"Żywy skansen Słowino" - ochrona pomorskiego krajobrazu kulturowego

(1)

Wprowadzenie

Introduction

Niniejszy artykuä jest kolejnym gäosem w naukowo -konserwatorskiej dyskusji nad postrzeganiem wiejskiego krajobrazu dziedzictwa kulturowego oraz sposobami jego do- kumentowania i zakresem ochrony, widzianym z perspektywy Pomorza Zachodniego. O znaczeniu tego za- gadnienia Ĉwiadczñ liczne – czösto inicjowane przez lokalne samorzñdy i stowarzyszenia, interdyscyplinarne konferencje¹ oraz towarzyszñce im opracowania naukowe. Praca naukowo -badawcza pozostaje jednak niepeäna, jeĈli w Ĉlad za niñ nie idñ konkretne programy, dla których nadrzödnym celem jest szeroko rozu- miana „odnowa wsi”². Szczególnego znaczenia nabiera w tym wzglödzie aspekt edukacyjny, który winien prowadziè do wytworzeniu „korzyst- nego klimatu” w odbiorze walorów krajobrazu kulturowego. NaleĔy podkreĈliè, Ĕe ĈwiadomoĈè wartoĈci, waloryzacji Ĉrodowiska kulturowego jest podstawowym warunkiem jego ochrony, poniewaĔ przetrwa to, co ma spoäecznie akceptowanñ wartoĈè lub zostanie takñ wartoĈciñ obdarzone. Budowanie szerokiego zaplecza spoäecznego na rzecz ochrony krajobrazu kulturowego jest bardzo poĔñdane, a takĔe zgodne ze strategiami i programami opieki nad zabytkami (od krajowych po gminne).

UmoĔliwia harmonijnñ wspóäpracö na linii: Ĉrodowiska naukowo/kon-

serwatorskie – wäadza/spoäecznoĈè lokalna – wäaĈciciele zabytku.

Krajobraz kulturowy rozumiany w ujöciu ogólnym jest Ĉladem obec- noĈci czäowieka w przestrzeni oraz wynikajñcymi z tego wzajemnymi re- lacjami miödzy zespoäem elementów kulturowych i przyrodniczych³. Na przestrzeni dziejów przeksztaäcenia krajobrazu kulturowego odbywaäy siö na ogóä etapami (cyklami cywili- zacyjnymi) ale w sposób harmonijny.

Zaistniaäe zmiany w krajobrazie wynikaäy z przesäanek utylitarnych, byäy na tyle istotne, Ĕe utrzymano je przez nastöpne pokolenia.

Region zachodniopomorski ma swój niepowtarzalny wyraz z czy- telnym odniesieniem do dawnego krajobrazu kulturowego oraz „gäöbiñ”

historycznych treĈci. Podstawowe cechy krajobrazu kulturowego wsi na Pomorzu Zachodnim to m.in.:

Ĉredniowieczne (placowe) ukäady przestrzenne, szachownicowy ukäad pól z rozäogami, struktura zabudowy zagrodowej o duĔym nasyceniu bu- downictwem ryglowym oraz czytelne dominanty architektoniczne, jak koĈcioäy, czy zespoäy rezydencyjno- -folwarczne. Zachowana na tym ob- szarze wiejska architektura ryglowa, jest swoistym „zapisem” dziejów ko- lejnych pokoleþ, odzwierciedleniem lokalnej tradycji, która nadaje temu regionowi specyficzny charakter, okreĈlany we wspóäczesnych kon- cepcjach zagospodarowania przestrzennego jako „kraina w kratö”⁴. Wspomniane budynki charakteryzo- waäy siö uĔytecznoĈciñ i praktyczno-

„¯ yw y s ka ns en S ³o w in o ” – o ch ro na p o m o rs ki ego kr a jo b ra zu k ul tu ro w ego W a ld em a r W ite k

“The Living

Open -Air Museum S³owino” –

Protection of

the Pomeranian

Cultural Landscape

(2)

Ĉciñ, byäy wznoszone z ogólnodo- stöpnych materiaäów (drewno, glina, säoma, trzcina), przez miejscowych rzemieĈlników (cieĈli), w oparciu o stosunkowo proste i sprawdzone konstrukcje, adekwatne do lokalnych warunków klimatycznych.

S³owino –

uwarunkowania historyczno -kulturowe

S³owino – the historical and cultural conditions

W wyniku badaþ⁵ nad historiñ ziemi säawieþskiej, ukäadów prze- strzennych, struktury zabudowy oraz typologiñ architektury ryglowej⁶ za- interesowano siö wsiñ Säowino. WieĈ widziana na rzucie z góry uwypukla wyĔej opisane elementy Ĉrednio- wiecznej wsi zachodniopomorskiej, tj. rozplanowanie przestrzenne w formie regularnej owalnicy z koĈcioäem na nawsiu jako dominantñ, szachownicowy ukäad pól z rozäogami i drogami polnymi (zagumiennymi) oraz historycznie uksztaätowanñ strukturö zabudowy zagrodowej⁷. W krajobrazie tym widoczna jest harmonia wie- lowiekowej tradycji, powstaäa przez wzajemne przenikanie siö elementów kulturowych i naturalnych.

