M i n i s t e r i e v a n Verl<eer en W a t e r s t a a t
Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat
Rijl<sinstituut v o o r Kust e n Zee/RIKZ
et myste
n getijdesystee
. • i n ^ , .™" . - . ^ „ _ ; - ' i l ^ - l _ L- i _Ministerie van Verl<eer en W a t e r s t a a t A/linisterie van Verkeer en Waterstaat
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee/RIKZ
Het mysterie van de wadden
Hoe een getijdesysteem
inspeelt op de
zeespiegelstijging
T. Louters & F. Gerritsen R a p p o r t R I K Z - 9 4 . 0 4 0 ol<tober 1 9 9 4
T e c h n i s c h e Unwers.teit D^m Bibliotheek Faculteit der D v i e l e T^^t^n'^^
( B e z o e k a d r e s S t e v i n w e g 1) P o s t b u s 5 0 4 8 2 6 0 0 G A D E L F T
P r o j e c t i n f o r m a t i e :
In h e t k a d e r v a n h e t p r o j e c t ' I m p a c t o f Sea Level Rise o n Society' (ISOS) is e n i g e j a r e n g e l e d e n bij h e t Rijl<sinstituut v o o r K u s t e n Zee (RIKZ) v a n d e Rijksvi/aterstaat een o n d e r z o e k g e s t a r t naar d e m o g e l i j k e e f f e c t e n v a n e e n v e r s n e l d e relatieve z e e s p i e g e l s t i j g i n g als g e v o l g v a n h e t b r o e i k a s e f f e c t o p d e g e o m o r f o l o g i e e n d e e c o l o g i e v a n d e W a d d e n z e e , k o r t w e g p r o j e c t I S O S * W A D D E N g e n o e m d . D i t p r o j e c t m a a k t deel uit v a n h e t N a t i o n a a l O n d e r z o e k P r o g r a m m a ( N O P ) n a a r M o n d i a l e L u c h t v e r o n t r e i n i g i n g e n K l i m a a t v e r a n d e r i n g . H e t o n d e r -z o e k sluit n a u w aan bij h e t k u s t o n d e r -z o e k s p r o j e c t KUSTGENESE d a t h e t Rijl<sinstituut v o o r Kust e n Zee (RIKZ) u i t v o e r t . I n t e r n a t i o n a a l s l u i t h e t o n d e r z o e k aan bij h e t I n t e r g o v e r n m e n t a l Panel o n C l i m a t e C h a n g e (IPCC) e n d e s u b g r o e p C o a s t a l Z o n e M a n a g e m e n t ( C Z M S ) .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee C I P - G E G E V E N S K O N I N K L I J K E B I B L I O T H E E K , D E N H A A G L o u t e r s , T. H e t m y s t e r i e v a n d e W a d d e n : h o e e e n g e t i j s y s t e e m i n s p e e l t o p d e z e e s p i e g e l s t i j g i n g / T. L o u t e r s & F. G e r r i t s e n ; [ t e k s t b i j d r a g e n : K. Essink ... e t a l . ; r e d . : T. L o u t e r s ... e t a l . ] . - D e n H a a g : M i n i s t e r i e v a n V e r k e e r e n W a t e r s t a a t , D i r e c t o r a a t - G e n e r a a l R i j k s w a t e r s t a a t , R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Z e e / R I K Z . - 1 1 1 . R a p p o r t R I K Z - 9 4 . 0 4 0 . - M e t lit. o p g . ISBN 9 0 - 3 6 9 - 0 0 7 4 - 3 T r e f w . : z e e n i v e a u ; g e t i j z o n e s ; e c o l o g i e ; W a d d e n z e e . P o s t a d r e s : M i n i s t e r i e v a n V e r k e e r e n W a t e r s t a a t D i re c t o r a a t - G e n e raai Rij k s w a t e r s t a a t R i j k s i n s t i t u u t v o o r Kust e n Z e e / R I K Z P o s t b u s 2 0 9 0 7
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee
iilhoydJ
1. Inleiding 7 2. 'Stille krachten': zeespiegelstijging, bodemdaling,
getij, wind en golven 9
2.1 Inleiding 9 2.2 Zeespiegelstijging d o o r k l i m a a t v e r a n d e r i n g 10
2.3 Relatieve zeespiegelstijging: o o k e f f e c t e n van
z e e b o d e m d a l i n g 11
2.4 Getij 13 2.5 W i n d en golven 14
2.6 Sedimenttransport 15
3. De Waddenzee in 1 0 . 0 0 0 jaar getemd 17
3.1 Evolutie W a d d e n z e e bij gestage zeespiegelstijging 7 7
3.2 Verschillen tussen oost en w e s t 2 2 3.2.1 Westelijke W a d d e n z e e , o o i t bosrijk veengebied 2 2
3.2.2 Oostelijke W a d d e n z e e , de o e r - W a d d e n z e e 23
3.3 Lessen uit het heden en verleden 2 5
4 De reactie van het waddensysteem op
zeespiegelstijgingen menselijk ingrijpen 2 7
4.1 Inleiding 2 7 4.2 Z a n d - en s l i b h u i s h o u d i n g v a n het systeem 2 7
4.3 H e t systeem in e v e n w i c h t 2 9 4 . 4 H e t systeem uit e v e n w i c h t 30 4 . 5 Relatieve zeespiegelstijging v e r o o r z a a k t z a n d h o n g e r 30
4 . 6 V e r k l e i n i n g van het g e t i j d e b e k k e n veroorzaakt
z a n d h o n g e r 32 4 . 7 Potentiële z a n d b r o n n e n : buitendelta's en eilandkusten 32
4.8 Platen en kwelders 35 4.8.1 P l a a t o n t w i k k e l i n g 35 4.8.2 K w e l d e r o n t w i k k e l i n g 37
Hoe het waddensysteem zich handhaaft 39 5. Met het oog op het waddenlandschap van de toekomst 43
5.1 Inleiding 43 5.2 Hoe g r o o t is de s e d i m e n t v r a a g de k o m e n d e 5 0 t o t 1 0 0 jaar? 43 5.3 Hoe g r o o t is het s e d i m e n t a a n b o d ? 4 9 5.4 W o r d t s e d i m e n t v r a a g gecompenseerd d o o r het a a n b o d ? 5 0 5.5 W a t b e t e k e n t het v r a a g - en aanbodspel v o o r
getijdebekkens, platen en kwelders? 5 2 5.5.1 V e r w a c h t e o n t w i k k e l i n g e n van de getijdebekkens 5 2
5.5.2 V e r w a c h t e p l a a t o n t w i k k e l i n g 5 2 5.5.3 V e r w a c h t e k w e l d e r o n t w i k k e l i n g 5 4 5.5.4 H e t e f f e c t van kwelderbeleid en beheer op het v r a a g
-en a a n b o d spel 5 4 5.6 W a t b e t e k e n t het v r a a g - en aanbodspel v o o r
R i j k s i n s t i t u u t v o o r Kust e n Zee
6 Met het oog op de ecologie van morgen 5 7
6.1 Inleiding 5 7 6.2 C o m p l e x e v o e d s e l w e b b e n 5 7 6.3 Ecologische tolerantie 62 7 Conclusies en aanbevelingen 63 7.1 De w a d d e n in verandering? 63 7.2 A a n b e v e l i n g e n 63 8 Referenties 6 5 Colofon 6 9
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee Figuur 1.1 Fysisch g e z i e n is h e t w a d d e n g e b i e d een g e h e e l v a n g e t i j d e b e k k e n s m e t g e u l e n e n p l a t e n , b u i t e n d e l t a ' s e n e i l a n d e n d i e d o o r w a t e r - e n z a n d t r a n s p o r t e n l a n g s d e k u s t e n v i a d e z e e g a t e n m e t e l k a a r v e r b o n d e n zijn e n e l k a a r b e ï n v l o e d e n . D e w i s s e l e n d e g e t i j o m s t a n d i g h e d e n z o r g e n e r v o o r d a t g r o t e d e l e n v a n d e w a d d e n bij v l o e d o n d e r w a t e r s t r o m e n e n bij e b w e e r d r o o g v a l l e n . Figuur 1.2 T o e k o m s t b e e l d : f i c t i e o f w e r k e l i j k h e i d ? T o t a l e v e r d r i n k i n g v a n h e t u n i e k e w a d d e n g e b i e d m e t zijn d r o o g v a l -l e n d e p -l a t e n e n -l&-lt;we-lders is een v a n d e g r o o t s t e b e d r e i g i n g e n d i e u i t g a a t v a n d e v e r s n e l d e r e l a t i e v e z e e s p i e g e l s t i j g i n g . H e t is een t o e k o m s t -b e e l d d a t w e r k e l i j k h e i d k a n w o r d e n als p l a t e n e n k w e l d e r s h e t s t i j g e n v a n d e z e e s p i e g e l n i e t m e e r k u n n e n c o m p e n s e r e n m e t e x t r a s e d i m e n -t a -t i e . H e -t e n i g e w a -t o n s d a n res-t is een g r o t e plas z o u t w a t e r . K o r t o m e e n o n t w i k k e l i n g m e t r a m p z a l i g e g e v o l g e n v o o r f l o r a e n f a u n a . s i t u a t i e 1 9 9 5 : D r o o g v a l l e n d e p l a t e n e n k w e l d e r s in d e W a d d e n z e e situatie 2 1 0 0 ? : D r o o g v a l l e n d e p l a t e n e n k w e l d e r s in d e W a d d e n z e e
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee
1. Inleiding
Vanuit het oosten en westen drongen twee vloedstromen de zandwoestijn bin-nen. Elke flank rukte met zijn stormrammen op tot de ene branding op de andere stootte en ze in elkaar overgingen. Ik hield de wacht op het dek en zag de doodstrijd van de wadden gesmoord onder de meedogenloze aanval van de zee. De laatste bolwerken werden bebeukt, bestormd en verpletterd; het geraas verstomde toen de gehele zandvlakte door de zegevierende zee werd over-spoeld. (Erskine Childers, The Riddle of the Sands, 1903)
W e staan er zelden bij stil maar d a t zich in ons land een gebied h e e f t k u n n e n o n t w i k k e l e n d a t w i j nu kennen als de Nederlandse W a d d e n z e e , is eigenlijk v e r b a z i n g w e k k e n d . H o e w e l de zeespiegel over de laatste 7 0 0 0 jaar m e t wisselende snelheden vele meters is gestegen, h e b b e n de platen en kwelders zich o p schijnbaar w o n d e r l i j k e wijze w e t e n te h a r i d -haven.
