Rzekome rędziny kredowe na terenie Roztocza - Biblioteka UMCS

UNIVERSIT ATIS MARIAE CURIE-SKLODOWSKA LUBLIN — POLONIA

VOL. X, 3. SECTIO В 1955

Z Zakładu Gleboznawstwa Wydziału Rolnego U. M. C. S Kierownik: prof, dr Bohdan Dobrzański

Stanisław UZIAK

Rzekome rędziny kredowe na terenie Roztocza Мнимые меловые рендзины на территории

Росточе

Cretaceous pseudo-rendzinas in the region Roztocze

Wstęp

Praca niniejsza traktuje o glebach wykształconych na odwapnio­

nych utworach formacji kredowej, występujących na terenie Roztocza w rejonie Werchrata—Narol.

Na gleby te natrafiłem podczas badań terenowych w 1953 roku.

Zagadnienie występowania gleb na bezwęglanowych wapieniach jest ciekawe zarówno z punktu widzenia osobliwości gleboznawczej, jak też i dlatego, że dotychczas prawie nie zajmowano się nimi.

W dotychczasowej literaturze gleboznawczej brak jest prac po­

święconych wyłącznie temu zagadnieniu. Bardzo ogólnie wspomina o omawianych glebach Miklaszewski, nazywając je chrapami (4). Cytowany autor zalicza je do rędzin i charakteryzuje jako gleby bardzo liche i jałowe.

Również ubocznie choć obszerniej pisze o chrapach Starzyń­

ski (6, 7). Występowanie chrapów albo rumoszyń (pierwsza nazwa rozpowszechniona w południowo-zachodniej części Wyżyny Lubelskiej, druga — w południowo-wschodniej) związane jest z opoką krzemion­

kową. Chrapy mają występować według wspomnianego Starzyń­

skiego w różnych miejscach Wyżyny Lubelskiej od Wisły po Rawę

Ruską, choć na stosunkowo niedużej powierzchni. Starzyński

180 Stanislaw Uziak

S k ła d m ec h an ic zn y g le b b ru n at n y ch

—

M ec h an ic al C o m p o si ti o n of b ro w n so il s

e Б g « £>

= »O C/5 N о u V

•n CJ CN СП ^ł—<

Ś re d n ic a cz ąs te k zi em is ty ch w m m < 0 .0 0 2

% W r-< <O

g§«

O °

» 00

^oo

0 .0 2 - 0 .0 0 6

%

o o>

^•

Г-Ч

%60’0

-Ç 0 0

^{СО r- T-H ł—•}

^c5 1 «П

г-_О à®

o o

Cl

Ol

1.

o -o .i

% Ol ID

2 0

Su m a cz ąs te k <

1

m m

% •n m

O O CN

o>

Suma cz ąs te k >

1

m m

% m «r>

cn X

G łę b o k o ść w cm 0 -2 0 2 5 -3 5

1

0 —

15

N r p ro fi lu

en

M ie js co w o ść W er ch ra ta

г

C aC O ,

%

o o

o o' ^{0 .0} ₁ ^{1 ,6}

Z as o b n o ść

w ^O_OJ

śr ed n ia zła d o b ra -

o

CM

o.

zła zła ï 1

mg/10 0 g le b y

^o_OJ

*

1 2 .0 8 ,0 o

* 1 CN

o' ем

0-

— o 2 i

P ró ch ­ n ica

%

s 1

Oł Я i

CM

pH

o

£ OJ

X!

6 ,5 6 ,7 <o 1 1

w n/1KC1

•n <© ś 1

CQ Я Q £

•o u- O O Ö4 Q. №

>

JZ 1Л

2 ,4 8 4 ,9 3

? 1

G łę b o ­ k o ść w cm 0

—

2 0 25 —

35

0 -1 5 5 5 -6 5

N r p ro fi lu

en

M iejs co w o ść W er ch ra ta

*

T a b . II I. S o rp cy jn e w ła śc iw o śc i g le b b ru n at n y ch

—

S o rp ti v e p ro p er ti es o f b ro w n so il

182 Stanislaw Uziak

zaliczał chrapy do „typu gleb szkieletowych” o profilu zbliżonym do rędzinowego. Uważał je za „przedwcześnie zgasły typ rędziny”. Nie­

kiedy mogły chrapy wykazywać cechy zbielicowania i przechodzić w inny typ glebowy, w typ bielicy (7). Należy również podkreślić bardzo trafne uwagi Starzyńskiego odnośnie wartości użytko­

wej omawianych gleb. W przeciwieństwie do Miklaszewskiego, Starzyński uważał chrapy za stosunkowo niezłe gleby.

Dużo więcej natomiast uwagi poświęcone jest genezie i charak­

terystyce kredowych utworów odwapnionych w literaturze zwłaszcza geologicznej, a ponadto gleboznawczej i chemicznej (2, 3, 5, 6, 8).

Łomnicki utwory odwapnione omawianego obszaru — tzw.

rumosze — uważa za utwory pleistoceńskie (3). Wierzchnie warstwy kredy po uprzednim zmyciu trzeciorzędu zostały na tych terenach roz­

ruszane przez przesuwające się lody do głębokości kilkudziesięciu cm i przepłukane, a materiał w postaci gruzu zostawiony na miejscu. Przy tym został również wypłukany węglan wapnia z górnych warstw kredy, co było tym łatwiejsze, że nie była ona z natury zasobna w ten składnik.

Starzyński wiąże powstanie opoki krzemionkowej z obszaru Wyżyny Lubelskiej z warunkami sedymentacji. Uważa je za utwory bemipelagiczne — płytszego morza (6).