Säowino (niem. Schlawin) jest to wieĈ o XIII -wiecznej metryce, wzmiankowana w 1262 roku⁸, na- leĔaäa pierwotnie do Cystersów w Bukowie Morskim, póĒniej wcho-

dzñca w skäad Domeny Daräow- skiej. W koþcu XVIII wieku Säowino zamieszkiwali: pastor i koĈcielny, wolny soätys, 18 chäopów, trzech

„póächäopów”, piöciu zagrodników, 13 chaäupników i kowal; äñcznie odnotowano 43 dymy. 24 paĒdzier- nika 1808 roku späonöäa wiöksza czöĈè wsi razem z koĈcioäem. Przed 1939 rokiem Säowino naleĔaäo do najwiökszych wsi w regionie (odnotowano 862 mieszkaþców), stanowi- äo centrum miejscowego rzemiosäa i produkcji przemysäowej. Dziaäaäy tu m.in.: säynna na Pomorzu wytwór- nia kieäbas (Pawula – Pommersche Wurstfabrik), mäyn i tartak oraz liczne warsztaty rzemieĈlnicze (szewskie, Ĉlusarskie, krawieckie, stolarskie, ciesielskie, budowlane, a takĔe kuĒnie i piekarnie). Säowino byäo siedzibñ

parafii, funkcjonowaäy tutaj: bank, szkoäa, poczta, sklep, gospoda, izba porodowa (ryc. 1).

Ukäad przestrzenny wsi rozpla- nowany jest na linii NW–SE, w osi historycznego traktu do Bukowa Mor- skiego, który jest przeciöty poĈrodku XIX -wiecznñ drogñ do Daräowa.

Dziaäki siedliskowe zamkniöte sñ od strony pola tzw. drogami zagumiennymi. Na obrzeĔach ukäadu wytyczone sñ XIX -wieczne (liniowe i rozproszone) kolonie. PoĈrodku wsi znajduje siö wrzecionowaty plac (na- wsie), okolony drogami i rozdzielajñ- cy dwie, äukowato wygiöte pierzeje.

Na nawsiu posadowiony jest koĈcióä oraz – historycznie wtórne – zagrody maäorolne i rzemieĈlnicze. W struk- turze zabudowy wsi dominujñ duĔe, czworoboczne (zamkniöte) zagrody Ryc. 1. WieĈ Säowino – widok z lotu ptaka (od poäudnia) (fot. K. Majchrzak, 2004)

Fig. 1. Village Säowino – aerial view (from the south) (photo by K. Majchrzak, 2004)

(3)

chäopskie, z budynkami bramnymi oraz szerokofrontowymi chaäupami, lokowanymi kalenicowo na froncie zagrody lub szczytowo w gäöbi siedliska (ryc. 2).

Ryglowe chaäupy stanowiñ blisko poäowö caäej zabudowy ryglowej wsi. Reprezentujñ róĔne typy – adekwatnie do skali zagród i historycznych podziaäów wäasnoĈcio- wych. Najstarszy dom, z reliktowymi rozwiñzaniami konstrukcyjnymi i uĔytkowymi znajduje siö w zagrodzie nr 67⁹, który stanowiä przykäad XVIII -wiecznej chaäupy kurnej (bez- kominowej).

Dominujñ chaäupy wzniesione w 1. poäowie XIX wieku. Piöè z nich posiada potwierdzone datowania budowy i remontów: np. nr 2 – 1818 i 1856 rok; nr 70 – 1825 i 1911rok;

nr 24 – 1836 rok; nr 15 – 1856 rok;

nr 60 – 1857 rok. ćciany budynków charakteryzujñ siö regularnñ kratow- nicñ konstrukcji szkieletowej, na ogóä z dwoma poziomami rygli (budynki

starsze w ukäadzie na jeden rygiel), z przynaroĔnymi zastrzaäami oraz glinianym (strychuäowym) wypeänie- niem pól miödzyryglowych. Elewacje nie sñ tynkowane, sporadycznie bielone lub odeskowane, a szkielet czerniony i skontrastowany z bie- lonymi polami miödzybelkowymi.

PrzewaĔajñ dachy naczóäkowe. Spo- radycznie wystöpujñ dwuspadowe, z szerokimi okapami. Dachy te kryto pierwotnie strzechñ, a od poczñtku XX wieku wtórnñ dachówkñ. Pod

wzglödem konstrukcyjnym budynki te cechuje solidne i staranne wy- konanie, powtarzalne rozwiñzania ciesielskie, wskazujñcymi na rodzimy warsztat budowlany. Wnötrza o ukäa- dach dwutraktowych (chaäupy bau- erskie trójtraktowe), z sieniñ na osi krótkiej i izbami paradnymi w czöĈci frontowej (ryc. 3 i 3a).

Budynki gospodarcze utraciäy obecnie swñ pierwotnñ funkcjö.

Na przestrzeni lat rozbudowywane i przemurowywane, jednak w wielu Ryc. 2. Säowino – waloryzacja kulturowa wsi Säowino, oprac. W. Witek 2006

Fig. 2. Säowino – cultural valorization of the village Säowino, by W. Witek 2006

(4)

przypadkach zachowaäy siö w nich fragmenty Ĉcian ryglowych. Jed- nym z gäównych elementów za- gród chäopskich sñ budynki bramne (stodolno -inwentarskie), z szerokimi wrotami i inskrypcjami na nadpro- Ĕach. (np. w zagrodzie nr 2, 17, 55, 70). Na uwagö zasäugujñ takĔe wielkokubaturowe (2 -3 -klepiskowe) stodoäy, w tym najstarszy obiekt z 1797 roku w zagrodzie nr 18.