De duizenden jaren o u d e geschiedenis van het gebied leert ons dat de W a d d e n z e e m o r f o l o g i s c h is ingesteld op het f e n o m e e n zeespiegelstij-g i n zeespiegelstij-g . Het systeem m e t eilanden, zeespiegelstij-g e u l e n , platen en kwelders (Fizeespiegelstij-guur 1.1) reageert dynamisch o p de krachten van g e t i j b e w e g i n g e n , w i n d en g o l -v e n . Platen en kwelders -v e r d r i n k e n niet, z o l a n g ze het stijgen -van de zeespiegel k u n n e n compenseren d o o r e x t r a sedimentatie (Figuur 1.2). H e t extra sediment w o r d t a a n g e v o e r d van zee en is v o o r een belangrijk deel a f k o m s t i g van erosie v a n de (eiland)kusten (Foto 1.1). De eilanden schuiven hierdoor op in de r i c h t i n g van het vasteland. Tegelijkertijd d r i n g t d o o r o v e r s t r o m i n g van het achterland o o k de W a d d e n z e e verder landwaarts door. De t o t a l e o m v a n g van de w a d d e n kan hierdoor v a n dezelfde orde blijven. In de natuurlijke situatie, w a a r i n de W a d d e n z e e en de eilanden zich vrij k o n d e n g e d r a g e n , was het systeem steeds in staat een e v e n w i c h t te v i n d e n tussen zandaanvoer van de e r o d e r e n d e eilanden, de o m v a n g en z a n d v r a a g van de W a d d e n z e e . O o k na het aanleggen van dijken o v e r de laatste 1 0 0 0 jaar - w a a r d o o r een verder landwaartse u i t b r e i d i n g van de W a d d e n z e e is i n g e p e r k t - h e b b e n de w a d d e n zich, m e t b e h o u d v a n de karakteristieke eigenschappen, aan de stijgende zeespiegel k u n n e n aanpassen. O f d a t o o k het geval zal zijn bij een te v e r w a c h t e n t o e n e m i n g in de snelheid van zeespiegelstijging, is o n d e r w e r p v a n dit rapport.
De W a d d e n z e e bestaat uit een aaneenschakeling van getijdebekkens m e t g e u l e n , ondiepe zandplaten en kwelders. Het g e t i j d e b e k k e n w o r d t in dit r a p p o r t gezien als één landschappelijke eenheid die een o n d e r d e e l v o r m t van het hele w a d d e n s y s t e e m m e t eilanden, buitendelta's en zee-g a t e n .
Bij het behandelen van de e f f e c t e n v a n een versnelde zeespiegelstijging o p de Nederlandse W a d d e n z e e w o r d t r e k e n i n g g e h o u d e n m e t e f f e c t e n v a n menselijk ingrijpen zoals z a n d - en s c h e l p e n w i n n i n g , b o d e m d a l i n g d o o r g a s w i n n i n g en de beleidskeuze t o t 'dynamisch h a n d h a v e n ' van de kustlijn. Indicaties over de ecologische e f f e c t e n m a k e n hiervan o n d e r -deel uit (Foto 1.2).
Alvorens de o m v a n g van de e f f e c t e n in beeld te brengen ( H o o f d s t u k k e n 5 en 6 ) , beschrijft het r a p p o r t de te v e r w a c h t e n veranderingen in de drij-vende krachten ( H o o f d s t u k 2 ) , de geologische o n t w i k k e l i n g van de W a d d e n z e e ( H o o f d s t u k 3) en de principes achter de processen die de o n t w i k k e l i n g van het W a d d e n l a n d s c h a p sturen ( H o o f d s t u k 4 ) .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r Kust e n Zee Foto 1.2 D e k w e l d e r s e n d r o o g v a l l e n d e p l a -t e n d i e d o o r s n e d e n w o r d e n d o o r g e u l e n e n p r i e l e n g e v e n h e t l a n d -s c h a p v a n d e W a d d e n e e n g r o t e e c o l o g i s c h e w a a r d e . V e r a n d e r i n g e n in d e m o r f o l o g i e v a n d e w a d d e n d o o r v e r s n e l d e z e e s p i e g e l s t i j g i n g e n e f f e c t e n v a n m e n s e l i j k i n g r i j p e n zoals z a n d - e n s c h e l p e n w i n n i n g , b o d e m d a l i n g d o o r g a s w i n n i n g e n d e b e l e i d s k e u -ze t o t ' d y n a m i s c h h a n d h a v e n ' v a n d e k u s t l i j n zijn v a n i n v l o e d o p d e z e w a a r d e .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee
2. 'Stille krachten': zeespiegelstijging,
bodemdaling, getij, wind en golven
2.1 Inleiding F i g u u r 2.1 Een i n g e w i k k e l d s a m e n s p e l t u s s e n k r a c h t e n v a n h e t g e t i j e n d e g o l v e n z o r g t v o o r e e n c o m p l e x p a t r o o n v a n z a n d v e r p l a a t s i n g e n . V o o r t d u r e n d w o r d e n g r o t e h o e -v e e l h e d e n z a n d -v a n d e k u s t s t r o o k v a n d e e i l a n d e n e n b u i t e n d e l t a ' s v i a d e z e e g a t e n n a a r d e w a d d e n h e e n e n w e e r v e r p l a a t s t . A a n g e z i e n u i t w i s s e l i n g v a n z a n d m e t d e d i e p e r e N o o r d z e e zich h a a s t n i e t v o o r d o e t , k u n n e n w e stellen d a t d e z a n d h u i s h o u d i n g v a n d i t s y s t e e m v r i j w e l g e s l o t e n is. D e z e z a n d v e r p l a a t s i n g e n m a k e n o n d e r d e e l u i t v a n h e t c o n t i n u e s t r e v e n n a a r een d y n a m i s c h e v e n -w i t t u lussen d e v o r m ( m o r f o l o g i e ) e n d e v o o r t d u r e n d w i s s e l e n d e s t r o m i n g s o m s t a n d i g h e d e n v a n h e t g e t i j .
Stille krachten achter het mysterie van de w a d d e n zijn de c o m p l e x e ver-anderingen in de m o t o r e n v a n het systeem: het getij en de g o l v e n (Figuur 2.1). Het samenspel v a n deze krachten z o r g t v o o r een i n g e w i k -keld p a t r o o n van e n o r m e w a t e r - en zandverplaatsingen die langs de eilandenkust en buitendelta's via de zeegaten naar de w a d d e n v o o r t d u -rend heen en w e e r w o r d e n verplaatst. Toch lijken deze krachten op h e t eerste gezicht en o p een kleine r u i m t e - en tijdschaal ( w e praten dan in t e r m e n van dagen t o t jaren) nauwelijks invloed te hebben op het karak-ter van het w a d d e n g e b i e d als geheel.
Noordzee
b u i t e n c d e l t a eiiancd Getijgedreven stroming Golfgedreven stromingwadden
De n e t t o v e r a n d e r i n g e n zijn namelijk zeer g e r i n g en vaak moeilijk m e e t baar. M a a r d o o r d a t deze krachten g e d u r e n d e een lange periode c o n stant o p het w a d d e n g e b i e d i n w e r k e n sturen zij de grootschalige o n t w i k keling van het w a d d e n l a n d s c h a p . O p lange t e r m i j n w o r d e n deze m o r f o -logisch sturende processen beïnvloed d o o r k l i m a a t v e r a n d e r i n g e n , d o o r een ander s t o r m - en w i n d k l i m a a t , maar vooral d o o r een w i j z i g i n g in de stijgingssnelheid van de zeespiegel. O o k d a l i n g van de z e e b o d e m speelt een rol.
Per onderdeel laten w e de t e v e r w a c h t e n veranderingen van de m o r f o l o g i s c h sturende krachten de revue passeren.
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee
2.2 Zeespiegelstijging door klimaatverandering
Het stijgen van de zeespiegel - d.w.z. een stijging van het g e m i d d e l d e zeeniveau - is al meer dan h o n d e r d e e u w e n aan de g a n g . In de laatste ijstijd ( t o t z o ' n 1 0 . 0 0 0 jaar geleden), t o e n het Nederlandse g e b i e d ijsvrij bleef, stond het grootste deel van de Noordzee d r o o g . D o o r het w a r m e r w o r d e n d e klimaat o n t d o o i d e het landijs en steeg de zeespiegel 1 2 0 t o t 1 4 0 meter. Aanvankelijk verliep deze stijging heel snel; later n a m de snelheid geleidelijk af (Figuur 2.2). In het algemeen bleef de zeespiegel de afgelopen duizend jaar geleidelijk stijgen.
BC 6000 4000 2000 O 2000 in kalender jaren AD Figuur 2.2 C u r v e v a n d e r e l a t i e v e z e e s p i e g e l -b e w e g i n g in h e t H o l o c e e n g e e f t d e v e r a n d e r i n g a a n v a n h e t g e m i d d e l d z e e n i v e a u , d a t t h a n s o n g e v e e r o p N . A . P ( N o r m a a l A m s t e r d a m s Peil) ligt. In h e t b e g i n v a n h e t H o l o c e e n s t e e g d e z e e s p i e g e l snel, d a a r n a g e l e i d e l i j k a a n steeds m i n d e r e n in d e laatste 2 0 0 0 j a a r n i e t m e e r d a n 5 t o t 3 0 c e n t i m e t e r p e r e e u w .
