCTIVE RESOURCES

IN COMMERCIAL FARMS

S³owa kluczowe: czynniki produkcji, efektywnoœæ Key words: agents of production, effectivity

Synopsis. Analizowano efektywnoœæ wykorzystania zasobów produkcyjnych w gospodarstwach towaro- wych. Analizê przeprowadzono na materiale empirycznym pochodz¹cym z badañ rodzinnych gospodarstw rolniczych regionu bia³ostockiego. Do oceny efektywnoœci gospodarowania pos³u¿ono siê produktywnoœci¹ i dochodowoœci¹ ziemi, pracy i kapita³u.

Wstêp

O efektach gospodarowania w rolnictwie decyduje wykorzystanie zasobów produkcyj- nych. Wa¿n¹ rolê spe³niaj¹ nie tylko zasoby w sensie iloœciowym, ale równie¿ ich jakoœæ oraz relacje czynników u¿ytych w procesie wytwarzania. Liczne badania dowodz¹, ¿e tylko gospo- darstwa rozwojowe, na ogó³ wiêksze obszarowo osi¹gaj¹ dochód parytetowy. S¹ to gospodar- stwa, które w wiêkszym lub mniejszym stopniu wykazuj¹ powi¹zania rynkowe.

Celem pracy by³o przedstawienie efektywnoœci wykorzystania zasobów ziemi, pracy i kapi- ta³u w gospodarstwach towarowych regionu bia³ostockiego.

Materia³ i metodyka

Podstawê analizy stanowi³y badania rodzinnych gospodarstw rolniczych z regionu bia³o- stockiego, przeprowadzone w latach 1998-2000. Ze wzglêdu na mo¿liwoœæ uzyskania wiarygod- nych danych, wybrano gospodarstwa wspó³pracuj¹ce z oœrodkiem doradztwa rolniczego. Za- kres badañ ograniczono do gospodarstw rodzinnych, po³o¿onych w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich (wyeliminowano gminy miejskie) oraz gospodarstw typowo rolniczych (z pominiêciem gospodarstw z du¿ym udzia³em dzia³alnoœci specjalnych). Sporz¹dzono listê go- spodarstw spe³niaj¹cych te warunki. Liczebnoœæ próby ustalono wed³ug wzoru [Paw³owski 1972]. Nastêpnie metod¹ losowania prostego bez zwracania wybrano 200 gospodarstw [Nowa-

* wykonano w ramach badañ w³asnych W/WZ/6/04

czyk 1985]. Wylosowano dodatkowo 5% gospodarstw na wypadek wyst¹pienia okolicznoœci uzasadniaj¹cych zamianê gospodarstwa.

Gospodarstwa sklasyfikowano wed³ug udzia³u produkcji towarowej w wartoœci produkcji rolniczej. W ten sposób wydzielono trzy grupy gospodarstw: grupa I – gospodarstwa, w których udzia³ produkcji towarowej wynosi³ do 40% (69 gospodarstw), grupa II – gospodar- stwa, w których udzia³ produkcji towarowej wynosi³ 40-70% (77 gospodarstw) i grupa III – gospodarstwa, w których udzia³ produkcji towarowej wynosi³ ponad 70% wartoœci produkcji rolniczej (54 gospodarstwa).

Efektywnoœæ wykorzystania czynników wytwórczych mierzono produktywnoœci¹ oraz do- chodowoœci¹ ziemi, pracy i kapita³u [Ziêtara 1998]. Wszystkie wartoœci wyra¿ono w cenach bie¿¹cych.

Wyniki badañ

Œrednia powierzchnia u¿ytków rolnych w gospodarstwie wynosi³a 19,62 ha, przy czym najmniejsze gospodarstwo posiada³o 3,85 ha, a najwiêksze – 55,69 ha. Produkcja rolnicza by³a prowadzona na gruntach w³asnych – 84,0% i dzier¿awionych – 16,0%. Na 1 gospodarstwo przypada³o 0,58 ha gruntów dzier¿awionych. Jakoœæ u¿ytków rolnych by³a zró¿nicowana od 0,15 do 1,4 pkt., przy œredniej wartoœci wskaŸnika bonitacji 0,73 pkt. Liczba osób pe³nozatrud- nionych w gospodarstwie wynosi³a od 1 do 4,95

.

Gospodarstwa ró¿ni³y siê znacznie pod wzglêdem wyposa¿enia w œrodki trwa³e. Minimalna wartoœæ kapita³u trwa³ego to 16 250 z³, a maksymalna 431 400 z³.