Uzupeänieniem zabudowy za- gród sñ elementy maäej architektury.

W tym przypadku sporadycznie zachowane sñ wolnostojñce piekar- niki (w zagrodzie nr 2, 63), ceglane ogrodzenia zagród (np. w zagrodzie nr 15, 17) oraz kamienne studnie (pierwotnie z Ĕurawiem) nastöpnie z koäowrotem lub XX -wieczna me- talowñ pompñ (np. w zagrodzie nr 55, 70).

W wielu obiektach zachowaäa siö oryginalna stolarka, o zbliĔonych formach konstrukcyjnych i stylowym wystroju (niezaleĔnie od zamoĔnoĈè gospodarzy), co wskazuje na korzy- stanie z miejscowego i stosunkowo taniego warsztatu stolarskiego. Poza tym, drzwi i okna stanowiäy „wizy- tówkö” domu, stñd powszechna chöè dekoracyjnego opracowania tego elementu budynku. Podobnie deko- racyjnie opracowane sñ szyldziki, zamki puszkowe, klamki z motywami zoomorficznymi, päyciny drzwiowe oraz opaski okienne zwieþczone gzymsami (ryc. 4).

Niezwykle cennym i intrygujñ- cym elementem detalu w zabudowie zagrody sñ inskrypcje, które stanowiñ

swoisty „paszport” budynku, który w obliczu braku materiaäów Ēró- däowych jest „Ĕywym” Ĉwiadkiem dziejów danego obiektu czy zagrody.

We wsi Säowino zewidencjonowano okoäo 25 takich inskrypcji, z czego wiökszoĈè umieszczona zostaäa na belkach – gäównie na nadproĔach drzwi i wrót (sporadycznie na ocze- pie, päatwi czy ryglu). Inskrypcje sñ ozdobnie ryte (kaligrafowane) lub malowane. Zawierajñ: 1) inicjaäy lub peäne nazwisko wäaĈciciela i budowniczego + datö; 2) nazwisko wäaĈciciela + datö + sentencjö. Do- datkowo ozdobione sñ motywem ro- Ĉlinnym (np. tulipanem). Pojedyncze inskrypcje odnotowano na kamieniu w studni, w tynku na frontonie domu, na Ĉcianie strychu w glinie oraz na metalowym datowniku w szczycie budynku inwentarskiego.

Säowino byäo duĔñ wsiñ, kie- dyĈ o stosunkowo rozbudowanej infrastrukturze, której pozostaäo- Ĉci przetrwaäy do czasów wspóä- czesnych. Przede wszystkim za- chowaä siö murowany zespóä bu- dynków dawnej fabryki kieäbas i konserw z domem wäaĈciciela i budynkiem dla pracowników; (po 1945 roku w fabryce produkowano wino owocowe). Oprócz tego za- chowaäy siö: budynek szkoäy(obecnie zaadaptowany na mieszkania);

gospoda (przy której staä dystrybutor paliwa) ze Ĉwietlicñ, która obecnie peäni funkcje mieszkalne i edukacyj- ne (szkoäa i Ĉwietlica wiejska); pie- karnia – obecnie zagroda chäopska;

mleczarnia – obecnie dom mieszkal-

ny. WspóäczeĈnie we wsi powstaäy równieĔ nowe obiekty o charakterze ogólnowiejskim: a dawnñ porodów- kö zaadaptowano na szkoäö oraz zbudowano nowñ remizö, sklep.

Integralnym elementem ukäa- du przestrzennego i zabudowy jest zieleþ, zarówno zadrzewienia przy- droĔne, jak równieĔ elementy zie- leni przyzagrodowej o charakterze ozdobnym. Gäówna droga dojazdo- wa do wsi oraz dojazdy do zagród majñ formö alei kasztanowców. Przy niektórych zagrodach znajdujñ siö tzw. zielone bramy, a przed domami zaäoĔone sñ przedogródki kwiatowe.

„¯ywy skansen S³owino”

¹⁰

„The living open -air museum S³owino”

Elementy historyczne krajobrazu kulturowego Säowina dokumen- towano podczas badaþ terenowych, opracowywano w formie kart ewi- dencyjnych zabytków architektury Ryc. 4. XIX -wieczne drzwi frontowe –

chaäupa nr 2 (fot. W. Witek, 2004) Fig. 4. The front door from the XIX century –

cottage No. 2 (photo by W. Witek, 2004)

(5)

i budownictwa, kart detalu archi- tektonicznego oraz inwentaryzacji architektoniczno -konserwatorskich.

CaäoĈè staäa siö podstawñ do opracowania karty monograficznej wsi.

Dziedzictwo kulturowe Säowina byäo prezentowane podczas obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa w wo- jewództwie zachodniopomorskim oraz polsko -niemieckiej konferencji naukowej ANTIKON „Architektura ryglowa – wspólne dziedzictwo”.