Alleen in de Late M i d d e l e e u w e n (de kleine ijstijd) daalde het zeeniveau (Figuur 2 . 3 ) . Sinds ongeveer 1 8 5 0 n e e m t de g e m i d d e l d e t e m p e r a t u u r o p n i e u w t o e , n e m e n de gletsjers in o m v a n g af en is het zeeniveau langs de Nederlandse kust z o ' n t w i n t i g a d e r t i g cm hoger k o m e n t e liggen w a a r d o o r o p n i e u w het niveau van de V r o e g e M i d d e l e e u w e n is bereikt. U i t m e t i n g e n van het g e m i d d e l d zeeniveau aan de o p e n Nederlandse
Figuur 2.3 D e g e m i d d e l d e h o o g w a t e r k r o m -m e v o o r d e z u i d e l i j k e N o o r d z e e ( n a a r Jensen e.a., 1 9 9 3 ) en d e g e m i d d e l d e w e r e l d t e m p e r a t u u r ( v o l g e n s B a r t h & T i t u s , 1 9 8 4 ) o v e r d e laatste 1 0 0 0 j a a r i l l u s t r e e r t d a t s t i j g i n g e n d a l i n g v a n d e m o n d i a l e t e m p e r a t u u r s a m e n g a a t m e t s t i j -g i n -g e n d a l i n -g v a n h e t -g e m i d d e l d h o o g w a t e r ( H W ) . / / / / / / / / 1 / / \ \ ^ ~ ^[^^N. \ - - s H W - l i i n
/ /
/ / / 1 1 1 1 (m) 1.3 1.0 0.5 1 0 0 0 1 2 0 0 1 4 0 0 1 6 0 0 1 8 0 0 2 0 0 0 0 . 5 — 1 O --0.5 - 0.5 0 ° C - 0 . 5kust over de a f g e l o p e n 1 5 0 jaar, blijkt een vrij constante stijging v a n 2 0 cm per e e u w (Figuur 2 . 4 ) . Aangezien er t o t nu t o e geen a a n w i j z i n g v o o r een versnelling van de zeespiegelstijging is g e v o n d e n , lijkt een stij-g i n stij-g v a n de zeespiestij-gel in de k o m e n d e e e u w v a n circa 2 0 c m v o o r de hand te liggen.
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee Figuur 2.4 G e m i d d e l d e z e e s t a n d in h e t v e r l e d e n e n d e t o e k o m s t i g e v e r w a c h t i n g e n . V e r l o o p v a n g e m i d d e l d e z e e s t a n d e n v a n A m s t e r d a m , D e n H e l d e r , H a r l i n g e n e n D e l f z i j l e n d e g e m i d d e l d e z e e s t a n d v a n N e d e r l a n d w i j z e n o p e e n g e l e i d e l i j k e s t i j g i n g v a n d e g e m i d d e l d e z e e s t a n d . V o o r d e p e r i o d e 1 9 0 0 - 1 9 9 0 s c h o m m e l t d e g e m i d d e l d e z e e s p i e g e l s t i j g i n g v o o r d e o p e n N e d e r l a n d s e k u s t r o n d 2 0 c m p e r e e u w . In d e I S O S - s t u d i e is bij d e v o o r s p e l l i n g v a n d e e f f e c t e n o p h e t e c o s y s t e e m w a d d e n g e r e k e n d m e t drie v a r i a n t e n in h e t t e m p o v a n d e z e e s p i e g e l s t i j g i n g : H u i d i g e z e e s p i e g e l s t i j g i n g : 2 0 c m p e r e e u w (lijn A ) V e r w a c h t e z e e s p i e g e l s t i j g i n g : 6 0 c m per e e u w (lijn B) O n g u n s t i g e v e r w a c h t i n g : 8 5 c m p e r e e u w (lijn C)
Recente studies geven ecliter aan d a t er d o o r een verlnoging v a n l i e t CO2 gelialte en andere 'broeikasgassen' in de atmosfeer een stijging v a n de g e m i d d e l d e t e m p e r a t u u r o p aarde kan o p t r e d e n . Deze v o o r s p e l l i n g van een v e r h o o g d e g e m i d d e l d e t e m p e r a t u u r op aarde d o o r de v e r h o -g i n -g van het CO2 -gehalte (op w/ereldniveau 2,5 a 3 -graden w a r m e r bij v e r d u b b e l i n g van het CO2 gehalte) berust niet o p m e t i n g e n maar o p u i t k o m s t e n van k l i m a a t m o d e l l e n . •
Een t o e n e m i n g van het z o g e n a a m d e broeikaseffect kan leiden t o t ver-h o o g d e zeespiegelstijging. Scver-hattingen v o o r deze mogelijke stijging lopen nogal uiteen. V o o r Nederland zal deze in een o n g u n s t i g geval 85¬ 105 cm per e e u w k u n n e n b e d r a g e n . Deze voorspellingen over versnelde zeespiegelstijgingen aan de hand v a n w a a r n e m i n g e n m o e t e n echter n o g w o r d e n geverifieerd. H e t kan n o g enkele tientallen jaren d u r e n , v o o r d a t w e meer zekerheid krijgen over de o n t w i k k e l i n g van de mate van ver-snelde zeespiegelstijging langs de kust.
2.3 Relatieve zeespiegelstijging: ook effecten van zeebodemdaling
De afstand tussen zeespiegel en z e e b o d e m langs onze kust w o r d t niet alleen g r o t e r t e n gevolge van een w a r m e r w o r d e n d klimaat, maar o o k d o o r de d a l i n g van de b o d e m . D i t gezamenlijke effect n o e m e n w e rela-tieve zeespiegelstijging (Figuur 2 . 5 ) .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee Figuur 2.5 R e l a t i e v e z e e s p i e g e l s t i j g i n g is h e t r e s u l t a a t v a n d e b e w e g i n g v a n d e b o d e m e n n i v e a u v e r a n d e r i n g e n v a n d e z e e s p i e g e l . 2 1 0 0 1 9 9 5
1
+
1
u i t g a n g s s i t u a t i e b o d e m d a l i n g a b s o l u t e s t i j g i n g v a n d e z e e s p i e g e l r e l a t i e v e z e e s p i e g e l s t i j gA m s t e r d a m s Peil (N.A.P.), h e e f t u i t g e w e z e n d a t de diepe o n d e r g r o n d langs de kust aan b e w e g i n g o n d e r h e v i g is. Er is een natuurlijke b o d e m -daling geconstateerd die langs onze kust v a n plaats t o t plaats varieert v a n 4 t o t 8 cm per e e u w . In het oosten en zuidoosten v a n het land is daarentegen een b o d e m s t i j g i n g g e m e t e n m e t een snelheid v a n 8 cm per eeuw. M e t andere w o o r d e n , Nederland kantelt langzaam maar zeker in de richting van de zee. Deze natuurlijke b o d e m b e w e g i n g e n zijn de a f g e -lopen e e u w g e l i j k m a t i g van aard geweest en h o u d e n v e r b a n d m e t bekende geologische structuren in de o n d e r g r o n d . A a n g e z i e n deze o p en neerwaartse b e w e g i n g e n het resultaat zijn van grootschalige g e o l o g i -sche processen, k u n n e n w e de v o o r z i c h t i g e conclusie t r e k k e n d a t o o k in de k o m e n d e e e u w vergelijkbare b o d e m b e w e g i n g e n zullen plaatsheb-b e n . K o r t o m , de plaatsheb-b o d e m v a n de W a d d e n z e e zal waarschijnlijk 4 t o t 8 cm per e e u w blijven dalen.
Figuur 2.6 P r o g n o s e v a n d e e i n d t o e s t a n d v a n b o d e m d a l i n g d o o r w i n n i n g v a n gas u i t al l a n g e r in p r o d u k t i e z i j n d e v e l d e n e n n a a r v e r w a c h t i n g g a s h o u d e n d e n i e u w e v e l d e n (zoals v e r -w o o r d in n o t a " I n v l o e d g a s -w i n n i n g o p d e W a d d e n z e e " , 1 9 9 3 ) . D e z e b o d e m d a l i n g v e r l o o p t g e l e i d e l i j k e n h e e f t d e v o r m v a n e e n p l a t t e s c h o -t e l . H e -t g r o o -t s -t e g a s v e l d ( S l o c h t e r e n ) zal n a a r v e r w a c h t i n g e e n m a x i m a l e b o d e m d a l i n g in h e t w a d d e n g e b i e d v a n 2 0 t o t 3 0 c m l a t e n z i e n . W i n n i n g v a n d e g a s r e -serves, w a a r v o o r in d e c e m b e r 1 9 9 3 d o o r d e r e g e r i n g t o e s t e m m i n g is g e g e v e n , zal o v e r e e n p e r i o d e v a n 2 0 t o t 4 0 j a a r , b o d e m d a l i n g in d e W a d d e n z e e t o t g e v o l g h e b b e n . B e r e k e n i n g e n w i j z e n u i t d a t d e g e m i d d e l d e t o t a l e b o d e m d a l i n g t e n g e v o l g e v a n g a s w i n n i n g h e t s t e r k s t zal zijn in d e k o m b e r g i n g s g e b i e d e n v a n B o r n d i e p (3 c m ) , P i n k e g a t ( 1 5 c m ) , Friesche Z e e g a t (5 c m ) e n L a u w e r s ( 6 c m ) . S c h i e r m o n n i k o o g L a u w e r s o o g R o t t u n i e r o o g \ • Harlingen -16 -20 -24 -28 -32 -36
Naast de natuurlijke b o d e m d a l i n g is er o p kleinere schaal een versnelde b o d e m d a l i n g aan de g a n g die rechtstreeks d o o r de mens is geïnitieerd. O p lokale schaal is d a t een g e v o l g van z a n d w i n n i n g en in m i n d e r e m a t e van s c h e l p e n w i n n i n g . O p regionale schaal t r e d e n b o d e m d a l i n g s e f f e c t e n op d o o r g a s w i n n i n g . Deze b o d e m d a l i n g v e r l o o p t geleidelijk en h e e f t de v o r m v a n een platte schotel, waarbij de maximale b o d e m d a l i n g in het c e n t r u m v a n de schotel o p t r e e d t , t e r w i j l naar de randen toe de d a l i n g geleidelijk t o t nul a f n e e m t . H e t grootste gasveld (Slochteren) zal naar v e r w a c h t i n g een maximale b o d e m d a l i n g in het w a d d e n g e b i e d v a n 2 0 t o t 3 0 cm laten zien. V o o r andere gasreserves is d a t m i n d e r (Figuren 2.6; 2 . 7 ) .