Kamieński i Sokalski twierdzą, że skały krzemion­

kowe są produktem odwapnienia otaczającej opoki wapiennej (2).

Odwapnienie to np. w okolicach Zawichostu związane jest z pasowym występowaniem skał. W tych warunkach woda ługująca węglan wapnia miała korzystne warunki krążenia głównie w pewnych strefach, ukła­

dających się równolegle do siebie. Drobne uskoki i spękania również ułatwiały krążenie wody. Ponadto mógł też mieć miejsce, choć w ma­

łym stopniu, proces powierzchniowego odwapnienia.

Pożaryski natomiast proces odwapnienia uważa za proces wietrzenia chemicznego, któremu w eocenie podlegała powierzchnia utworów kredowych (5).

Genezę utworów odwapnionych na badanym obszarze najbardziej słusznym wydaje się wiązać z jednej strony z procesem sedymentacji, z drugiej zaś — z procesem powierzchniowego odwapniania w okresie lodowcowym. Niewątpliwie pokrywa roślinna drzewiasta miała tu również pewien wpływ.

Utwory kredowe wychodzą tu na powierzchnię na łagodnych wy­

niesieniach przekraczających izohypsę 300 m i dochodzących często

do 340 m wysokości (Narol 317 m, Majdan 332, Wola Wielka 337, Werchrata 320 (3)). Nieco wyższe partie terenu, a zwłaszcza kulmi­

nacje, pokryte są utworami trzeciorzędowymi i zasunięte bardzo często materiałem piaszczystym lodowcowego pochodzenia (3). Obszar zale­

gania kredy rumoszowej jest na ogół wolny od glin i piasków dylu- wialnych (3). Te ostatnie wyściełają zazwyczaj doliny omawianego obszaru wyżynnego.

Pod względem petrograficznym kreda należy do typu „gaize”

i wykazuje cechy właściwe piaskowcom (6). Barwa jej szaro-żółtawa lub żółtawa (od wodorotlenków żelaza), jest zwięzła, najczęściej bez węglanu wapnia, wyraźnie uwarstwiona i popękana w głąb szczelinami przeważnie równoległymi do osi Roztocza (3, 6). Opoka ta zawiera sporo skamielin, cechujących ją jako piętro senońskie, poziomu mukro- natowego (od Belemnitella mucronata (3)).

W skład charakteryzowanych utworów kredowych wchodzi kwarc, glaukonit i mika, sklejone razem cementem krzemionkowym, w którym widać niekiedy igły gąbek (6).

Skład chemiczny opoki krzemionkowej oraz gleby z niej wytwo­

rzonej przedstawia się następująco (na podstawie analizy profilu z Narola według Starzyńskiego (6) ).

0—10 cm 10—30 cm 60 cm

SiO2 93,12o/o 94,44o/o 78,85%

SO3 0,83% 0,73o/o O,29o/o

P2O3 O,36«/o 0,25%

Л|2°3

l,2Oo/o 1,21% 9,65%

Fe2O3 0,48% 0,510/0 2,39o/o

CaO 0,12% 0,310/0 2,33o/o

MgO o, 290/0 ^{0,19o/o 1,150/e}

K2O l,03o/o 0,88o/o l,78»/o

Na2O O,78«/o 0.530/0 1.050/0

Strata przy żarzeniu 2,34»/0 l,10o/e 2,100/0

Na podstawie analiz podanych przez Starzyńskiego (nie przytoczonych tu) można sądzić, że różnice w składzie chemicznym skał są niewielkie, mimo dość znacznych odległości miejsc, z których te skały pochodziły (6).

Podział gleb i ich charakterystyka

Na początku wspomniano, że gleby wytworzone z utworów odwap­

nionych — charpy — zarówno Miklaszewski jak i Starzyń­

ski zaliczał do grupy rędzin. Pierwszy uzasadniał to tym, że rędziny,

184 Stanisław Uziak

S k ła d m ec h an ic zn y g le b b ie li co w y ch

—

M ec h an ic al C o m p o si ti o n of p o d zo li c so il s

st E s

14

3 3 5 ćn

^{cs^x CS CO Ol WO — Ьч CS чу СО} O 4J4 00 О

CS CS СО CS X CO co to 1— Ol 1-4 чу

Ś re d n ic a cz ąs te k zi em is ty ch w m m ___________ < 0 ,0 0 2

% ^{O CS Oi WO} r—< Ol wo чУ

r-4 ł—4 1-4 О <О 1— CS 1-

1-4 O 4J cs

T—4 1—4 r-4 ł-H to to <O co Ol

0,006

—

0 ,0 0 2

% ^{СП чУ WO Ьч wo tx co «о со Ьч} чг m wo sr

1—4 чу wo СП X

0,02

—

0 ,0 0 6

% wo ix Oi Oi X Ol 00 X СО чУ 1—4 ч-4

WO Ol Ol 4f X CS чу wo ł-Ч •—

1

iO CS o o 04 o <=

co o i—4 T—< 00 чу

т-4 co co co

1-4 r—< 1—< Ьч <О О

1-4 ГЧ 1—4 9 11 11 17 СП CO Ol wo Ol cs гЧ

1

wo HOW

O o

3 0

10

т-4 1— tO WO b- CS CS CS

О> to TJ4

1—> 1—1 X to X to

ł—

1 ł—4 r-Ч r—4 X X Ol СО

1—4 O

<э

1 «

i—4

9 7 4 3 6 0 4 7

^{WO w4}_{WO ’T} ^{O) 1-4 CS} _{cO CO m} ^{Ol b- Ol} _{’Г CS CO} CO Ol CO IX

WO ЧТ CO 4J1 T-4 tO О> to WO чу X CS

!