Dla najcenniejszych zagród i obiek- tów wiejskich zostaäy opracowane foldery i ĈcieĔka tematyczna, z moĔliwoĈciñ zwiedzenia wnötrz zagród i poszczególnych obiektów.

Na podstawie wyników badaþ przy- gotowano wystawö pt. „Krajobraz kulturowy wsi Säowino” w Ĉwietlicy wiejskiej. Przedstawiono interesujñce prelekcje dla uczniów okolicznych szkóä, a nastöpnie wystawa zostaäa zaprezentowana w Domach Kultury w Daräowie, Trzebiatowie, Dygowie, Niechorzu, Säawnie. Problematyka ochrony krajobrazu kulturowego wsi Säowino, a zwäaszcza budownictwa

ryglowego byäa przedmiotem wystñ- pieþ na konferencjach naukowych oraz zostaäa opublikowana w mate- riaäach pokonferencyjnych¹¹.

PowyĔsze dziaäania o charakterze edukacyjno -informacyjnym, przyczyniäy siö takĔe do promocji wsi w regionie, dla którego waĔnym elementem jest nadmorska turystyka.

Wskazano alternatywö dla bierne- go plaĔowania, podkreĈlajñc, Ĕe miejscowoĈci Pomorza majñ swojñ historiö i wyjñtkowe walory (ryc. 5).

Szczególnie cennym efektem moich badaþ nad materialnym dziedzictwem kulturowym wsi, byäo nawiñzanie staäych i przyjaznych wiözi z mieszkaþcami. Od tego momentu, rzeczñ naturalnñ staä siö udziaä w przedsiöwziöciach o charakterze ogólnowiejskim, po- äñczony z dokumentowaniem tych wydarzeþ. Okazaäo siö równieĔ, Ĕe u wielu mieszkaþcach obudziä siö swoisty patriotyzm lokalny, identy- fikacja z materialnym – choè obcym dziedzictwem kulturowym. Zaczöto dostrzegaè jego wartoĈci, czego

dowodem byäy wnioski o uznanie XIX wiecznych chaäup i zagród za obiekty zabytkowe oraz ich remonty i adaptacje zabytkowych zagród na caäoroczne siedliska i gospodarstwa agroturystyczne. Okazaäo siö ,Ĕe wielkñ wartoĈciñ Säowina sñ jego mieszkaþcy, jako zintegrowana i chötna do dziaäania spoäecznoĈè lokalna, wspierana przez grupö li- derów, szczególnie uwraĔliwionych na historyczne walory miejscowego budownictwa i zaangaĔowanych w organizacjö Ĕycia spoäeczno- -kulturalnego.

Idea projektu „ēywy skan- sen Säowino” zostaäa sformuäo- wana na bazie rozpoznanego i wyĔej opisanego dziedzictwa kulturowego wsi Säowino oraz w oparciu o zastany kapitaä ludzki. WäaĈnie ten aspekt ludzki byä punktem wyjĈcia przy opracowywaniu zaäoĔeþ do projektu, jak równieĔ nadania mu nieco prowokujñcej nazwy – „Ĕywy skansen”. Wydawaè siö moĔe, Ĕe te dwa okreĈlenia sñ sprzeczne, wzajemnie wykluczajñce siö, gdyĔ w potocznym rozumieniu mianem „skansenu”

okreĈla siö coĈ starego i zacofanego, bödñcego „przeĔytkiem” – na mar- ginesie Ĕycia codziennego. Szybkie zmiany cywilizacyjne spychajñ na dalszy plan wiele elementów tradycyjnego Ĕycia wiejskiego. Coraz czöĈciej jednak pojawiaäa siö reflek- sja nad wartoĈciami otaczajñcego krajobrazu kulturowego, w którym dorastaäy kolejne pokolenia, który doceniajñ i zwiedzajñ turyĈci oraz opisujñ i waloryzujñ konserwatorzy Ryc. 5. Europejskie Dni Dziedzictwa, Antikon 2004 (fot. W. Witek, 2004) Fig. 5. The European Heritage Days, Antikon 2004 (photo by W. Witek, 2004)

(6)

zabytków. MoĔe on byè terenem i Ēródäem nowych moĔliwoĈci zarob- kowania i godziwego Ĕycia miesz- kaþców. To wäaĈnie wzajemne rela- cje: czäowiek – krajobraz, czäowiek – architektura, czäowiek – zabytek stanowiñ inspiracje do zainteresowa- nia siö tym tematem.

Gäównym celem projektu byäa ochrona dziedzictwa kulturowego, edukacja i popularyzacja walorów historycznej ryglowej zabudowy wsi, a w koþcowym efekcie rewitaliza- cja zabytkowej zabudowy Säowina oraz harmonijny rozwój zespoäu ruralistycznego. Chodziäo równieĔ o ksztaätowanie „dobrego gustu”

w architekturze i promocjö budownictwa ekologicznego. Oprócz tego wskazano na moĔliwoĈè odtworze- nia elementów Ĕycia wsi zachodniopomorskiej oraz propagowanie charakterystycznych dla regionu produktów, rzemiosäa i przetwór- stwa wiejskiego – jako elementów atrakcji turystycznej. W dalszym etapie projekt ten miaäby przyczy- niaè siö m.in. do rozwiñzywania miejscowych problemów w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy (np.

nauka oraz prezentowanie walo- rów regionu i ginñcych zawodów, a takĔe organizacji izby regionalnej.