O n d a n k s de g r o t e o n z e k e r h e d e n over de te v e r w a c h t e n v e r a n d e r i n g e n van de relatieve zeespiegelstijging h o u d t het overheidsbeleid (Discussie n o t a ' K u s t v e r d e d i g i n g na 1 9 9 0 ' ) r e k e n i n g m e t een versnelde stijging. V o o r l o p i g w o r d t daarbij als meest waarschijnlijke maatstaf r e k e n i n g g e h o u d e n m e t een stijging van de relatieve zeespiegel van 6 0 c m in de k o m e n d e e e u w en een o n g u n s t i g e v e r w a c h t i n g van 8 5 cm per e e u w .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee Figuur 2.7 V o o r s p e l l i n g v a n d e g e m i d d e l d e i n h o u d s t o e n e m i n g v a n d e g e t i j d e -b e k k e n s (in m i l j o e n e n m ^ ) d o o r t o e k o m s t i g e w i n n i n g v a n n a a r v e r w a c h t i n g g a s h o u d e n d e p r o s p e c t s . I n d i e n d e b o d e m d a l i n g d o o r g a s w i n n i n g n i e t d o o r s e d i m e n t a t i e v a n z a n d w o r d t g e c o m -p e n s e e r d d a n n e e m t d e i n h o u d v a n d e hele W a d d e n z e e m e t 3 5 m i l j o e n m 3 t o e . D e z e i n h o u d s t o e n e m i n g k o m t b o v e n o p d e i n h o u d s v e r g r o -t i n g v a n 5 8 m i l j o e n m ^ als g e v o l g v a n b o d e m d a l i n g v a n reeds in g a n g g e z e t t e w i n n i n g e n ; S l o c h t e r e n , A m e l a n d - O o s t , Z u i d w a l en Blija. Tabel 2.1 K a r a k t e r i s t i e l ^ e n v a n de g e t i j d e b e k k e n s in d e W a d d e n , - c T s . O - l o H r 5 . 9 - 1 2 . 3 r* 6 - 1 4 . 7 / 7 - 2 - 1 2 . 6 \ 2 ' • Lauwersoog Delfziji Harlingen getijdebekken Den Heider 2.4 Getij Naast v e r a n d e r i n g e n in g e m i d d e l d zeeniveau t r e d e n o o k w i j z i g i n g e n in de g e t i j b e w e g i n g o p . Deze g e t i j b e w e g i n g h e e f t een g o l f k a r a k t e r dat zich uit in v o o r t d u r e n d e v e r a n d e r i n g e n in de w a t e r s t a n d e n en s t r o o m -snelheden langs de kust en b i n n e n de W a d d e n z e e . De getijgolf langs de kust l o o p t van zuid naar n o o r d en d r i n g t de W a d d e n z e e binnen d o o r de zeegaten. Tegen de vastelandkust w o r d t deze w e e r teruggekaatst. H e t resultaat is een samengesteld c o m p l e x p a t r o o n van b i n n e n k o m e n d e en t e r u g k a a t s e n d e g e t i j g o l v e n , die er v o o r zorgen dat h o o g - en laag-w a t e r s t a n d e n niet overal gelijk zijn. Het getij laag-w e k t o o k horizontale waterbewegingsverschijnselen o p ; de e b - en v l o e d s t r o m e n . Deze zijn het sterkst in de zeegaten en aansluitende geulen en het laagst in de w a n t i j g e b i e d e n . De w a n t i j g e b i e d e n scheiden s t r o o m g e b i e d e n van zee-gaten van elkaar.
Het platengebied in de W a d d e n z e e s t r o o m t geleidelijk o n d e r bij v l o e d . Bij eb h e e f t het o m g e k e e r d e plaats en de o n d i e p e zandplaten vallen d a n d r o o g . Dit verschijnsel d o e t zich t w e e keer per d a g v o o r m e t een perio-de van g e m i d d e l d 12 uur en 2 5 m i n u t e n . De t o t a l e hoeveelheid w a t e r die bij v l o e d en eb d o o r het zeegat s t r o o m t w o r d t v l o e d v o l u m e respectievelijk e b v o l u m e g e n o e m d . V l o e d en e b v o l u m e w o r d e n o o k w e l g e t i j -prisma g e n o e m d (Tabel 2 . 1 ; Figuur 2.8).
G e t i j d e b e k k e n s G e m i d d e l d O p p e r v l a k bij D r o o g v a l l e n d g e t i j n r i s m a g e m i d d e l d o p p e r v l a k hij g p m i d d p l d in m i l j o e n e n m^ h o o g w a t e r in k m ^ l a a g w a t e r in k m ^ 1 M a r s d i e p 1 0 5 4 7 1 2 1 2 1 II EijeHandsche Z e e g a t 2 0 7 1 5 3 1 0 6 III V l i e 1 0 7 8 6 6 8 3 2 3 IV B o r n d i e p 4 7 8 3 0 9 1 6 5 V P i n k e g a t 1 0 0 6 5 4 2 V I Friesche Z e e g a t 2 0 0 1 3 0 8 2 V I I E i j e d a n d e r b a l g 7 0 5 5 2 8 V I I I L a u w e r s 1 6 0 1 4 5 9 2 IX Schild 3 1 2 9 2 6 X E e m s - D o l l a r d 1 0 0 0 5 2 0 2 1 4
De g e t i j b e w e g i n g o p de W a d d e n z e e is d o o r menselijk ingrijpen zoals b a g g e r w e r k z a a m h e d e n , i n p o l d e r i n g e n en afsluitingen in de loop der tijd belangrijk v e r a n d e r d . De t w e e meest ingrijpende w i j z i g i n g e n zijn de afsluitingen van de Zuiderzee ( 1 9 3 2 ) en de Lauwerszee ( 1 9 6 9 ) .
Uit de lange reeks van w a t e r s t a n d s m e t i n g e n langs de Nederiandse kust is in het algemeen geconstateerd d a t de g e m i d d e l d e h o o g w a t e r s t a n d e n sneller zijn gestegen dan de standen van het laagwater.
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee Figuur 2.8 L G e s c h e m a t i s e e r d e d o o r s n e d e v a n e e n v l o e d k o m a a n l a n d z i j d e b e g r e n s d d o o r e e n d i j k . H e t g e t i j -p r i s m a is h e t t o t a l e v o l u m e i n - o f u i t s t r o m e n d vi^ater v a n e e n g e t i j d e -b e k k e n . V o o r k l e i n e g e t i j d e -b e k k e n s is d i t v o l u m e n a g e n o e g g e l i j k aan d e g e m i d d e l d e d i k t e v a n d e w a t e r schijf t u s s e n h e t n i v e a u v a n h o o g -e n l a a g w a t -e r . BxL= o p p e r v l a k t e k o m H W - L W = getijverschil d = g e m i d d e l d e d i k t e v a n de w a t e r s c h i j f I BxLxd = v o l u m e i n - en u i t s t r o m e n d w a t e r
Zo is bijvoorbeeld bij Den Helder een zeespiegelstijging van 2 0 c m per e e u w g e m e t e n over de periode 1 9 4 0 - 1 9 9 0 terwijl het H o o g w a t e r n i v e a u m e t 22 cm per e e u w is gestegen. H e t Laagwaterniveau d a a r e n t e g e n is slechts m e t 12 c m per e e u w gestegen. V o o r de w a d d e n is van b e l a n g dat d o o r d i t e f f e c t de v e r d e l i n g v a n het oppervlak tussen geulen en d r o o g v a l l e n d e platen mogelijk verandert.
Langs de kust is over de laatste 5 0 jaar een stijging van de h o o g w a t e r -standen g e m e t e n die g e m i d d e l d 5 cm per e e u w hoger ligt d a n de g e m i d d e l d e zeespiegelstijging over die periode. H e t is mogelijk d a t dit verschijnsel te m a k e n h e e f t m e t grootschalige v e r a n d e r i n g e n in de g e t i j b e w e g i n g in de Noordzee. Aangezien deze o n t w i k k e l i n g zich w a a r schijnlijk in de t o e k o m s t v o o r t z e t , w o r d t in het beleid r e k e n i n g g e h o u -den m e t een extra v e r h o g i n g in de h o o g w a t e r s t a n d e n van 5 cm per e e u w .
2.5 W i n d en golven
De mogelijke k l i m a a t v e r a n d e r i n g d o o r een t o e n e m i n g van het broeikas-effect h e e f t niet alleen g e v o l g e n v o o r de t e m p e r a t u u r (en d a a r m e e v o o r zeespiegelstijging), maar o o k v o o r het w i n d - en s t o r m k l i m a a t en daar-mee v o o r de g o l v e n als belangrijke v o r m e n d e krachten in de
W a d d e n z e e .
H e t K N M I h o u d t r e k e n i n g m e t een t o e n e m i n g van w i n d s n e l h e d e n t e n opzichte van het huidige klimaat en voorspelt d a t de depressie-activiteit ten n o o r d e n v a n de 45ste breedtegraad zal t o e n e m e n en t e n zuiden ervan zal a f n e m e n , indien de C O j c o n c e n t r a t i e in de atmosfeer v e r d u b belt. T o t nu t o e is er echter n o g geen grotere depressieactiviteit a a n g e -t o o n d in he-t w i n d r e g i m e b o v e n Nederland (Figuur 2 . 9 ) .
O o k indien het w i n d k l i m a a t niet v e r a n d e r t en de sterkte en de f r e q u e n -tie van stormen gelijk blijven, zullen s t o r m v l o e d e n die het grenspeil overschrijden f r e q u e n t e r v o o r k o m e n t e n gevolge van de gestage zee-spiegelstijging v a n 2 0 cm per e e u w .
De laatste t w i n t i g jaar is er een t o e n e m i n g v a n de g o l f h o o g t e g e m e t e n . O m d a t echter in de periode d a a r v o o r o o k dalingen zijn g e c o n s t a t e e r d , is het n o g niet v e r a n t w o o r d voorspellingen te d o e n over m o g e l i j k e trends.
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee Figuur 2.9 K l i m a a t s m o d e l l e n v o o r s p e l l e n d a t d e d e p r e s s i e - a c t i v i t e i t in g e b i e d e n t e n n o o r d e n v a n d e 4 5 s t e b r e e d t e -g r a a d t o e n e e m t bij v e r d u b b e l i n -g v a n d e C O j - c o n c e n t r a t i e in d e a t m o s f e e r . D i t b e t e k e n t v o o r N e d e r l a n d e e n t o e n e m i n g v a n h e t a a n t a l z w a r e s t o r m e n e n v a n d e g e m i d d e l d e w i n d s n e l h e i d . M e t i n g e n bij z w a r e s t o r m e n in h e t t i j d v a k 1 9 1 0 - 1 9 9 3 ( K N M I , 1 9 9 3 ) t o n e n t o t h e d e n n i e t a a n d a t h e t w i n d r e g i m e is v e r a n d e r d . D e s t o r m e n v a n n u zijn e v e n z w a a r e n k o m e n e v e n v a a k v o o r als in d e a c h t e r ons l i g g e n d e e e u w . 180 160 1921 O • • 1944 geschat 1953 • • D maximale stoten n maximale uurgemiddelden 1973 n 1990 • • • • • 13-1-'93 J L 1940 1960 1980 2000 Tijd in jaren 2.6 Sedimenttransport
H e t s e d i m e n t bestaat uit een mengsel van zand en slib.