Analizuj¹c nak³ady materia³owe na produkcjê w poszczególnych grupach gospodarstw nale¿y stwierdziæ, ¿e jedynie w gr. III, a wiêc w gospodarstwach w najwy¿szym stopniu powi¹zanych z rynkiem nak³ady w latach 1998-2000 wzros³y (tab.1). W stosunku do roku 1998 wzrost ten wynosi³ 11,1% w 1999 r. i 9,9% w roku 2000. W pozosta³ych grupach nak³ady na produkcjê wykazywa³y tendencjê spadkow¹. Najwiêkszy spadek nak³adów materia³owych mia³ miejsce w gr. I.

Spadek nak³adów z zakupu by³ rekompensowany wzrostem nak³adów w³asnych. Wartoœæ nak³adów w³asnych by³a wiêksza ni¿ nak³adów z zakupu w ka¿dej grupie gospodarstw, aczkol- wiek w 2000 roku nak³ady te by³y mniejsze ni¿ w latach poprzednich. Równie¿ wartoœæ produk- cji towarowej w przeliczeniu na 1 ha UR w roku 2000 by³a mniejsza (rys.1). Przyczyn¹ by³y nie tylko zmniejszone nak³ady na produkcjê, ale przede wszystkim niesprzyjaj¹ce warunki pogodo- we i wystêpuj¹ca w tym roku klêska suszy w woj. podlaskim.

1 Jednostki przeliczeniowe wg GUS za: Fereniec J. 1999: Ekonomika i Organizacja rolnictwa. Wyd. Key Text, Warszawa, s. 40.

0 0 0 2 - 8 9 9 1 h c a t a l w R U a h 1 a n e n s a

³ w i u p u k a z z e w o

³ a i r e t a m y d a

³ k a N . 1 a l e b a T

a p u r

G Nak³adymateria³owe

u p u k a z

z w³asne

8 9 9

1 1999 2000 1998 1999 2000

III II I

0 1 , 8 4 453,12 652,98 7

2 9 , 9 2 4649,98

2 9 , 6 3 8

8 7 , 9 9 397,43 527,85 8

8 4 , 9 3 4686,91

8 4 , 9 9 8

7 0 , 1 6 591,35 740,54 1 1

5 1 , 2 1 536,47 721,18 1 1 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



Produktywnoœæ ziemi w gr. I i II utrzymywa³a siê na zbli¿onym poziomie. Najwiêksz¹ warto-

œci¹ tego wskaŸnika charakteryzowa³y siê gospodarstwa gr. III, szczególnie w latach 1999-2000 (rys. 2). Produktywnoœæ ziemi mierzona wartoœci¹ produkcji rolniczej z 1 ha UR by³a wy¿sza ni¿

w gr. II o 78,8% w 1999 roku i o 82% w 2000 roku. Podobne zale¿noœci odnotowano w odniesie- niu do produktywnoœci pracy (rys. 3). Wartoœæ produkcji rolniczej na 1 pe³nozatrudnionego w gr. III by³a o 43% wy¿sza w 1999 roku i o 38% wy¿sza ni¿ w 2000 roku. Natomiast zbli¿ony poziom produktywnoœci pracy osi¹gniêto w gr. I i II (z wyj¹tkiem roku 1998), podobnie jak w przypadku produktywnoœci ziemi. A zatem wy¿sza efektywnoœæ wykorzystania tych dwóch czynników uwarunkowana jest wy¿sz¹ produkcj¹ towarow¹.

Najmniejsze ró¿nice wyst¹pi³y w produktywnoœci kapita³u (rys. 4). W gospodarstwach grupy II i III wskaŸnik ten utrzymywa³ siê na bardzo zbli¿onym poziomie. Produktywnoœæ

œrodków trwa³ych w gr. I by³a najni¿sza i wykazywa³a tendencjê malej¹c¹. W 2000 roku stano- wi³a 88% produktywnoœci z roku 1998.

Rysunek 2. Produktyw- noϾ ziemi w latach 1998-2000

ród³o: opracowanie w³a- sne.

Rysunek 1. Produkcja towarowa na 1 ha UR

ród³o: opracowanie w³a- sne.

]áKD















*UXSD, *UXSD,, *UXSD,,,

  

]áKD















*UXSD, *UXSD,, *UXSD,,,

  

Dochodowoœæ ziemi, pracy i kapita³u obliczono jako wartoœæ dochodu z gospodarstwa

rolniczego przypadaj¹ca na 1 ha UR, 1 pe³nozatrudnionego i na 100 z³ rzeczowych œrodków

trwa³ych (tab. 2). Zró¿nicowanie gospodarstw pod wzglêdem dochodowoœci czynników wy-

twórczych by³o jeszcze wiêksze ni¿ pod wzglêdem produktywnoœci. Dochód z gospodarstwa

na 1 ha UR w gr. I stanowi³ 60,7% dochodu gospodarstw gr. III w 1999 r. i zaledwie 44,6% w roku 2000. Znaczne ró¿nice wyst¹pi³y równie¿ w dochodowoœci pracy. Wartoœæ dochodu z gospo- darstwa na 1 pe³nozatrudnionego w gr. I stanowi³a 43,9% w 1998 r., 45,8% w 1999 i 38% docho- du gr. III w roku 2000.