ZalñĔkiem przyszäej izby regionalnej miaäy staè siö dawne sprzöty, narzö- dzia, warsztaty i maszyny rolnicze przechowywane przez mieszkaþców Säowina, a prezentowane podczas wystaw szkolnych. Zachowane na wsi „ryglowe pustostany” zostaäy wytypowane do „Ĕywego labo-

ratorium”, w ramach warsztatów konserwatorsko -budowlanych, realizowanych przez interdyscyplinarny zespóä specjalistów z zakresu etno- grafii, architektury i budownictwa, przy wspóäudziale samorzñdu lokal- nego i mieszkaþców wsi. W przy- szäoĈci obiekty te majñ peäniè funkcje edukacyjno -wystawiennicze.

Warsztaty konserwatorsko-

-budowlane (2006 r.)

Conservational - construction workshop (2006)

Naturalnñ konsekwencjñ prac dokumentacyjnych i edukacyjno- -informacyjnych byäy „zajöcia prak- tyczne”, czyli pokaz tradycyjnych technik budowlanych, poäñczo- ny z warsztatami konserwatorsko- -budowlanymi, skierowanymi do jak najszerszego grona odbiorców.

Projekt ten byä odpowiedziñ na liczne problemy pytania wäaĈcicieli obiek- tów ryglowych, dotyczñce remontów lub modernizacji tego typu obiektów, realizowanych zgodnie ze sztukñ konserwatorskñ lub chociaĔby przy ogólnym poszanowaniu zabytkowej substancji. Wstöpny projekt warsz- tatów konserwatorsko -budowlanych zakäadaä takĔe udziaä i szkolenie osób bezrobotnych, które mogäyby w przyszäoĈci Ĉwiadczyè usäugi re- montowe w ramach spoäecznoĈci lokalnej – jako pomoc sñsiedzka.

Przedsiöwziöcie to staäo siö duĔym ale motywujñcym wyzwaniem tak organizacyjno – logistycznycm, jak finansowym. Zaprocentowaäy w tym przypadku wczeĈniejsze doĈwiad- czenia i wspóäpraca z miejscowymi wäadzami samorzñdowymi, radñ soäeckñ, szkoäñ podstawowñ, a takĔe lokalnymi liderami. Sprawnñ reali- zacjö projektu gwarantowaäy odpo- wiednie Ēródäa finansowania. Sko- rzystano z Programu Operacyjnego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, uzyskano dotacjö ce- lowñ z Gminy Daräowo (wäaĈciciela dziaäki w Säowinie, na której miaäy siö odbyè warsztaty) oraz zaangaĔowano wäasne fundusze.

Przygotowany projekt nazwa- no: „DAWNE KONSTRUKCJE – NOWE MARZENIA” (warsztaty konserwatorsko -budowlane). Zostaä on „wpisany” w zadania Programu Operacyjnego: Edukacja Kulturalna i upowszechnianie kultury. Priory- tet II Ochrona dziedzictwa kultury ludowej. W ramach tego programu przygotowano do realizacji trzy zadania, zgodne:

1. Przekaz tradycji i umiejötnoĈci praktycznych w formie warsztatu plenerowego, tzw. szkoäy tradycji – ukierunkowanej na edukacjö mäodzieĔy szkolnej i dorosäych w zakresie popularyzacji ginñ- cych technik budowlanych.

2. Ochrona krajobrazu kulturowego wsi poprzez wypracowanie umie- jötnoĈci rewaloryzacji tradycyjnej architektury wiejskiej, charakte-

(7)

rystycznej dla regionu Pomorza Zachodniego.

3. Dokumentowanie i archiwiza- cja najbardziej wartoĈciowych zjawisk kultury ludowej – w tym unikatowych technik budownictwa szkieletowego.

Przygotowanie warsztatów zostaäo poprzedzone opracowaniem koncepcji i projektu technicznego

wzorcowej Ĉciany ryglowej, które zakäadaäy ustawienie szkieletowej konstrukcji Ĉciany, o zróĔnicowanym wypeänieniu pól miödzyryglowych, z zamontowanym oknem i drzwiami oraz obdaszkiem. Jako miejsce realizacji warsztatów wybrano dziaäkö poĈrodku wsi, na nawsiu (naleĔñcñ do Gminy), w otoczeniu ryglowej zabudowy, stanowiñcej „historyczne

täo”. SäuĔby gminne przygotowaäy i zabezpieczyäy plac budowy (w tym przy zaangaĔowaniu tzw. pracow- ników interwencyjnych). Pozyskano elementy rozbiórkowe, w tym cegäö glinianñ i ceramicznñ, stolarkö okien- nñ i drzwiowñ oraz wypoĔyczono narzödzia ciesielskie i stolarskie, fragmenty belek. Uczniowie miejscowej Szkoäy Podstawowej zebrali kamienie polne na budowö fundamentu; kaĔdy kamieþ zostaä podpisany.