D o o r de getijstromen en g o l v e n w o r d t het s e d i m e n t v o o r t d u r e n d heen en w e e r getransporteerd langs de kust en d o o r de zeegaten in het w a d -d e n g e b i e -d . V o o r a l het grovere zan-d w o r -d t verplaatst bij -de b o -d e m ( h e t b o d e m t r a n s p o r t ) . H e t fijnere zand en slib w o r d t o v e r w e g e n d als z w e -v e n d materiaal -v e r -v o e r d .
O m zand en slib te k u n n e n transporteren m o e t e n de stroomsnelheden bepaalde d r e m p e l w a a r d e n overschrijden. Een deel van het s e d i m e n t kan in de geulen en o p platen en kwelders w o r d e n afgezet en v o o r v e r o n d i e p i n g z o r g e n , t e r w i j l o m g e k e e r d o o k erosie v a n de b o d e m kan o p t r e d e n , waarbij het s e d i m e n t w e e r d o o r de s t r o o m kan w o r d e n o p g e n o -m e n .
V o o r de o n t w i k k e l i n g van de W a d d e n z e e o p lange t e r m i j n is het van g r o o t belang te w e t e n hoeveel van het ingaand s e d i m e n t t r a n s p o r t achterblijft in de W a d d e n z e e . Deze n e t t o hoeveelheden zijn betrekkelijk klein ten opzichte van de totale t r a n s p o r t e n .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee
3. De Waddenzee in 10.000 jaar getemd
3.1 Evolutie Waddenzee bij gestage zeespiegelstijging
De W a d d e n z e e h e e f t in haar geologisch j o n g e bestaan al heel w a t o n s t u i m i g e o n t w i k k e l i n g e n m e e g e m a a k t .
O n d e r invloed van de zeespiegelstijging is het w a d d e n s y s t e e m in de loop der tijd deels oostwaarts en landwaarts verschoven en aanzienlijk kleiner g e w o r d e n . D o o r menselijke ingrepen ( b e d i j k i n g en kustlijnzorg) is en w o r d t de kust van de eilanden en het vasteland vastgelegd. De geschiedenis van de W a d d e n z e e laat een steeds beperktere b e w e g i n g s -vrijheid zien.
M a a r de geschiedenis leert meer. Een geleidelijke zeespiegelstijging leidt niet zonder meer t o t de v o r m i n g van een binnenzee zonder d r o o g v a l -lende z a n d p l a t e n .
Geologische reconstructie van de o n t w i k k e l i n g van het w a d d e n g e b i e d over de laatste 7 . 0 0 0 jaar laat zien dat, o n d a n k s een gestage zeespiegelstijging, de n a t u u r er w o n d e r w e l in slaagt het karakter van het l a n d -schap in het w a d d e n g e b i e d te b e h o u d e n , o o k al steeg de zee vele meters (Figuur 3.1). _ . B C 9 2 0 0 6 9 0 0 4 9 0 0 2 5 0 0 O 2 0 0 0 i n k a l e n d e r j a r e n A D Figuur 3.1 D e r e l a t i e v e z e e s p i e g e l s t i j g i n g s c u r v e n a a r J e l g e r s m a ( 1 9 7 9 ) u i t g e -d r u k t in C 1 4 - t i j -d s c h a a l e n in k a l e n d e r j a r e n (Beets et a l . , 1 9 9 4 ) .
De historie van de W a d d e n z e e k u n n e n w e g r o f w e g verdelen in zes perioden.
1. 1 0 0 . 0 0 0 tot 1 0 . 0 0 0 ( C 1 4 ) jaar geleden
Met de kust op grote afstand
A a n het eind van het Weichselien ( 1 0 0 . 0 0 0 t o t 1 0 . 0 0 0 ( C 1 4 ) - j a r e n gele-d e n ) , gele-de laatste ijstijgele-d in het Pleistoceen, ligt het gebiegele-d van gele-de N o o r gele-d z e e v o o r een g r o o t deel d r o o g en de kust ligt ver van w a t nu Nederland heet. De o n d e r g r o n d van de hedendaagse W a d d e n z e e bestaat uit m o r e -ne a f z e t t i n g e n en rivierafzettingen die in het M i d d e n en Laat Pleistoceen zijn g e v o r m d (Figuur 3.2). Tijdens deze laatste ijstijd bereikt het landijs ons land niet en zet zich een dik pakket stuifzand af o p het o n r e g e l m a t i g g e v o r m d e Pleistocene landschap. Z o ' n 1 5 . 0 0 0 jaar g e l e d e n , t o e n de zeespiegel z o ' n 1 2 0 t o t 1 4 0 meter lager lag dan n u , b e g i n t de zeespiegel m e t een snelheid van vele meters per e e u w t e stijgen d o o r de a f s m e l t i n g v a n de ijskappen van N o o r d - A m e r i k a .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r Kust e n Zee Figuur 3.2 H e t w a d d e n g e b i e d is g e o l o g i s c h g e z i e n j o n g . H e t is pas g e v o r m d in d e l o o p v a n h e t H o l o c e e n ( d a t 1 0 . 0 0 0 ( C 1 4 ) j a a r g e l e d e n b e g o n ) H e t o n r e g e l m a t i g g e v o r m d e P l e i s t o c e n e l a n d s c h a p m e t d i e p e d a l e n v o r m t d e o n d e r g r o n d v o o r d e h e d e n d a a g s e W a d d e n z e e . G r o t e d e l e n v a n d e Z u i d e l i j k e N o o r d z e e l a g e n t o e n d r o o g . NAP O m -3 m - 6 m - 9 m -12 m Boveniont van de pleistocene -15 m afzettingen beneden < - 1 5 m het huidige zeeniveau
N e t als het Nederlandse duinlandschap is de W a d d e n z e e een geologisch j o n g landschap dat zijn huidige v o r m pas krijgt in de w a r m e periode na deze laatste ijstijd.
2. 1 0 . 0 0 0 tot 7.000 ( C 1 4 ) jaar geleden (is 9 2 0 0 - 5 8 0 0 voor Christus)
D e wadden in wording
O v e r de w a d d e n in w o r d i n g is t o t op heden w e i n i g b e k e n d . Uit de f r a g -mentarische geologische gegevens is afgeleid d a t o n d e r invloed v a n een snelle relatieve zeespiegelstijging van minimaal 8 0 cm t o t enkele meters per e e u w de Nederlandse kust zich in landwaartse richting verplaatst, waarbij het zeewaarts liggende gebied o n d e r w a t e r k o m t te staan (Figuur 3.3a; situatie 7 0 0 0 (C14) jaar geleden). In W e s t - N e d e r l a n d v o r m t zich een brakke t o t zoute lagune dat d o o r een richel ( o n g e v e e r ter h o o g t e van het huidige Texel en Vlieland) is gescheiden v a n de v o o r -loper van de W a d d e n z e e . Deze ' W a d d e n z e e ' bestaat dan v o o r n a m e l i j k uit estuaria, m e t lagunes en w a d p l a t e n , g e v o r m d bij het o v e r s t r o m e n d o o r de zee van de rivierdalen die in het Pleistoceen g e v o r m d w a r e n . In een b o o g o m deze zee ligt een reeks eilanden m e t daartussen zeega-ten en g e u l e n . Hoe ver dit w a d d e n g e b i e d zich zeewaarts uitgestrekt h e e f t is thans niet duidelijk.
W e spreken v a n w a d d e n , al lijken ze niet op de huidige w a d d e n . Dit gebied k o m t geleidelijk aan steeds meer o n d e r mariene invloed en is niet in staat o m in zijn geheel de snelle stijging van de zeespiegel te v o l g e n , w a a r d o o r de kust e r o d e e r t en zich t e r u g t r e k t . Blijkbaar v e r l o o p t de sedim e n t a a n v o e r d o o r rivieren te langzaasedim o sedim het t o e n sedim a l i g e g r o t e w a d -d e n g e b i e -d op te h o g e n . De g r o t e hoeveelhei-d se-diment, -die -d o o r -deze erosie v r i j k o m t , d r a a g t waarschijnlijk bij t o t de o p h o g i n g van het gebied achter de kustlijn.