1 ö*

C/3 N о V

СО Ф Ol 00

O <O O O Ol Ol r-4

to in wo Ol co tx

X wo c o

OI 00 to ч^ 0 0X0

O O O! X т-4 т-4

§ £ -3 w _, СЛ N w V

CO O

cs a

CS

о *y o 1-4

⁴

1 5 2 5

^{CS woo o} _{1-4 чу O} ^{о о CS о}_CS

G łę b o ­ k o ść w cm 0

—

2 0 3 5 —

50

0 —

20

30

—40 ^{O WO O}

CS чу X

1 1 1

ООО

СО Ьч

0

—

2 0 3 0 — 4 0 80 —

100 ^{o wo o o} CS чу 00 CS

i i 1

⁷

О О Ф o CO to co

^4

о о о о СО WO X 1-4 i i I 7 о о о о чу о О

Nr M ie js co w o ść p ro ­ fi lu D ęb in y

2

M aj d an

4

Z ag ro d y

7

W o la W ie lk a

8

L ip ie 9 D zi ew ię ci er z

10

T a b . V I. C h em ic zn e w ła śc iw o śc i g le b b ie li co w y ch

—

C h em ic al p ro p er ti es o f p o d zo li c so il s C aC O ,

%

o

‘o

0

‘0 ^{O © 00}©" ©" 00

©

0 0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 .0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 7 ,5 0 .« 0 ,0 0 ,0

13,1

Z as o b n o ść

w oOl

X

zła zła śr ed n ia zła zła zła zła d o b ra zła zła ^{1 1 1 1} zła zła zła zła

o

<N CU

zła b ra k zła zł a zła zła d o b ra zł u b ra k b ra k

1 1 1 1 zła śr ed n ia zła zła

mg/100 g g le b y

_o

ем X

CM ©

tT CM

1 O © ©

od ©’ © © © ©

©' ©’ ©

CM

¹⁰

,0

1 1 ,0 9 ,0 9 ,0 ©4©kOs©^

of CO TjT

1Л oем CU

© o r-4 © ™ 1 о ©ло

CM r-Tcn

^{cm© © ©} " ©" ©'

1 ,5

1.0

0 ,0 4 ,0

^©-©~O~© TT co" co"

P ró ch ­ n ic a

%

2 ,4 2 2 ,3 4 © 1 1

». 1 1 ₂ ,7 1 OM 1 1 .

®. 1 1 1 ₂ ,4 3

1 1

p H w H 2 O O> OO

©‘ © ©© 1

©' ©' 1 © — ~

©? © © ©^O H

©”© ©

r-4 ©i © CO

© ©" ©’ r-f

^4,

©"©"©" ts?

W

n /1

KC1

5 ,0 4 ,9 1 TJ1

tJ 1

2 ,6 9

i5,1

4 ,1 0

i

4 ,0 3 ,8 8 6 ,2

1

4 ,5

4,1

4 ,0 CM~© O

rjT тф t< C«yCMe© r-^

©"©’©" Cx"

<ł co o &

*O V- o O &0

(Л

1,88

4 ,7 7 2 ,8 9 2 ,8 9 © © O>

© 00 ©

© ©" oj

tT © © ©

©~O~CZ см" TjT

^tjT

en

© ts. © Ol

© tx ©

tt

© © ©"

O 4J g

© чл o o

* 0

—

2 0 35 —

50

0

—

2 0 3 0 - 4 0 7 0 — 7 5 0 - 2 0 3 0 - 4 5 7 0 — 8 0 0 - 2 0 3 0 - 4 0 8 0 -1 0 0 _{CM 00 CM} ^{© © © ©} 1 1 1Ï o o © © СП Г-Ч

© © © ©

© © CO r-< rH

© O O © IN' тГ © O T~"

N r

_{CM CO}

© T—’

M ie js co w o ść D ęb in y M ajdan Z ag ro d y W o la W ie lk a Lipie D zi ew ię ci er z

186 Stanislaw Uziak

a także i chrapy, pochodzenie swoje zawdzięczają soli wapniowco- wej (4). Starzyński natomiast wychodzi od strony charakteru mineralogicznego skal macierzystych rędzin i chrapów (6). Uważał on, że obie skały macierzyste mają wspólne pochodzenie (to samo dno kredowe). Skała macierzysta chrapów złożona jest z materiału będą­

cego resztą skały macierzystej rędzin. Ponieważ jednak węglan wapnia występuje w skałach tych w nieznacznych ilościach, albo go brak, a więc nie oddziaływuje na proces glebowy; z tego też względu winny być chrapy — według Starzyńskiego zaliczane do osobnej od­

miany rędzin.

Reszta nierozpuszczalna skał wapiennych istotnie ma duży wpływ na właściwości gleb rędzinnych. Tym niemniej wydaje się, że daleko większy wpływ na proces kształtowania się rędzin ma zawartość wę­

glanu wapnia. Od tego zależą w pierwszym rzędzie własności che­

miczne rędzin.

Dzięki tej właśnie dużej zasobności w węglan wapnia skał ma­

cierzystych, powstające z nich gleby — rędziny — zaliczane są do gleb litogenicznych. Gleby zasobne w węglan wapnia dzielnie opierają się w naszych humidowych warunkach klimatycznych procesom bieli- cowania nawet pod poszyciem leśnym.