Kluczowym momentem byä wy- bór rzemieĈlnika (cieĈli), który gwa- rantowaä nie tylko fachowe wyko- nanie Ĉciany, ale takĔe prezentowaä w sposób przystöpny poszczególne fazy budowy Ĉciany. CieĈla przygo- towaä, wzorowane na historycznych, drewniane formy do wytwarzania cegieä, belki z typami zaciosów do samodzielnego skäadania (swoiste klocki „lego”), a takĔe oprawiä w tradycyjny sposób wiökszoĈè narzödzi ciesielskich.

Na szczególnñ uwagö zasäuguje mobilizacja i pomoc mieszkaþców wsi, co umoĔliwiäo sprawne zago- spodarowanie placu budowy, a takĔe wprowadzenie nowych elementów do warsztatów, w oparciu o zebrane sprzöty – np. konstrukcja traka röcz- nego, warsztat stolarski. Symboliczne znaczenie miaäa budowa drewniane- go mostku przez rów melioracyjny, który dogodnie poäñczyä czöĈci wsi, po obu stronach nawsia.

W otoczeniu placu budowy umieszczono wystawö o krajobrazie kulturowym wsi Säowino, ustawiono namioty z etnograficznñ ekspozy-

(8)

cjñ, punkt informacyjny z materia- äami reklamowo -informacyjnymi, a przy historycznych zagrodach (siedliskach) zamontowano tablice o historii obiektów – byäa to pró- ba odzwierciedlenia XIX -wiecznej struktury wsi. Umowny plac budowy zostaä podzielony na kilka sektorów, w obröbie których podjöto okreĈlone dziaäania: montaĔ Ĉciany i ogrodzenia, pokaz pracy piä ciesielskich i warsztatu stolarskiego, wyrób ce- gieä, plener plastyczny i rzeĒbiar- ski, zajöcia rökodzieäa ludowego, konkursy. CaäoĈè nadzorowana byäa przez ekipö ciesielskñ, etnografów, nauczycieli miejscowej szkoäy podstawowej oraz przedstawicieli rady soäeckiej. Zajöcia miaäy charakter otwarty. Uczestniczyli w nich za- równo mieszkaþcy wsi, jak i turyĈci (wczasowicze) z nadmorskich plaĔ oraz zaproszeni goĈcie. Caäy projekt byä na bieĔñco prezentowany przez wyznaczonñ osobö i dokumentowa- ny przez lokalne media.

W pierwszym dniu warszta- tów wykonano drewniany szkielet konstrukcyjny, wszystkie poäñczenia ciesielskie obrobione zostaäy w spo- sób tradycyjny (tj. na czopy i wpusty), z koäkowaniem (bez uĔycia gwoĒ- dzi). Kulminacyjnym momentem byä montaĔ belki oczepowej, spinajñcej od góry Ĉcianö, który wymagaä wspóä- dziaäania kilku osób. W szczycie Ĉciany zamontowano tradycyjnñ wiechö, zäoĔonñ ze skrzyĔowanych, drewnianych symboli piäy i siekiery.

Równolegle z pracami konstrukcyjnymi trwaäo przygotowywanie „bu-

dulca” do wypeäniania Ĉcian. Röcznie wyrabiano gliniane cegäy, przygoto- wywano materiaä do strychulców, elementy do montaĔu stolarki, czysz- czono cegäö rozbiórkowñ, a przed Ĉcianñ kaĔdy mógä przyäñczyè siö do budowy päotu – tj. przybiè sztachetö lub wyplataè wiklinö czy äozy.

W drugim dniu warsztatów przystñpiono do wypeäniania konstrukcji ryglowej oraz montaĔu historycznej stolarki, pozyskanej od

mieszkaþców wsi. Zgodnie z zaäo- Ĕeniami Ĉciana miaäa peäniè funkcje edukacyjno -ekspozycyjne, stñd poszczególne pola miödzyryglowe zostaäy wypeänione w sposób zróĔ- nicowany: strychuäy, cegäa gliniana (tzw. peca), cegäa ceramiczna, ple- cionka. Na kaĔdym etapie wypeänia- nia Ĉcian, kaĔdy mógä samodzielnie przygotowaè budulec i wmontowaè go w Ĉcianö. RównoczeĈnie z bu- dowñ Ĉciany ukoþczono montaĔ Ryc. 12 -15. Warsztaty konserwatorsko -budowlane 2008 (fot. W. Witek)

Fig. 12 -15. Conservational -construction workshop 2008 (photo by W. Witek)

Ryc. 16 Warsztaty „malowane domy” 2008 (fot. W. Witek) Fig. 16. Workshop “painted houses” 2008

(9)

päotu (sztachetowo -plecionkowego) oraz zasadzono kwiaty w specjalnie przygotowanym, drewnianym kwiet- niku. Niewykorzystane elementy wypeänienia Ĉciany ryglowej zostaäy wyeksponowane na przyĈciennym podeĈcie. ćciana staäa siö od samego poczñtku ekspozycjñ, ciekawym täem dla wspólnych fotografii, a takĔe no- wym symbolem wsi.

Uzupeänieniem warsztatów byäy prace zabezpieczajñce Ĉcianö ekspozycyjnñ, tj. impregnacja drew- nianego szkieletu oraz obsadzek.

Oprócz tego ustawiono tablicö edukacyjnñ, opracowanñ äñcznie z folderem o wsi Säowino i warsztatach konserwatorsko -budowlanych.