3. 7.000 tot 5.000 ( C 1 4 ) jaar geleden (is 5 8 0 0 - 3 7 8 0 voor Christus)
Zoeken naar balans
O v e r deze periode is de t r e n d n a g e n o e g gelijk aan die van de v o r i g e periode alleen v e r l o o p t het proces langzamer. De zeespiegelstijging bedraagt waarschijnlijk 8 0 t o t 4 0 cm per e e u w . H e t w a d d e n g e b i e d schuift n o g steeds op in landwaartse richting en het Pleistoceen H o o g bij
R i j k s i n s t i t u u t v o o r Kust e n Zee
Figuur 3.3a
H e t w a d d e n g e b i e d o n g e v e e r 7 0 0 0 ( C 1 4 ) j a a r g e l e d e n (is 5 8 0 0 v o o r C h r i s t u s ) . D e z e e s p i e g e l s t e e g a a n v a n k e l i j k snel ( e n k e l e m e t e r s per e e u w ) d o o r a f s m e l t i n g v a n d e i j s k a p p e n . D o o r erosie v e r p l a a t s t e d e k u s t zich snel in l a n d w a a r t s e r i c h t i n g e n g r o t e d e l e n v a n d e w a d d e n g e b i e d k w a m e n o n d e r w a t e r t e s t a a n . Figuur 3.3b H e t w a d d e n g e b i e d o n g e v e e r 5 3 0 0 ( C l 4 ) j a a r g e l e d e n (is 4 0 0 0 v o o r C h r i s t u s ) . V o r m i n g v a n e e n e n i g s z i n s s t a b i e l e k u s t l i j n m e t z e e g a t e n e n g e u l e n m e t d a a r a c h t e r e e n z o n e m e t w a d d e n , k w e l d e r s e n in d e h o g e r e drassige g e b i e d e n e e n v e e n d e k . D e z e e s p i e g e l l a g t o e n z o ' n 4 m b e n e d e n N . A . P . e n s t e e g m e t o n g e v e e r 8 0 t o t 4 0 c m p e r e e u w . Figuur 3.3c H e t w a d d e n g e b i e d o n g e v e e r 3 7 0 0 ( C l 4 ) j a a r g e l e d e n (is 2 1 0 0 v o o r C h r i s t u s ) . D e z e e s p i e g e l s t i j g i n g b e d r o e g t u s s e n d e 4 0 e n 2 0 c m p e r e e u w . Figuur 3.3d H e t w a d d e n g e b i e d h e e f t zich t u s s e n 5 0 0 - 7 0 0 n a C h h s t u s o n t w i k k e l d t o t e e n i n t e r g e t i j d e g e b i e d zoals w e d a t k e n n e n u i t d e t i j d v o o r d e Z u i d e r z e e w e r d a f g e s l o t e n . D e z e e s p i e -g e l s t i j -g i n -g b e d r o e -g -g e m i d d e l d 5 t o t 3 0 c m p e r e e u w .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee
Texel is o n d e r h e v i g aan erosie. Het w a d d e n g e b i e d begint steeds sterker te lijken op de w a d d e n zoals w i j die nu k e n n e n . Dank zij gestaag g r o e i ende strandwallen en d u i n e n h e e f t zich in N o o r d en Z u i d H o l l a n d t u s -sen 6 . 0 0 0 en 5 . 0 0 0 (C14) jaar geleden een enigszins stabiele kustlijn m e t zeegaten en geulen g e v o r m d m e t daarachter een zone m e t w a d -d e n , kwel-ders en in -de hogere -drassige gebie-den een v e e n -d e k (Figuur 3.3b). Hieruit valt af te leiden dat de s e d i m e n t a a n v o e r o n d e r deze c o n -dities gelijke tred h o u d t m e t de zeespiegelstijging. W e leren hiervan d a t , als de aanvoer van materiaal maar g r o o t g e n o e g is, een stijging v a n de zeespiegel niet h o e f t te leiden t o t landverlies of v o r m i n g van een b i n -nenzee. Zelfs u i t b o u w is mogelijk, zoals blijkt uit de v o l g e n d e periode.
4. 5.000 tot 3.700 ( C 1 4 ) jaar geleden (is 3 7 8 0 - 2 1 0 0 voor Christus)
Uitbouwing van de kust
De zeespiegel stijgt in deze periode m i n d e r snel, namelijk tussen 4 0 en 2 0 cm per e e u w . In het d e l t a g e b i e d , d a t zich over geheel W e s t
-Nederland uitstrekt, w i n t de aanvoer van sediment het geleidelijk v a n de zeespiegelstijging en krijgt de kust de gelegenheid zich zeewaarts uit te breiden; eerst in het zuiden later o o k in het n o o r d e n (Figuur 3.3c). Dit aangevoerde s e d i m e n t is a f k o m s t i g van erosie van t e r u g t r e k k e n d e kapen (deltagebied, Texel H o o g ) en o u d e buitendelta's, aanvoer v a n u i t de Noordzee en d o o r rivieren. H e t gebied van Bergen t e n n o o r d e n blijft aan erosie o n d e r h e v i g evenals de w a d d e n k u s t , die zich d a a r d o o r t e r u g blijft t r e k k e n . Hierdoor k o m t zand beschikbaar v o o r het w a d d e n g e b i e d . De vrij h o o g liggende platen in de w a d d e n g e b i e d e n veranderen deels in kwelders of verlanden zelfs geheel. De Zuiderzee is n o g geen zee m a a r een zoet b i n n e n m e e r waar rivieren uit het zuiden in u i t k o m e n .
5. 3.700 ( C 1 4 ) jaar geleden tot de Middeleeuwen
Vorming van het huidige waddenmilieu
T o t o n g e v e e r 3 . 7 0 0 (C14) jaar geleden o n t w i k k e l t het g e b i e d , d a t nu de westelijke W a d d e n z e e is, zich in grote lijnen als W e s t - N e d e r l a n d . Daarna o v e r s t r o o m t dit gebied en v e r a n d e r t het in een w a d d e n g e b i e d . Alleen het hoge gebied van Texel t o t ongeveer Harlingen blijft verstoken v a n v e e n v o r m i n g en o v e r s t r o m i n g e n . A a n het einde van de
M i d d e l e e u w e n o n t w i k k e l t o o k hier een w a d d e n g e b i e d (Figuur 3 . 3 d ) zich t o t een intergetijdegebied zoals w e d a t k e n n e n uit de tijd v o o r d a t de Zuiderzee w e r d afgesloten. De h o o g g e l e g e n gebieden in de oostelijke W a d d e n z e e o v e r s t r o m e n z o ' n 3 0 0 0 jaar geleden, w a a r d o o r het w a d -d e n g e b i e -d w o r -d t uitgebrei-d.
6. Na de Middeleeuwen tot heden
De mens als "heer en meester" van de natuur
Sinds de M i d d e l e e u w e n k u n n e n w e niet langer spreken van a u t o n o o m k u s t g e d r a g d a t uitsluitend d o o r natuurlijke oorzaken w o r d t b e p a a l d . De mens g r i j p t in d o o r middel van b e d i j k i n g e n , inpolderingen en v e e n -o n t g i n n i n g e n , maar -o -o k d -o -o r a f d a m m i n g v a n geulen en z e e g a t e n . De aanleg van stuifdijken, s t r a n d h o o f d e n en h a v e n h o o f d e n , en g r o o t s c h a l i -ge ingrepen zoals de afsluiting van de Zuiderzee en de Lauwerszee in het oostelijk w a d d e n g e b i e d hebben een g r o t e invloed op de o n t w i k k e -ling van de w a d d e n .
O n d a n k s deze ingrepen is het w a d d e n s y s t e e m n o g lang niet g e t e m d . Het w a d d e n l a n d s c h a p blijft v o o r t d u r e n d in b e w e g i n g , w a t o n d e r m e e r blijkt uit de verplaatsingen v a n eilanden, fluctuaties in de l i g g i n g van de k o p p e n van eilanden (Figuur 3.4) en geulmigraties (Figuur 3 . 5 ) .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee Figuur 3.4 De k u s t l i j n o n t w i k k e l i n g v a n d e K o p v a n A m e l a n d sinds h e t b e g i n v a n d e z e e e u w i l l u s t r e e r t h e t d y n a m i s c h g e d r a g v a n de k o p p e n v a n e i l a n d e n . P e h o d e n v a n o v e r w e g e n d u i t -b o u w o f erosie w i s s e l e n e l k a a r snel af e n k u n n e n d e k u s t l i j n v e l e h o n d e r d e n m e t e r s p e r j a a r d o e n v e r -p l a a t s e n . D e m a t e e n r i c h t i n g v a n d e k u s t l i j n v e r p l a a t s i n g h a n g e n af v a n een c o m p l e x e i n t e r a c t i e tussen g e t i j e n g o l v e n die s e d i m e n t langs d e k u s t e n v i a d e z e e g a t e n a a n - e n a f v o e r t . W a n n e e r m i n d e r z a n d w o r d t a a n - d a n a f g e v o e r d k a n d e k o p v a n h e t e i l a n d snel e r o d e r e n . W o r d t d a a r e n t e g e n m e e r z a n d a a n d a n a f g e v o e r d k a n d e k o p snel u i t -b o u w e n . s c l i a a l : O 1 Figuur 3.5 Snelle v e r p l a a t s i n g v a n g e u l e n e n s t r o o m g e b i e d . R o n d 1 3 0 0 l i g t h e t w a n t i j v a n S c h i e r m o n n i k o o g w a a r s c h i j n l i j k n o g t e r h o o g t e v a n d e Friese k u s t . D e v o o r l o p e r v a n d e Z o u t k a m p e r l a a g ( t e n w e s t e n v a n S c h i e r m o n n i k o o g ) is n o g klein e n h e e f t g e e n v e r b i n d i n g m e t d e L a u w e r s z e e , d i e n o g g e h e e l w o r d t g e d r a i n e e r d v i a h e t L a u w e r s Z e e g a t . V e r m o e d e l i j k v e r p l a a t s t h e t w a n t i j v a n S c h i e r m o n n i k o o g zich in d e p e r i o d e 1 3 5 0 ¬ 1 4 5 0 g e l e i d e l i j k n a a r h e t o o s t e n w a a r d o o r d e Z o u t k a m p e r l a a g steeds b o t e r d e g e l e g e n h e i d k r i j g t d e d r a i n a g e v a n d e L a u w e r s z e e o v e r t e n e m e n . D e b r e e d t e e n d i e p t e v a n d e Z o u t k a m p e r l a a g n e m e n t o e t e r w i j l S c h i e r m o n n i k o o g zich o o s t w a a r t s v e r p l a a t s t . D e z e o n t w i k k e l i n g d w i n g t h e t L a u w e r s Z e e g a t m e e o p t e s c h u i v e n w a a r d o o r h e t zijn v e r b i n d i n g m e t d e L a u w e r s z e e v o o r 1 5 5 6 verliest. N a d e a f s l u i t i n g v a n d e L a u w e r s z e e in 1 9 6 9 n e e m t d e o m v a n g v a n h e t s t r o o m g e b i e d af. 1 3 0 0 1 8 0 0
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t en Zee
3.2 Verschillen tussen oost en w e s t
T e g e n w o o r d i g zien w e de W a d d e n z e e als één geheel dat is begrensd d o o r de eilanden aan de n o o r d k a n t en d o o r de kustlijn v a n h e t n o o r d e -lijke vasteland van Nederland en de Afsluitdijk aan de z u i d k a n t . De geologische geschiedenis van het gebied laat echter zien d a t het oostelijke gebied op andere wijze t o t stand is g e k o m e n dan h e t westelij-ke gebied d a t veel j o n g e r is.