Własności chemiczne, a zwłaszcza odczyn zbadanych gleb, bar­

dzo daleko odbiegają od własności rędzin. Odczyn ich jest zazwyczaj słabo kwaśny a często kwaśny, zwłaszcza w poziomach pod warstwą próchniczną, niekiedy zaś zbliżony do obojętnego. Znaczna jest również kwasowość hydrolityczna, a stopień nasycenia kompleksu sorbcyjnego kationami o charakterze zasadowym nierzadko bardzo niski. Nie wątpliwie w odległej przeszłości omawiane gleby posiadały cechy gleb rędzinnych. Zapewne drzewiasta roślinność jak również humi- dowy klimat a także niska zawartość węglanu wapnia spowodowały zatracenie przez gleby te cech właściwych rędzinom. Nie jest jednakże wykluczone, że omawdane gleby od razu kształtowały się z opoki bez- węglanowej, a zatem nigdy nie były rędzinami. Charakteryzowane gleby upodabniają się do rędzin jedynie pod względem budowy profilu.

Sama jednak budowa profilu nie może tu być właściwym kryterium, gdyż cały szereg gleb np. górskich ma również zbliżony profil, a rę­

dzinami nie są, choć powstały bardzo często ze skał zasobnych ongiś

w węglan wapnia (np. z warstw krośnieńskich).

Odnośnie morfologii chrapów należy podkreślić, że gleby te z re- góły nie wykazują zróżnicowania na poziomy charakterystyczne dla gleb bielicowych, mimo niskiego niekiedy pH. Być może, że niska na ogół w glebach tych zawartość żelaza nie sprzyja tworzeniu się po­

ziomu iluwialnego w sposób widoczny dla oka, a tym samym nie odcina się dość wyraźnie poziom eluwialny. Ze przemieszczenie żelaza ma miejsce, wskazują ńa to wyniki analiz przytaczane przez Starzyń­

skiego (6, 7).

Mówiąc o morfologii chrapów, nie można pominąć milczeniem wpływu na kształtowanie się tych gleb — rzeźby terenu, a zwłaszcza związanych z tym procesów erozyjnych. Procesy te prowadzą zazwy­

czaj do zmian w miąższości poziomu próchnicznego. W pewnych przy­

padkach procesy erozyjne mogą się przyczyniać do zachowania przez glebę cech rędziny. Ma to miejsce wtedy, gdy na dość stromyrh i niechro­

nionym, lub słabo zabezpieczonym zboczu, zrńywy odsłaniają warstwy skały macierzystej, zawierającej już węglan wapnia.

Jak zmieniają się gleby pod wpływem działalności człowieka, widać jaskrawo na przykładzie tych gleb, które znajdują się w inten­

sywnej uprawie zwłaszcza ogrodowej i nie były przy tym zakwaszone.

Wspomniane gleby wykazują znaczną miąższość poziomu próchhicz- nego i zbliżają się zarówno cechami morfologicznymi jak też własno­

ściami chemicznymi do gleb szarych. Występują one rzadko na zba­

danym terenie.

Reasumując, należy powiedzieć, że najwłaściwszym wydaje się odnoszenie zbadanych gleb, zwanych dotychczas chrapami, nie do rędzin lecz do gleb bielicowych, ewentualnie gleb brunatnych, a czasem nawet do gleb szarych. Tego samego zdania jest również Dobrzański, który uważa chrapy za gleby stadium bielicowego (1). Kryterium po­

działu dla zbadanych bleb będzie stopień zakwaszenia i miąższości poziomu próchnicznego. Gleby powstałe z opoki krzemionkowej i wy­

kazujące w chwili obecnej własności rędzin, spotyka się tu bardzo rzadko.

Należy przy tym wyjaśnić, że gleby Zaliczone do brunatnych nie są glebami brunatnymi w całym tego słowa znaczêniü. Nie wykazują cne zabarwienia brunatnego, charakterystycznego dla typowych gleb brunatnych. Chrapy z reguły posiadają bowiem ogólny ton blado-żółty.

Jednakże miąższością profilu oraz właściwościami chemicznymi, jak pH

i stopniem nasycenia gleb kationami o charakterze zasadowym, różnią

się ońe od gleb bielicowych. Płytki profil, którym odznaczają się wy-

188 Stanislaw Uziak

S o rp cy jn e w ła śc iw o śc i g le b b ie li co w y ch

—

S o rp ti v e p ro p er ti es of p o d zo li c so il s

S-5 >>

g O

0 0 1 -

—

= 'л s И

^{■et о о} en" O

en m

4 8 .0 6 7 2 .3 9

O UD tq^oq oT en

en СЧ

3 1 ,8 8 5 0 ,2 2

_ООНОО

en r-Г öd' СЯ en О

СП О тг ея «о

S to p ie ń n as k at io n am i о za sa d o o

T—<

ÜO 1 H II

>

5 1 ,6 7 7 6 ,0 2 6 6 ,7 0 8 4 ,8 2 5 8 ,7 8 4 0 ,4 7 5 0 ,5 7 6 8 ,6 1

^{O un O} _{сП un ix}

o' о of тГ хг 00

оо о «п СП СП Ьч оГ Ь? СП

«П сП тг

Maksymalna pojemność sorpcyjna hvdrolltvczna

S + 'Ä

Ł‘9

=

’

l 1 1 ,6 5

14,41

1 1 ,8 8 2 2 ,7 1 1 3 ,1 5 2 9 .7 1 1 5 ,4 6 2 6 .2 4

^{un сП сП} _{un Ю}

о о un"

т-ч т-ч СЯ

Гх (X О сП О wn О un tjT ГЧ

rn o w aż n ik ac łi

Pojemność sorpcyjna hydrolityczna T

= î

у,

+

S

IC <©

^СЯ

—ч ^{8 ,5}

6 1 9 ,3 8 8 ,8 8

17,53

9 ,7 9 1 9 .2 1

^{о un с©} _гч

оГ ся" — т-1 ÔJ

с un g

<о' СП4 ся

b y w mili rów

Suma nauuuvw wymiennych ocharakterze zasadowym—S

3 ,8 5 8 ,5 6

5,71

1 6 ,4 4 5 ,2 2 7 ,0 9 4 ,9 3 1 3 ,1 8 3 ,9 4 6 ,1 1 1 7 ,5 0

un о» СУ> un СЯ г- сп —

a 1 0 0 g g le

Maksymalna kwasowość hydrolityczna Hi

=

6,1y,

o m oq oq

IX UH о <©" 7 ,9 3 2 2 ,6 2 1 0 ,5 3 1 3 ,0 6

^тч СМ СО

<О un О»