Podsumowaniem tych dziaäaþ byäa prelekcja w Ĉwietlicy wiejskiej, do- tyczñca krajobrazu kulturowego wsi, zabytkowej stolarki oraz przebiegu letnich warsztatów.

Podsumowanie

Recapitulation

Warsztaty konserwatorsko- -budowlane, jako zadanie jednorazo- we, stanowiäy równieĔ zwieþczenie projektu „ēywy skansen Säowino”.

Wykonana Ĉciana ryglowa wraz z ta- blicñ informacyjnñ staäy siö atrakcjñ turystycznñ Säowina, a takĔe miej- scem plenerowych zajöè szkolnych z zakresu regionalizmu. Ekspozycja ta „wrosäa” w krajobraz wsi, jest trak- towana jako „swoja” – m.in. dlatego, Ĕe wielu mieszkaþców pracowaäo przy jej powstaniu. Przygotowania do

warsztatów, a zwäaszcza ich program i zakres staäy siö inspiracjñ do dziaäaþ edukacyjnych miejscowej szkoäy podstawowej, która wziöäa udziaä w projekcie „Szkoäa Marzeþ”, gdzie przewodnim tematem byäo dziedzictwo kulturowe regionu. Udziaä dzieci i mäodzieĔy w tych warsztatach i zakres poznanych przez nich tradycyjnych technik budowlanych zostaä doceniony (sprawdzony) podczas lekcji muzealnych w skansenach.

Wyniki byäy bardzo dobre.

Wymiar praktyczny warsztatów to przede wszystkim porady technicz- ne ekipy ciesielskiej oraz wymiana doĈwiadczeþ zainteresowanych osób, tj. uĔytkowników obiektów ryglowych, a takĔe architektów.

Najcenniejszym i wymiernym przy- käadem tych warsztatów byäo za- trudnienie dwóch osób z ekipy bu- dowlanej do specjalistycznych prac remontowych, przy rewaloryzacji ryglowej zagrody (skansenu) w Swo- äowie k/Säupska. Oprócz tego jedna z zabytkowych zagród byäa remon- towana (rewaloryzowana) w oparciu o dofinansowanie Marszaäka Woje- wództwa Zachodniopomorskiego.

Przebieg warsztatów oraz ich odbiór spoäeczny i zasiög medialny spotkaä siö z duĔym zaintereso- waniem wäadz Gminy Daräowo, które natychmiast podjöäy decyzje o kontynuacji tego przedsiöwziöcia, w formie corocznego festynu pn.

„Urodziny Chaty”. Doceniajñc war- toĈci kulturowe regionu, a zwäaszcza historycznñ spuĈciznö w postaci licznie zachowanego budownictwa

ryglowego („kraina w kratö”), do- strzeĔono szansö promocji gminy poprzez dziaäania zwiñzane z tym tematem. Pojawiäa siö kolejna, atrak- cja turystyczna w tym nadmorskim regionie, aktywizujñca równieĔ tere- ny (wsie) oddalone od morza.

Przez kolejne lata, w trakcie letniego festynu wiejskiego, kon- tynuowano warsztaty budowlano- -konserwatorskie. Gäównym poli- gonem dziaäaþ i doĈwiadczeþ byäa teraz opuszczona chaäupa ryglowa.

W jednym roku skoncentrowano siö na remoncie szachulcowego szczytu, a w kolejnym zrealizowano projekt pod nazwñ „malowane okna”, zwiñzany z prezentacjñ walorów historycznej stolarki. RównieĔ program festynów wiejskich jest w duĔej mierze oparty na akcentach tradycyjnej kultury ludowej i elementach dziedzictwa kulturowego, stñd co- roczne aukcje wyrobów rökodzieäa i kulinariów z motywem konstrukcji ryglowej.

RównoczeĈnie z warsztatami budowlano -konserwatorskimi zre- alizowano w 2007 r. projekt „Znaki pamiöci ziemi daräowskiej” – Ĉla- dami Wilhelma Grossa (Lapidarium w Säowinie), który otrzymaä dofinan- sowanie ze Ĉrodków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach Programu Operacyjne- go „Rozwój inicjatyw lokalnych”.

Gäównym zaäoĔeniem projektu byäa ochrona dziedzictwa kulturowego, w formie upamiötnienia miejsca po- chówku dawnych mieszkaþców wsi oraz prezentacja sztuki sepulkralnej,

(10)

zwiñzanej z twórczoĈciñ Wilhelma Grossa – wybitnego artysty (rzeĒ- biarza) – pochodzñcego ze Säawna, który byä autorem wielu dzieä w tym regionie. Opracowano dokumentacjö historycznych nagrobków, projekt techniczny budowy lapidarium oraz przeprowadzono fachowñ konserwacjö pomnika ku czci ofiar I wojny Ĉwiatowej i najcenniejszych nagrobków. Przy lapidarium ustawiono tablice informacyjne o Ĕyciu i twórczoĈci Wilhelma Grossa oraz zaprezentowano ĈcieĔkö edukacyjnñ Ĉladami twórczoĈci rzeĒbiarza.