3.2.1 Westelijke W a d d e n z e e , ooit bosrijk veengebied
Een g r o o t deel van de westelijke W a d d e n z e e is ontstaan d o o r relatieve zeespiegelstijging in c o m b i n a t i e m e t menselijke ingrepen. Ten w e s t e n en zuiden van de lijn T e x e l - H a r l i n g e n ligt t o t in de V r o e g e M i d d e l e e u w e n een bosrijk v e e n g e b i e d . De bewoners leggen greppels en kanalen aan o m het laagliggende land te draineren en in te polderen en ze graven veen af v o o r z o u t w i n n i n g en b r a n d s t o f v o o r z i e n i n g . Deze menselijke ingrepen zorgen ervoor dat het drassige gebied kwetsbaar w o r d t v o o r o v e r s t r o m i n g e n . Rond 1 0 0 0 na Christus d r i n g t de zee d i t g e b i e d b i n n e n en v e r a n d e r t het in een w a d d e n m i l i e u . De getijdebekkens n e m e n in v o l u m e t o e en het o u d e veen in het n i e u w e w a d d e n g e b i e d w o r d t o p g e -r u i m d , t e -r w i j l de N o o -r d h o l l a n d s e kust, Texel en Eijeiiand o n d e -r h e v i g zijn aan sterke kusterosie. De aldus ontstane v o l u m e v e r g r o t i n g v a n het bek-ken leidt t o t grootschalige aanvoer van sediment d a t van de
Noordhollandse kust, Texel, Eijerland en Vlieland (Figuur 3.6) afslaat.
Figuur 3.6 D e k u s t l i j n o n t w i k k e l i n g v a n V l i e l a n d : V l i e t e n d l a n d . D e N o o r d z e e k u s t v a n V l i e l a n d is al v e l e h o n d e r d e n j a r e n o n d e r h e v i g a a n s t e r k e k u s t e r o s i e . D e k u s t l i j n t r e k t zich v e l e m e t e r s per j a a r t e r u g . T e g e l i j k e r t i j d h e e f t er e e n u i t b o u w v a n h e t e i l a n d in l a n d -w a a r t s e r i c h t i n g p l a a t s . 'Os', " J
'
/
V L I E L A N DO n d e r invloed v a n een steeds betere v e r b i n d i n g m e t de N o o r d z e e ver-andert het meer Flevo g e d u r e n d e de M i d d e l e e u w e n geleidelijk in een d o o r getijden beïnvloed b r a k w a t e r b e k k e n en later zelfs in een z o u t w a -t e r b e k k e n da-t be-ter b e k e n d s-taa-t als de Zuiderzee. T o -t ver n a de M i d d e l e e u w e n t r a c h t e n de bewoners het landverlies in de westelijke W a d d e n z e e en de Zuiderzee te keren d o o r dijken aan te l e g g e n . M e t wisselend succes. Pas in de 17e e e u w w i n t de mens het van de zee en vanaf d a t m o m e n t lukt het hem steeds grotere stukken land in t e polderen. L a n d a a n w i n n i n g n e e m t een g r o t e v l u c h t in de 19e en 20e e e u w m e t als h o o g t e p u n t i n p o l d e r i n g e n na de afsluiting v a n de Zuiderzee aan het begin van deze e e u w . T o t op de d a g v a n v a n d a a g oefenen de bedijkingen w a a r o n d e r de Afsluitdijk veel invloed uit op de s e d i m e n t h u i s h o u d i n g en de h y d r o d y n a m i e k van het westelijke w a d d e n -gebied en o n d e r v i n d t het s e d i m e n t a t i e p a t r o o n in de westelijke
W a d d e n z e e n o g invloed van het d o o r de afsluitingen v e r a n d e r d e g e t i j d e p a t r o o n .
R i j k s i n s t i t u u t v o o r Kust e n Zee
3.2.2 Oostelijke W a d d e n z e e , de oer-Waddenzee
Het gebied ten oosten van de Vliestroom en ten n o o r d e n van de lijn Texel-Harlingen o n t w i k k e l t zich eerder t o t een w a d d e n g e b i e d dan de westelijke W a d d e n z e e . De oorzaak hiervoor ligt in de lage l i g g i n g v a n het Pleistoceen oppervlak in de oostelijke W a d d e n z e e , w a a r d o o r d i t gebied eerder o n d e r invloed van de zee k o m t te liggen. In het H o l o c e e n is veel sediment o n t t r o k k e n aan de Noordzeekust en de vooroevers v a n de eilanden, w a a r d o o r de v o r m van de kust aanzienlijk verandert. O n d e r invloed van de zeespiegelstijging migreren de w a d d e n e i l a n d e n en de zeegaten gedurende de laatste 5 . 0 0 0 jaar in landwaartse richting. A a n de hand van restanten van fossiele buitendelta's en g e u l o p v u l l i n g e n van v o o r m a l i g e zeegaten is vastgesteld d a t 5 0 0 0 a 6 0 0 0 (C14) jaar geleden de positie van de kustlijn van A m e l a n d en S c h i e r m o n n i k o o g z o ' n 11 kilometer en respectievelijk 15 kilometer noordelijker heeft gelegen. In aansluiting op geologische b e v i n d i n g e n blijkt uit Romeinse en Vroeg¬ M i d d e l e e u w s e b r o n n e n d a t er in ieder geval al vanaf onze jaartelling sprake is van intergetijde w a d d e n g e b i e d e n en barrière-eilanden (Citaat).
D r o o g v a l l e n d e p l a t e n in d e w a d d e n zijn er al sinds m e n s e n h e u g e n i s , zoals b l i j k t u i t e e n c i t a a t v a n Plinius in h e t j a a r 4 7 na C h r i s t u s .
maarzo ook stammen getieten de Grotere en Kleinere Chauci, die we gezien hebben in het noorden. Daar, twee maai in elke penode van een dag en een nacht, stort de oceaan zich met een ontzaglijk getij over een onmetelijke ultgestreldheld, daarbij de eeuwenoude controverse van de Natuur versluierend of dit gebied nu tot het land of de zee behoort. Daar bewoont dit beklagenswaardige ras hoge stukjes grond of handgebouwde platformen gelegen boven het niveau van het hoogst bekende getij; Levend In hutten op de zogekozen plekken lijken zij op zeevaarders In schepen als het water het gebied bedekt, maar op schipbreukelingen als het getij zich teruggetrol<l<en heeft. Rond hun hutten vangen zij de vissen, die met het terug-trekkende getij vluchten. Ze hebben geen mogelijkheid om kudden te houden en van melk te leven, zoals naburige stammen, noch om met wilde dieren te vechten, omdat alle bossen ver weg liggen. Zij vlechten touwen van zegge en ble-zen van de moerassen om daarmee netten te kunnen zetten om vis te vangen, en ze graven modder met hun handen om het te drogen, meer door de wind dan door zonneschijn, en met aarde (veen) als brandstof verwarmen zij hun eten en hun eigen lichamen, die bevroren zijn door de Noordenwind- Hun enige drank wordt verschaft door regenwater op te slaan in bakken op het voorhof van hun woningen (citaat: Plinius, 4Z na Chr Hist Nat XVI, 1.).
De menselijke invloed o p de o n t w i k k e l i n g van de W a d d e n z e e n e e m t geleidelijk t o e . De eerste b e w o n e r s van het noordelijk kustgebied vestigen zich o p de hoger gelevestigen k w e l d e r w a l l e n en o p h o o g l i g g e n d e o e v e r -w a l l e n . In de loop van der tijd -w o r d t t e r p e n b o u -w en dijkaanleg steeds belangrijker. Aanvankelijk zijn de dijken bedoeld o m het gebied te beschermen, pas later o m land in te polderen. Zo w o r d t vanaf o n g e v e e r 1 0 0 0 - 1 1 0 0 na Christus de M i d d e l z e e en vanaf 1 3 0 0 de Lauwerszee geleidelijk i n g e p o l d e r d . In de Dollard b e g i n t i n p o l d e r i n g na 1 5 2 0 . De t o e g e n o m e n i n p o l d e r i n g m a a k t het k o m b e r g i n g s g e b i e d kleiner. Als reactie hierop w o r d e n de zeegaten en geulen ondieper. Tegelijkertijd zien w e d a t de eilandenkusten eroderen en dat de zeegaten langzaam maar zeker oostwaarts en dichter naar de kust t o e s c h u i v e n . In de t w e e -de h e l f t van -de M i d d e l e e u w e n n e e m t -de kustwaartse migratie v a n -de oostelijke w a d d e n e i l a n d e n af, aangezien d u i n b e p l a n t i n g de v o r m i n g v a n n i e u w e washovers ( d o o r b r a k e n ten gevolge van o v e r s t r o m i n g e n tijdens een s t o r m ) en d u i n v e r s t u i v i n g sterk d o e t beperken.