СЯ

* сП Ix’

1—4 1—<

СЯ 00 1-4 оо ’©'«л

'О TjT СП

Z

Całkowita kwasowość hydrolityczna II E

<O tx O O

en

cm

2 ,8 5 2 ,9 4 3 ,6 6 1 0 ,4 4 4 ,8 6 6 ,0 3

^{СЯ ч}_{00 СЯ 1©}^{* <О}

un <О СП

un 1© СП Т-Ч'Т- un öd'ся т-Г

о

* о M

s hydroli- tyczna na50g gleby—y,

1 ,2 0 0 .9 0

Un 00

о o'

1,22

3 ,4 8 1 ,6 2 2 ,0 1

-

00 СЯ О» О СЯ r-Г ся »-Г

un ся — О IX un Т-4 О О

M o o ^E u

O O ся m 1 1

O O CM TT 1 1

О Ю СЯ rf

1 1

O O СЯ TJ1

1 1

CN Tf 00 оюо

1 1 1

ООО en un 00

1 1 1

^0<V- O

? 0

2 5

0

j

0- O O

en 0-

3 0

0

3 0

70- _ООО

«о

nnjojd JN _СЯ 'T tx oo О о

IMiejsco-

ЧЛ o

»

D ęb in y Majda n Z ag ro d y Wola W ielk a Lipie Dziew ię- cie rz

T a b i. VII I. S k ła d m ec h an ic zn y rę d zi n i g le b sz ar y ch

—

M ec h an ic al C o m p o si ti o n of re n d zi n as an d g re y so il s Su ma cz ąs te k < 0 ,0 2 m m

%

4 6 Ł cs Я

Ica

cz ąs te k zi em is ty ch w m m < 0 ,0 0 2

oo r4

^{Tf — OY-Ч r—4}

0 ,0 0 6 - 0 .0 0 2 CS

T-4 in lON 1 <o

CWx- CO04 o'o

<o r4 oo o oo r4

0 ,0 5

—

0 ,0 2

%

o> ł-4 oo o> o r4 r-1 O ôQ 1 un

O O*

o

^{CO tx O}

YH T-y ł-4

Ś red n i

rH cT o. ГН

O v4 О'. Ьч Tjł un ** co

Su ma cz ąs te k <

1

m m

%

un oo o o o> "T un

S u m a cz ąs te k >

1

m m

%

2 5 CIO O co un

G łę b o k o ść w cm un

o 1 0 — 2 0 4 5

—

6 0 1 1 0 —

120

N r p ro fi lu

r4 O

M ie js co w o ść

CO

b

N N ar o l Wieś C aC O

3 %

un co o

* oT

0 ,0 0 ,0 0 .0

Z as o b n o ść

w

O

b? d o b ra

—

d o b ra zła śr ed n ia

O M

CU

•s

¹

co co 5 -J л ONO

•o TJ

mg/100 g g le b y

_o

öl ^{§ 1} co

ЧчЧ. ° tCod un v-Ч r-1

o CM a.

°- 1 CO 1

C 0^0.

•n oT un

—• yM

P ró ch n ica

^{•Г, .® 1}

co

о 1 1

1 1

co

pH w H 2 0

_{< 1 <o un »O}

<o o <o

w n /1

KC1

< 1 ю, °0. *"1 o un <o

1 л

" O £

•o u. o O MftbQ

> So о гл

11 rf oo Tf 04 О «П OJ un

G łę b o ­ k o ść w cm

•n o т-l CO

o o 1 1

СЧ

0 - 2 0 4 5 — 6 0 1 1 0 -1 2 0 N r p ro fi lu

Y-4

<o

M iejs co w o ść Z aw ały la N ar o l Wieś

190 Stanislaw Uziak

dzielone tu gleby brunatne i bliska obecność w podłożu węglanu wap­

nia nie Sprzyjała procesowi bielicowania.

Gleby brunatne, powstałe na utworach odwapnionych na zbadanym obszarze, to gleby, które nie doszły do stadium biełicowego.

Dalszy podział w obrębie gleb bielicowych i brunatnych oraz gleb szarych oparty jest na składzie mechaniczym z uwzględnieniem szkieletu oraz miąższości profiiu glebowego. Podział według składu mechanicznego jak też miąższości profilu przyjęto taki, jak dla gleb wykształconych ze skał masywnych.

Proponowany podział zbadanych gleb przedstawia się następująco:

I. Rędziny zmywane, szkieletowe, płytkie (profil 1).

II. Gleby brunatne

1. gliniaste lekkie szkieletowe średnio-głębokie (profil 3).

2. gliniaste średnie pylaste płytkie (profil 5).

III. Gleby szare, gliniaste lekkie pylaste, średnio-głębokie (profil 6).

IV. Gleby b i e 1 i c o w e.

A. Wytworzone z opoki krzemionkowej

1. gliniaste lekkie pylaste średnio-głębokie (profil 2) 2. gliniaste lekkie pylaste głębokie (profil 7)

3. gliniaste lekkie pylaste szkieletowe głębokie (pro­

fil 8 i 9)

4. gliniaste lekkie szkieletowe głębokie (profil 4).