Udokumentowane i popula- ryzowane dziedzictwo kulturowe Säowina staäo siö dla mieszkaþców wsi swoistñ osnowñ innych dziaäaþ, zwiñzanych z pozyskiwaniem Ĉrod- ków publicznych na realizacjö celów o charakterze ogólno wiejskim. W ramach projektu „Dziaäaj Lokalnie”

wykonano wiatö integracyjnñ, która stoi w sñsiedztwie ryglowej Ĉciany ekspozycyjnej i stanowi plenerowe miejsce spotkaþ mieszkaþców wsi.

Säowino „widziane” jest rów- nieĔ w Europie, a tym oknem na Ĉwiat jest strona internetowa o wsi¹², redagowana we Francji przez krew- nych byäych mieszkaþców (sprzed II wojny Ĉwiatowej), przy wspóäpracy autora niniejszego artykuäu.

Waldemar Witek Narodowy Instytut Dziedzictwa

Oddziaä Terenowy w Szczecinie National Heritage Board of Poland Local Division in Poznaþ

Przypisy

1 Np. ANTIKON. Polsko -Niemiecka Kon- ferencja: Architektura ryglowa – wspólne dziedzictwo, organizator: Szczecin -Expo Towarzystwo Wspierania Rozwoju Pomorza Zachodniego; Dzieje Wsi Pomorskiej, organi- zator: Urzñd Gminy w Dygowie; Trzebiatów – spotkania pomorskie, organizator: Trzebia- towski OĈrodek Kultury; Historia i Kultura Ziemi Säawieþskiej, organizator: Fundacja

„Dziedzictwo” w Säawnie; Wiejska przestrzeþ – zagroĔone dziedzictwo – Kamieþ ćlñski, organizator: Urzñd Wojewódzki w Opolu.

2 Zobacz: Idziak W., 2004, O odnowie wsi – poradnik, Warszawa.

3 Zobacz: Bogdanowski J., 1985, Kompozy- cja i planowanie w architekturze krajobrazu, Kraków.

4 Termin uĔyty po raz pierwszy uĔyto w 1994 r., podczas wystawy poĈwiöconej budownictwa regionalnego, zorganizowanej przez Säupski Oddziaä Towarzystwa Opieki nad Zabytkami i ma on bezpoĈrednie odniesienie do motywu architektonicznej konstrukcji Ĉcian.

5 Od 2002 Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie prowadziäo badania naukowo- -konserwatorskie oraz ewidencjö tradycyjnego (ryglowego) budownictwa ludowego w Gminie Daräowo, a takĔe w kilku wsiach pow. säawieþ- skiego. Efektem tych badaþ byäy karty ewiden- cyjne zabytków architektury i budownictwa dla najcenniejszych budynków wiejskich oraz katalog obiektów typowanych do wpisania do rejestru zabytków.

6 W Säowinie (z przysióäkami), na ogólnñ liczbö 146 budynków w ewidencji konserwatorskiej, przeszäo poäowa to obiekty wzniesione w technice ryglowej (a takĔe o äñczonej konstrukcji lub wtórnie przemurowane), zaĈ ok. 25 budynków (gäównie chaäup) zachowaäo pierwotnñ formö architektonicznñ.

7 Na stronie internetowej Biura Dokumenta- cji Zabytków w Szczecinie jest interaktywna mapa kulturowa wsi Säowino z warstwami kulturowymi: http://www.bdz.szczecin.pl/

warto -zobaczyc/slowino.

8 Dane historyczne do wsi opracowano na podstawie: Dumper G., 1989, Schlawin [w:]

Der Kreis Schlawe. Ein Pommersches He- imatbuch, red. M. Vollack, Bd. II, Husum, s. 1156 -1163.

9 Obiekt rozebrany w 2010 r.; przed rozbiórkñ wykonano kartö ewidencyjnñ zabytku architektury i budownictwa oraz inwentaryzacjö architektoniczno -konserwatorskñ.

10 Termin i projekt opracowany w Biurze Dokumentacji Zabytków – Instytucji Kultury Zachodniopomorskiego Urzödu Marszaäkow- skiego, w której autor niniejszego artykuäy pracowaä w latach 2004 -2007.

11 Witek W., 2003, Säowino (gm. Daräo- wo) – wieĈ na szlaku „Kraina w Kratö”

– ochrona krajobrazu kulturowego [w:] IV Polsko -Niemiecka Konferencja Architektura Ryglowa – wspólne dziedzictwo, Szczecin, s. 319 -327; tenĔe, 2005, Krajobraz kultu- rowy wsi Säowino – komentarz do wystawy [w:] Dzieje Wsi Pomorskiej. Materiaäy z IV Miödzynarodowej Konferencji Naukowej, red. R. Gaziþski i A. Chudziþski. Dygowo- -Szczecin, s. 371 -383; Witek M. i W., 2007, Idea projektu „ēywy skansen Säowino” jako przykäad ochrony krajobrazu kulturowego [w:] Historia i Kultura Ziemi Säawieþskiej, red. W. Rñczkowski i J. Sroka., T. VI, Gmina Daräowo, Säawno, s. 317 -340; tenĔe, 2007, Warsztaty konserwatorsko -budowlane w Säo- winie: „Dawne konstrukcje – nowe marzenia [w:] Zachodniopomorskie WiadomoĈci konserwatorskie, red. M. Opöchowski, R. II, Szczecin, s. 59 -67.

12 Zobacz: http://schlawin.canalblog.com/.