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t en Zee Figuur 3.7 M i g r e r e n e n v e r d w i j n e n v a n d e w a d d e n e i l a n d e n . In h e t v e r l e d e n h e b b e n d e s t r a n d -v o o g d e n -v o o r t d u r e n d d e l o c a t i e v a n d e v o o g d w o n i n g o p R o t t u m e r o o g m o e t e n v e r p l a a t s e n o m g e e n n a t t e v o e t e n t e k r i j g e n . R o t t u m e r o o g ' w a n d e l t ' n a m e l i j k al e e u w e n l a n g n a a r h e t o o s t e n . D a a r b i j b l i j f t h e t t o t a l e o p p e r v l a k t e v a n R o t t u m e r o o g n a g e n o e g h e t -z e l f d e ( t w a a l f t o t d e r t i e n h e c t a r e ) . H e t e i l a n d w o r d t alleen lager. O p t e r m i j n , 4 0 t o t 1 0 0 j a a r , zal h e t e i l a n d n a a r v e r w a c h t i n g w o r d e n o p g e s l o k t d o o r d e Eems. Figuur 3.8 I n p o l d e r i n g e n k w e l d e r o n t w i k k e l i n g ( n a a r D i j k e m a , 1 9 8 7 ) . In d e W a d d e n z e e k o m e n a a n z i e n l i j k e o p p e r v l a k t e n b e g r o e i d e e n r e l a t i e f h o o g g e l e g e n i n t e i g e t i j d e g e b i e d e n v o o r , d e z o g e n a a m d e k w e l d e r s . D e z e k w e l d e r s zijn e e n b e s c h e i d e n o v e r b l i j f s e l v a n e e n u i t g e s t r e k t l a n d s c h a p v a n z o u t e e n b r a k k e k w e l d e r s , v e e n g e b i e d e n e n m e r e n d i e t o t z o ' n d u i z e n d j a a r g e l e d e n in h e t g r e n s g e b i e d v a n p l e i s t o c e n e e n h o l o c e n e m a r i e n e a f z e t t i n g e n h e b b e n g e l e -g e n . N a d e z e p e r i o d e zijn o n z e v o o r o u d e r s b e -g o n n e n m e t h e t b e d i j k e n v a n b e w o o n d e -g e b i e d e n . S p o e d i -g d a a r n a h e b b e n -g r o t e i n b r a k e n v a n d e zee p l a a t s . T e r p l e k k e v a n d e z e i n b r a k e n e n l a n g s d e b e d i j k t e k e r n e n o n t s t a a n n i e u w e k w e l d e r s d o o r s e d i m e n t a -t i e v a n z a n d e n slib ( b i j v o o r b e e l d L a u w e r s z e e , d e D o l l a r d , M i d d e l z e e ) . S-tap v o o r s -t a p w o r d e n d e z e i n b r a k e n b e d i j k -t . Pas n a 1 6 0 0 s l a g e n d e b e w o n e r s erin d e zee d e f i n i t i e f t e r u g t e d r i n g e n e n b l i j v e n er in d e w i s s e l w e r k i n g t u s s e n k w e l d e r a a n w a s e n b e d i j k i n g s t e e d s m i n d e r k w e l d e r s o v e r . D e o m v a n g v a n d e v a s t e l a n d s k w e l d e r s e n d a a r m e e d e m o g e l i j k h e i d t o t i n p o l d e r e n n e m e n e c h t e r s t e e d s v e r d e r af. D e k u s t b o e r e n zien zich g e l e i d e l i j k aan steeds m e e r g e n o o d z a a k t d e k w e l d e r a a n w a s a c t i e f t e b e v o r d e r e n d o o r m i d d e l v a n g r e p p e l s e n d a m m e t j e s . A a n v a n k e l i j k m e t w e i n i g succes. V a n a f 1 9 3 5 b e g i n t d e o v e r h e i d m e t g r o o t s c h a l i g o p g e z e t t e l a n d a a n w i n n i n g s w e r k e n . H e t m e r e n d e e l v a n d e h u i d i g e v a s t e l a n d s k w e l d e r s in h e t n o o r d e l i j k e g e d e e l t e v a n d e k u s t v a n Friesland e n G r o n i n g e n is h e t r e s u l t a a t v a n d e z e w e r k z a a m h e d e n . In d e w e s t e l i j k e W a d d e n z e e zijn v a s t e l a n d s k w e l d e r s n a u w e l i j k s v a n b e l a n g g e w e e s t . D e e i l a n d k w e l d e r s d a a r e n t e g e n g r o e i e n in d e 1 8 e e e u w u i t t o t d e a a n z i e n l i j k e o p p e r v l a k t e v a n 8 8 . 5 k m 2 d a n k z i j d e b e s c h u t t i n g v a n d e d o o r d e m e n s e n a a n g e l e g d e s t u i f d i j k e n v a n K o e g r a s ( 1 6 1 0 ) e n Eijerland ( 1 6 2 9 ) . D e v o l l e d i g e b e d i j k i n g e n v a n d e z e g e b i e d e n in 1 8 1 7 ( K o e g r a s ) en 1 8 3 5 ( E i j e r l a n d ) z o r g e n v o o r e e n m i n i m a l i s e r i n g v a n h e t k w e l d e r a r e a a l . In 1 9 6 9 is h e t k w e l d e r - e n w a d g e b i e d v a n d e L a u w e r s z e e i n g e p o l d e r d . D e h u i d i g e k w e l d e r s o m v a t t e n o n d e r m e e r k l e i n e d e l e n v a n h e t B a l g z a n d , d e k w e l d e r s e n z o m e r p o l d e r s v a n h e t Friese v a s t e l a n d , d e G r o n i n g e r n o o r d k u s t e n h e t g e b i e d langs d e r a n d e n v a n d e D o l l a r d . i n p o l d e r i n g e n omstreeks 1 6 0 0 • Harlingen Den Heider •
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee
Een eiland dat zich snel h e e f t verplaatst is S c h i e r m o n n i k o o g . In de perio-de 1 3 0 0 t o t 1 8 5 0 verschuift het eiland naar schatting z o ' n 3,5 k m aan de w e s t k a n t en 7,5 k m aan de o o s t k a n t , m e t andere w o o r d e n o n g e v e e r 1 k m per e e u w . Niet alle eilanden zijn zo snel verschoven. O n d a n k s g r o -te veranderingen d o o r eilandmigratie (Figuur 3.7), de vele i n p o l d e r i n g e n (Figuur 3.8) en het v e r d w i j n e n van de eilanden Bosch en H e f f e s a n t (ten gevolge van de Allerheiligenvloed van 1 5 7 0 ) blijft het oostelijk deel v a n het w a d d e n s y s t e e m m o r f o l o g i s c h bijna geheel hetzelfde w a t v o r m betreft.
3.3 Lessen uit het heden en verleden
De geschiedenis v a n het w a d d e n s y s t e e m leert ons dat veel van het sediment d a t v r i j k o m t d o o r de v o o r t d u r e n d t e r u g t r e k k e n d e w a d d e n k u s t (Figuur 3.9) t e n g o e d e k o m t aan het o p h o g e n van de W a d d e n z e e . H e t w a d d e n s y s t e e m , bestaande uit eilandenkust, buitendelta's, zeega-ten en getijdebekkens, heeft zich in het verleden aan de zeespiegelstij-g i n zeespiegelstij-g aan k u n n e n passen d o o r in landwaartse richtinzeespiegelstij-g o p te schuiven (Figuur 3.10). A l h o e w e l op lokale schaal eilandkusten en k o p p e n van eilanden, geulen en platen zeer dynamische v e r a n d e r i n g e n k u n n e n o n d e r g a a n blijkt het m o r f o l o g i s c h karakter van de w a d d e n g e b i e d 'an sich' g e d u r e n d e a f g e l o p e n e e u w e n nauwelijks v e r a n d e r d .
D o o r d a t een deel v a n de eilandenkust en het merendeel van de vaste-landkust in de l o o p der tijd d o o r menselijke ingrepen zijn v a s t g e l e g d , is de bewegingsvrijheid v a n het w a d d e n g e b i e d v e r m i n d e r d . D o o r het vast-leggen van grotere gedeelten v a n de eilandkust kan de balans tussen z a n d a a n b o d van de eroderende eilandenkust en sedimentatie in de w a d d e n w o r d e n v e r s t o o r d .
W a n n e e r deze v e r s t o r i n g t o t g e v o l g h e e f t d a t de snelheid van zeespie-gelstijging, de m a t e van sedimentatie in het w a d d e n g e b i e d o v e r t r e f t dan o n t v a n g e n de getijdebekkens te w e i n i g sediment o m intergetijdegebie-den te h a n d h a v e n . Indien dit het geval is zullen de d r o o g v a l l e n d e platen en kwelders v e r d w i j n e n . Figuur 3.9 K u s t o n t w i k k e l i n g v a n g e m i d d e l d l a a g w a t e d i j n o v e r d e laatste 1 0 0 ¬ 1 4 0 j a a r . l^.m I.12{;.vjt..rlijr.l over £Je laatje
11X1-140 jaar
— 0 . 5
" 0,5 - 1,0
— 1,0-2,5
R i j k s i n s t i t u u t v o o r K u s t e n Zee
Figuur 3.10
Lessen uit het verleden.
U i t d e g e s c h i e d e n i s v a n d e W a d d e n z e e b l i j k t d a t , z o l a n g h e t z a n d a a n b o d v a n d e e i l a n d e n in balans is m e t d e s e d i m e n t a t i e in d e w a d d e n , d e n a t u u r l i j k e z e e s p i e g e l -s t i j g i n g t o t g e v o l g h e e f t d a t d e w a d d e n e i l a n d e n e n d e W a d d e n z e e l a n g z a a m in l a n d w a a r t s e r i c h t i n g o p s c h o v e n e n o p g e h o o g d w e r d e n . In d e l o o p d e r t i j d h e e f t d e m e n s er n i e t alleen v o o r g e z o r g d d a t h e t w a d d e n s y s t e e m in l a n d w a a r t s e r i c h t i n g is v a s t g e l e g d m a a r d a t o o k de k u s t l i j n v a n d e e i l a n d e n o n v e r -a n d e r d b l i j f t . H e t h u i d i g e k u s t v e r d e d i g i n g s b e l e i d is er o p g e r i c h t d e k u s t l i j n v a n d e e i l a n d e n v a n 1 9 9 0 ' d y n a m i s c h t e h a n d h a v e n ' . D i t is t e g e n g e s t e l d a a n d e n a t u u r l i j k e r e s p o n s v a n d e e i l a n d e n o m in l a n d w a a r t s e h c h t i n g t e m i g r e r e n . H e t g e v o l g v a n d e v a s t l e g g i n g v a n d i t s y s t e e m is d a t d e n a t u u r l i j k e a a n p a s s i n g v a n h e t w a d d e n s y s t e e m o p p r o c e s s e n als z e e s p i e g e l s t i j g i n g e n b o d e m d a -l i n g u i t s -l u i t e n d b i n n e n d e h u i d i g e g r e n z e n v a n d e W a d d e n z e e k a n p l a a t s h e b b e n e n d a t d e balans t u s -sen z a n d a a n b o d v a n d e e i l a n d e n e n s e d i m e n t a t i e in d e w a d d e n w e i -eens d a n i g v e r s t o o r d k a n w o r d e n m e t h e t g e v a a r d a t k w e l d e r s e n d r o o g v a l l e n d e p l a t e n v o o r g o e d o n d e r w a t e r v e r d w i j n e n . e i l a n d k w e l d e r N o o r d z e e 3 0 0 0 j a a r v o o r C h r e i l a n d k w e l d e r N o o r d z e e W a d d e n z e e 1 0 0 0 j a a r v o o r C h r i n p o l d e r i n g l O O O i a a r n a C h r e i l a n d i n p o l d e r i n g z e e s p i e g e l s t i j g i n g s e d i m e n t a t i e e r o s i e d y n a m i s c h h a n d h a v e n : z a n d s u p p l e t i e s o f z e e w a a r t s e k u s t v e r d e d i g i n g d i j k