B. Wytworzone ? piasków — namywane

1. piasek gliniasty mocny pylasty średnio-głęboki (pro­

fil 10). .

Odkrywka Nrl Rędziha zmywana szkieletowa płytka.

ZaWałyla — od p. top. 347 na NE około 1 km na zboczu słabo porośniętym roślinnością odłogową.

0— 15 cm poziom próchnicżny barwy ciemno-szarej, skład mechaniczny gli­

niasty szkieletowy, burzenie z HCI bardzo słabe.

od 15 cm rumosz kredowy barwy jasnej, burzący z HCI.

Odkrywka Nr 5

Gleba brunatna gliniasta średnia pylasta płytka. Werchrata — od p. 344 na E Około 800 m, wzgórze, odłóg.

0— 15 cm poziom próchnicżny, barwa szara, skład mechaniczny gliniasty

z okruchami kredy, struktura gruzełkowata, układ średnio-

zwięzły, burzenia z HCI brak, przejście wyraźne.

15— 55 cm barwa żólto-zielonkawa, rumosz skaiy macierzystej i trochę zwietrzeliny o składzie gliniastym, nie burzy z HCI.

od 55 cm rumosz wapienia burzącego z HCI.

• Odkrywka Nr 3

Gleba brunatna gliniasta lekka szkieletowa średnio-glęboka. Werchrata — wyniesienie około 1 km na NE od cerkwi, pole uprawne.

0— 25 cm poziom próchniczny barwy szarej, skład glina lekka, burzenie nie występuje, przejście stopniowe.

25— 35 cm barwa żólto-zielonkawa, skład mechaniczny zwietrzelina gli­

niasta kredy z rumoszem.

od 35 cm — bezwęglanowy rumosz kredowy barwy jak wyżej.

Gleby brunatne to najczęściej gleby płytkie i średnio-głębokie.

Odkrywka Nr 6 Gleba szara gliniasta lekka pylasta średnio-glęboka.

Narol Wieś — od p. top. 317 na NE około 1 km, wzgórze na polu będącym w uprawie ogrodowej.

0— 40 cm poziom próchniczny barwy ciemno-szarej, skład mechaniczny gliny lekkiej, struktura gruzełkowata, układ średnio-zwięzły, nie burzy z HCI, przejście do następnego poziomu widoczne.

40— 60 cm barwa brudno-żółta, skład — rumosz miękkiej opoki krzemion­

kowej ze zwietrzeliną o składzie gliniastym, nie burzy.

60—120 cm barwa żółta, rumosz skały macierzystej i zwietrzelina gliniasta, burzenia brak.

Gleby szare mają zasadniczo profil głęboki, ale poniżej poziomu próchnicznego są mocno szkieletowe. Dlatego też słuszniej chyba bę­

dzie uważać je za gleby bezszkieletowe o płytkim profilu.

Odkrywka Nr 8

Gleba bielicowa wytworzona z opoki krzemionkowej, gliniasta lekka pylasta szkieletowa głęboka.

Wola Wielka — wyniesienie około 600 m na NNE od cerkwi, na polu uprawnym.

0— 20 cm poziom próchniczny barwy szarej, skład gliniasty trochę okru­

chów kredy, materia! strukturalny, układ średnio-zwięzły, bu­

rzenia z HCI brak, przejście wyraźne.

20— 80 cm barwa żólto-zielonkawa, skład gliniasty szkieletowy, układ zwięźlejszy, nie burzy.

od 80 cm barwa jak wyżej, skład podobny, ale bardziej szkieletowy, bu­

rzenia z HCI nie obserwuje się.

Odkrywka Nr 9

Gleba bielicowa wytworzona z opoki krzemionkowej, gliniasta lekka pylasta szkieletowa głęboka.

Lipie — młody las sosnowy, około 1 km na W od p. top. 318

0— 1 cm ściółka leśna.

192 Stanisław Uziak

1— 20 cm poziom próchniczo), barwa szara, skład gliniasty, nie wykazuje burzenia z HCI, przejście zaciekami.

20— 45 cm barwa szaro-żółta, skład mechaniczny jak wyżej, tylko więcej szkieletu, burzenia nie obserwuje się.

45—100 cm barwa żółta, skład gliniasty i mocno szkieletowy, brak burze nia z HCI.

od 100 cm rumosz kredy, wykazujący burzenie z HCI.

Odkrywka Nr 10

Gleba bielicowa namywana, wytworzona z piasku o składzie piasku gliniastego mocnego pylastego, średn.-głęboka.

Dziewięcierż od p. top. 357 na NWW około 500 m, łagodny skłon, pole uprawne.

0— 30 cm poziom próchnicżny barwy szarej, skład mechaniczny piasek gliniasty, nie burzy z HCI, przejście widoczne.

30— 60 cm barwa brudno-żółta, skład jak wyżej, burzenia brak.

60— 80 cm barwa jasno-żółta, skład piaszczysty, nie wykazuje burzenia z HCI.

80—120 cm rumosz kredowy ze zwietrzeliną barwy żółtawej.

od 100 cm rumosz wykazujący obecność węglanu wapnia.

Gleby bielicowe odznaczają się zazwyczaj głębokim profilem. Być może, że procesy bielicowania zachodziły łatwiej w glebach o lepiej wykształconym profilu.

Porównując wyniki analiz mechanicznych *) widać, że zbadane gleby posiadają przeważnie skład mechaniczny glin lekkich, pylastych, szkieletowych, rzadziej — słaboszkieletowych. Skład mechaniczny układa się dość prawidłowo, a mianowicie poziomy górne zawierają więcej frakcji piaszczystej. Z głębokością ilość piasku przeważnie maleje. Wskazywałoby to na pewną domieszkę materiału lodowcowego.