Rysunek 4. Produktyw- noœæ œrodków trwa-

³ych w latach 1998-2000

rod³o: opracowanie w³a- sne.

0 0 0 2 - 8 9 9 1 h c a t a l w h c y z c r ó w t y w w ó k i n n y z c æ

œ o w o d o h c o D . 2 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W GrupaI Grupa II GrupaIII

8 9 9

1 1999 2000 1998 1999 2000 1998 1999 2000 a

w t s r a d o p s o g z d ó h c o Dz/³haUR]

[ochódzgospodarstwa Dz/³pe³nozart].

[ochódzgospodarstwa Dz/³100z³œrodków rtwa- [ych]

³

5 9 , 7 3 6

5 7 , 8 0 9 3

1 3 , 3

8 1 , 4 4 5

8 1 , 1 8 3 4

7 1 , 3

7 0 , 6 8 3

4 2 , 7 0 5 3

9 1 , 2

0 6 , 9 2 6

1 1 , 2 4 1 4

9 9 , 4

3 8 , 8 5 4

4 7 , 2 5 4 5

4 0 , 5

0 6 , 8 9 3

9 1 , 3 7 0 5

5 3 , 4

6 3 , 7 3 7

7 1 , 0 1 9 8

8 9 , 4

5 4 , 6 9 8

2 6 , 7 6 5 9

1 3 , 6

4 1 , 6 6 8

9 1 , 8 3 2 9

7 1 , 6 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



W\V]áSHáQR]DWUXGQLRQHJR















*UXSD, *UXSD,, *UXSD,,,

  

Rysunek 3. Produktyw- noϾ pracy w latach 1998-2000

ród³o: opracowanie w³a- sne.

]á]á URGNyZWUZDá\FK















*UXSD, *UXSD,, *UXSD,,,

  

Podsumowanie

Analiza efektywnoœci wykorzystania zasobów produkcyjnych w gospodarstwach towaro- wych wskazuje na siln¹ zale¿noœæ produktywnoœci i dochodowoœci poszczególnych czynni- ków z powi¹zaniami rynkowymi. W gospodarstwach o du¿ym udziale produkcji kierowanej na rynek efektywnoœæ czynników wytwórczych by³a znacznie wy¿sza ni¿ w pozosta³ych gospo- darstwach. Zasadnicze ró¿nice w efektywnoœci wykorzystania ziemi i pracy pojawia³y siê, gdy wartoœæ produkcji towarowej przekroczy³a 70% wartoœci produkcji rolniczej.

Zwiêkszenie produktywnoœci czynników wytwórczych w 1999 i 2000 roku œwiadczy o wiêk- szym zaanga¿owaniu w³aœcicieli tych gospodarstw w proces produkcyjny w gospodarstwie rolniczym. St¹d te¿ wyraŸny jest stopieñ ich powi¹zania z rynkiem. Natomiast w gospodar- stwach o najni¿szym udziale produkcji towarowej efektywnoœæ wykorzystania zasobów pro- dukcyjnych by³a znacznie ni¿sza i wykazywa³a tendencjê malej¹c¹.

Literatura

Nowaczyk Cz. 1985: Podstawy metod statystycznych dla pedagogów. PWN, Warszawa-Poznañ.

Paw³owski Z. 1972: Wstêp do statystycznej metody reprezentacyjnej. PWN, Warszawa.

Ziêtara W. 1998: Metodyczne aspekty oceny efektywnoœci gospodarowania w rolnictwie. Zeszyty Naukowe SGGW, Ekonomika i Organizacja Gospodarki ¯ywnoœciowej, 34: 17-31.

Summary

The paper analyses tyhe effectivity of productive resources in commercial farms. The analysis has been carried out on the experimental data gathered in the study of family farms of Bia³ystok region. There were usedindexes of productivity and remunerativeness of the land, work and capital to estimate the farming effectivity.

Adres do korespondencji dr in¿. Zofia Ko³oszko-Chomentowska Politechnika Bia³ostocka Wydzia³ Zarz¹dzania ul. Ojca St. Tarasiuka 2 16-001 Kleosin tel. (0 85) 746 98 67 lub 746 98 40 e-mail: zofiakoloszko@tlen.pl