PH omawianych gleb układa się dość regularnie, tzn. w ten spo­

sób, że poziomy próchniczne, a w glebach bielicowych niżej leżące, mają najniższą wartość pH, która wraz z głębokością wzrasta. Po­

dobnie układa się kwasowość hydrolityczna oraz stopień nasycenia

*) Oznaczenia, laboratoryjne dokonane były następującymi metodami: skład mechaniczny metodą areometryczną Casagrande-Prószyńskiego, pH — elektrome­

dycznie, próchnicę metodą Iszczerekowa-Rołłowa w modyfikacji dublańskiej, węglan wapnia metodą Scheiblera, łatwo przyswajalny fosfor i potas metodą Wondrau- schowej, kwasowość hydrolityczną oraz sumę kationów wymiennych o charakterze zasadowym według Kappena, właściwości fizyczne jak ciężar rzeczywisty, objęto­

ściowy i pojemność kapilarna wodna metodami powszechnie u nas stosowanymi

oraz plastyczność metodą Casagrande.

gleb kationami o charakterze zasadowym. Stopień nasycenia (V) gleb szarych i brunatnych przekracza 60% i dochodzi do ponad 9O"/o.

Należy też podkreślić dość wysoką, zwłaszcza jak na gleby bieli- cowe, zawartość próchnicy. Ilość próchnicy waha się najczęściej w gra­

nicach 2—3%. Pojemność sorbcyjna zbadanych gleb jest na ogól nie­

wysoka. Zasobność w fosfor łatwo przyswajalny jest z reguły zła, a w potas bardzo często zła, zwłaszczo w glebach bielicowych, CaCO3 występuje przeważnie na głębokości kilkudziesięciu cm, przy czym

zawartość jego nie przekracza zazwyczaj kilkunastu procent.

Tab. X.

Sorpcyjne właściwości gleb szarych — Sorptive properties of grey soils

Miejsco­

wość

Я o S.

z Głębo­

kość w cm

Kwasowośćhydrolityczna na60gglebyy.

Na 100 g gleby w millrównoważnłkach

Stopień nasycenia gleb kationami o charakterze

zasadowym

Całkowitakwasowość hydrolitycznaH

=

3y. Maksymalnakwasowość hydrolitycznaH,

=

б,1'у. Sumakationówwymiennych ocharakterzezasadowym—S Pojemnośćsorpcyjna hydrolitycznaT

=

3y,-j-S Maksymalnapojemność sorpcyjnahydrolityczna T,

=

6,5y,4-S

v = —. loo S T

%

V, = — .100 S T,

%

0- 20

0,76 2.28 4,94 8,07 10,35 13,01 77,97 62,02

Narol

Wieś 6

45- 60

081 2,43 5.26 15,54 17,97 20,80 86,47 74,71

110-120

0,44 1,32 2.86 22,02 23,34 24,88 94,35 88,50

Jeśli chodzi o fizyczne właściwości, zwraca uwagę niski ciężar właściwy rzeczywisty i objętościowy oraz dość znaczna pojemność kapilarna. Niskie ciężary właściwe wiążą się ściśle z własnościami skały macierzystej. Z pojemnością kapilarną związane są korzystne stosunki wodne, jakimi odznaczają się omawiane gleby.

Zbadane gleby na ogół są dobrymi i średnimi warsztatami rolni- czo-produkcyjnymi. Uprawiać na nich można na ogół wszystkie rośliny.

Zwłaszcza dobrze udają się koniczyna, buraki, ziemniaki. Na glebach zwłaszcza bielicowych wskazane jest wapnowanie. Ze względu na skład mechaniczny mogą tu być też stosowane formy wapna szybciej działające. Stosowanie mniejszych dawek wapna wydaje się tu bar­

dziej celowe. Wszystkie gleby wymagają intensywnego nawożenia

194 Stanislaw Uziak

fosforem, a gleby bielicowe — także nawożenia potasowego. Należy unikać stosowania na gleby bielicowe nawozów kwaśnych fizjologicznie jak superfosfat czy siarczan amonu.

Wnioski

1) Zbadane gleby wytworzone z utworów kredowych odwapnio­

nych zwane chrapami przeważnie nie są rędzinami. Obecnie są to gleby stadium brunatnego lub bielicowego, a niekiedy zbliżone do gleb sza­

rych. Jedynie w rzadkich.przypadkach zachowują gleby te właściwości rędzin.

2) Omawiane gleby mają przeważnie profil średnio-głęboki lub głęboki i są zazwyczaj szkieletowe. Zróżnicowanie profilów na poziomy genetyczne słabe.

3) pH, kwasowość hydrolityczna oraz stopień nasycenia gleb kationami o charakterze zasadowym są zależne od stadium rozwojo­

wego gleby. Na ogól chrapy wykazują niewysoką pojemność sorpcyjną, a sporą natomiast zawartość próchnicy. Omawiane gleby są ubogie w fosfor. Zasobność w potas jest bardzo często zła, a szczególnie w glebach bielicowych.

4) Scharakteryzowane gleby odznaczają się niskim ciężarem wła­

ściwym i objętościowym oraz znaczną pojemnością kapilarną.

5) Gleby powstałe z opoki krzemionkowej są na ogół dobrymi i średnimi warsztatami rolniczymi. Udają się na nich wszystkie rośliny uprawne.

6) Wszystkie zbadane gleby, wytworzone z utworów kredowych bezwęglanowych, wymagają nawożenia fosforem. Część z tych gleb, a mianowicie gleby bielicowe, wymagają również uzupełnienia w potas jak też wapnowania.

CYTOWANA LITERATURA

1 Dobrzański B. — Rędziny Lubelszczyzny. Roczniki Gleboznawcze, t. IV Warszawa, 1955.

2 Kamieński M., Sokalski Z. — O niektórych skałach krzemion­

kowych w Polsce. Pol. Tow. Geol. Rocznik, t. 19, zesz. 2. Kraków, 1950.

3 . Łomnicki A. M. — Atlas geologiczny Galicji, tekst do zeszytu 10 i 12.

Kraków, 1898 i 1900.

4 . Miklaszewski S. — Gleby Polski. Warszawa, 1930.

5 Pożaryski W. — Odwapnione utwory kredowe na północno-wschodnim

przedpolu Gór Świętokrzyskich. PIG. Warszawa, 1951.

6 . S ta r z y ń s к i Z. — Studia nad występowaniem utworów rędzinnych. Pa­

miętniki PINGW. t. 4. Krakow, 1923.

7 . Starzyński Z. — W sprawie przechodzenia rędzin w utwory zbielicowane.

Rocz. Nauk. Roln. i Leśn. Poznań, 1925.

8 Waksmundzki A. i Barcicki J. — Odwapnione utwory kre dowe jako ziemia odbarwiająca. Annales UMCS, Sectio AA, Vol. VIII, 1. Lu­

blin, 1953.

РЕЗЮМЕ

В настоящей работе автор занимается почвами, сформиро­

вавшимися на декальцинированных отложениях мелового пери­

ода, выступающими в районе Верхрата—Нароль на территории Росточе.

Декальцинированные образования исследуемой территории—

это мел сенонского яруса. В петрографическом отношении мел принадлежит к типу „gaize” и обладает признаками характер­

ными для песчаников. Выступание декальцинированных обра­

зований на этой территории находится в связи с процессом се­

диментации и частично, с поверхностным процессом декальци­

нации в ледниковый период.

На целость работы сложились исследования полевые и лабо­

раторные. Полевыми исследованиями были учтены: морфология почв, их генезис, водный режим а также продуктивная цен­

ность. Лабораторные исследования были посвящены определе­

нию механического состава, изучению химических и поглоти­

тельных свойств а также и физических свойств исследуемых почв.

Лабораторные обозначения сопоставлены в 10 таблицах.

На основании произведенных исследований автор приходит к ниже следующим заключениям:

1. Исследованные почвы называемые „храпами” в боль­

шинстве случаев не являются рендзинами. В настоящее время это почвы бурые или подзолистые, иногда сближенные к серым почвам. Лишь только в весьма редких случаях эти почвы про­

являют особенности рендзин.

2. Профиль обсуждаемых почв по преимуществу средне­

глубокий или даже глубокий. В нем обычно заметны скелет­

ные остатки. Дифференцировка разрезов на генетечиские гори­

зонты слабая.

196

Stanisław Uziak

3. РН, гидролитическая кислотность а также степень на­

сыщенности почв основаниями зависят от стадии их развития.

Исследованные почвы обладают невысокой емкостью поглощения но характеризуются довольно большим содержанием гумуса.

Подвижного фосфора в них очень мало а подзолистые почвы бедны также и калием.

4. Описанные почвы характеризуются низким удельным и объемным весом а также значительной капиллярной влаго- емкостью.

5. Мнимые рендзины представляют собой в общем хорошие и средние почвы, на которых можно успешно культивировать все сельскохозяйственные растения

6. Все изученные автором почвы возникшие из меловых пород, лишенные солей угольнокислого кальция требуют фос­

форных удобрений. Подзолистые почвы требуют кроме того калийных удобрений а также известкования.

SUMMARY

This paper deals with soils developed on delimed materials of cretaceous formation which occur in the area Werchrata—Narol ôf the region Roztocze.

These delimed materials are senonian chalks. In so far as petro­

graphy is concerned they belong to the type gaize and show features proper to sandstones. The occurrence of delimed materials in this area is mostly connected with the process of sedimentation, partly, however, with that of the surfacial deliming in the glacial period.

The present elaboration is based on field and laboratory studies.

Field surveys included soil morphology, origin, water relationships and productive value. Laboratory trials were concerned with deter­

minations of the mechanical composition and of the chemical, physical and sorptive properties as well.

Laboratory determinations are assembled in 10 tables.

The results of studies can be thus summarized:

1) The soils under test called „chrapy” are not rendzinas for the

most part. In their present state they are soils of the podzolised or

brown stage, sometimes approximating grey soils. Merely in rare cases

they maintain properties characteristic of rendzinas.

2) The said soils, generally, have medium-deep or deep profiles and are mostly skeletal. The differentiation of the profiles into genetic horizons is weak.

3) pH, hydrolitic acidity and degree of soil saturation with cations of basic character depent on the stage of development. The tested soils have a low sorptive capacity, on the other hand they are characterized by a high content of humus. The content of phosphorus is deficient and the same is true of potassium as regards podzolic soils.

4) The soils in question have a low specific gravity and volume weight and a high capillary water capacity.

5) Soils originating from a silicious „opoka” in general belong to good or moderately good fields of agricultural productivity. They suit all usual crops.

6) All these soils, developed from cretaceous non-carbonic mate­

rials require supplies of phosphorus. Podzols need also potassium fer­

tilizing and liming.

Papier druk. sat. 3 kl. 90 g. Fabr. Klucze Format 70 x 100 Ark. druku 1 1 3 str.

Annales U.M.C.S. Lublin 1956. Lubelska Drukarnia Prasowa Lublin, Kościuszki 4. Zam. 5958. 14. VIII.1956.

900 -f- 70 egz. A-7-2244 Data otrzymania manuskryptu 14.VilI.56. Data ukończenia druku 22.X.1956.