Maciej Rzewuski
Glosa do uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 6 czerwca 2007 r., sygn. III CZP
53
Studia Prawnoustrojowe nr 20, 189-192
2013
2013
Glosa do uchw ały S ądu Najwyższego z dn ia 6 czerwca 2007 r., sygn. III CZP 53/07, OSNC 2008, n r 7-8, poz. 78. „Brak r o z str z y g n ię c ia w z a k o ń c z o n y m p r a w o m o c n ie p o s tę p o w a n iu o s tw ie r d z e n ie n a b y c ia sp a d k u ż ą d a n ia sp a d k o b ie r c y w p r z e d m io c ie z a tw ie r d z e n ia u c h y le n ia s ię o d sk u tk ó w p r a w n y c h n ie z a c h o w a n ia te r m in u do o d r z u c e n ia s p a d k u n ie u z a s a d n ia o d r z u c e n ia p o n o w n ie z ło ż o n e g o w ty m p r z e d m io c ie w n io s k u ”.
W tezie w skazanej uchw ały rozstrzygnięto zagadnienie praw ne p rze d sta wione przez Sąd Okręgowy we W łocławku postanow ieniem z dnia 15 m arca 2007 r.: „czy podlega odrzuceniu n a podstaw ie a rt. 199 § 1 p k t k.p.c. w zw iązku z art. 13 § 2 k.p.c. wniosek o zatw ierdzenie uchylenia się od skutków praw nych niezachow ania term in u do odrzucenia spadku, gdy został on już złożony w postępow aniu o stw ierdzenie nabycia spadk u zakończonym w ydaniem postanow ienia stw ierdzającego nabycie przy b ra k u rozstrzygnię cia zatw ierdzającego lub oddalającego te n wniosek?”1.
G losator podziela stanow isko SN w yrażone w sentencji rozstrzygnięcia, aczkolwiek chciałby zwrócić uw agę n a pew ną kw estię, k tó ra w ogóle nie została poruszona przez organy rozpoznające n iniejszą spraw ę, k tó ra - co więcej - wydaje się być całkowicie pom ijana w piśm iennictw ie, a może mieć ważkie znaczenie dla analizow anego zagadnienia.
Zanim jed n a k zostanie zgłoszony pewien po stu lat n a tu ry formalnoproce- sowej, w arto choćby pokrótce przedstaw ić analizow any s ta n faktyczny oraz argum entację SN prow adzącą do przyjęcia zap atry w an ia wyrażonego na kanw ie analizow anej sprawy.
Otóż, w trakcie postępow ania o stw ierdzenie nabycia sp ad k u spadkobier ca złożył oświadczenie o uchyleniu się od skutków praw nych niezachow ania term in u do odrzucenia spadku, składając jednocześnie oświadczenie o jego odrzuceniu. Bez w ydaw ania odrębnego orzeczenia w przedm iocie zatw ierdze nia lub odmowy zatw ierdzenia uchylenia się od skutków praw nych niezacho w ania term inu , Sąd wydał postanow ienie o stw ierdzeniu nabycia spadku. Po upraw om ocnieniu się tego orzeczenia w skazany spadkobierca, powołując się
190 G losy
n a tożsam e okoliczności, złożył ponowny wniosek o zatw ierdzenie uchylenia się od skutków praw nych niezachow ania te rm in u do złożenia oświadczenia 0 odrzuceniu sp ad k u 2.
Rozstrzygając powołane n a w stępie zagadnienie praw ne, SN w pierwszej kolejności odwołał się do konstrukcji przew idzianej w art. 1019 k.c., a zatem możliwości uchylenia się od skutków praw nych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, złożonego przez spadkobiercę pod wpływem błędu lub groźby. Zwrócono jednocześnie uwagę n a rygorystyczny c h a ra k te r instytucji, w ynikający zarówno z przepisów praw a m aterialnego (art. 88 § 2 k.c.), ja k 1 regulacji procesowych (art. 690 § 1 k.p.c.). N astępnie SN powołał się na sam odzielny c h a ra k te r spraw y spadkowej dotyczącej uchylenia się od s k u t ków praw nych rzeczonego oświadczenia (art. 690 § 2 k.p.c.), b rak regulacji szczególnych um ożliwiających rozstrzygnięcie w niosku o zatw ierdzenie uchy lenia się od skutków praw nych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spad k u w ram ach innych postępow ań, a także n a dopuszczalność połączenia w ram ach jednego pism a wszczynającego postępow anie różnych wniosków (art. 191 w zw iązku z art. 13 § 2 k.p.c.). K onkludując SN stw ierdził koniecz ność w ydaw ania przez sąd postanow ienia zatw ierdzającego lub odm aw iające go zatw ierdzenia uchylenia się od skutków praw nych złożonego przez sp ad kobiercę ośw iadczenia3.
P rzedstaw iona argum en tacja je s t w pełni tra fn a, a przyjęte i wyrażone w tezie glosowanej uchw ały stanow isko SN nie powinno budzić żadnych zastrzeżeń. Dodatkowo, prawidłowość rozum ow ania wydaje się korespondo wać z regulacją z art. 366 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., zgodnie z k tó rą praw o mocne postanow ienie orzekające co do istoty spraw y m a powagę rzeczy osą dzonej tylko co do tego, co w zw iązku z podstaw ą sporu stanowiło przedm iot rozstrzygnięcia. W arto także podkreślić, o czym w spom ina SN w ram ach u zasad nien ia ju d y k atu , iż „z powagi rzeczy osądzonej korzysta tylko roz strzygnięcie o żąd an iu pozwu, nie rozciąga się ona n a przesłanki rozstrzy- gnięcia”4. Niniejszy pogląd dom inuje w ju d y k atu rze, co potw ierdzają n a s tę pujące tezy, w yrażone w poszczególnych orzeczeniach SN:
• „rozstrzygnięcie o kw estii przyczynienia się do pow stania szkody nie wcho dzi do podstawy sporu, stanowiąc tylko przesłankę rozstrzygnięcia, i z tego względu nie rozciąga się n a nie skutków prawomocności wyroku”5;
• „nieuw zględnienie z a rz u tu potrącenia nie stoi n a przeszkodzie w później szym dochodzeniu pozwem objętego tym zarzutem roszczenia”6.
2 Ib id em . 3 Ib id em . 4 Ib id em .
5 U z as ad n ie n ie w y ro k u SN z d n ia 6 sie rp n ia 1971 r., sygn. II C R 287/71, O SN C 1972, n r 2, poz. 34.
6 Teza n r 4 w y ro k u SN z d n ia 20 g ru d n ia 2006 r., sygn. IV C S K 299/06, Lex n r 233051, a tak ż e te z a uch w ały SN z d n ia 20 listo p a d a 1987 r., sygn. III CZP 69/87, OSN C 1989, n r 4, poz. 64.
Powyższe, zaledwie przykładowo wymienione zap atryw an ia SN świadczą w yraźnie o tym , że res iudicata dotyczy wyłącznie rozstrzygnięcia o żądaniu pozwu w procesie. Analogiczna sytuacja występuje w postępow aniu nieproce sowym w odniesieniu do w niosku o wszczęcie tego postępow ania. S tąd zgła szanie z a rz u tu powagi rzeczy osądzonej w stosunku do konkretnej przesłanki rozstrzygnięcia, tudzież motywów zaw artych w uzasad n ien iu orzeczenia koń czącego postępow anie w spraw ie je s t zabiegiem chybionym, z góry skazanym n a niepow odzenie7.
Nie negując zasadności powyższych wywodów, należy zwrócić uwagę na fakt, iż SN w ram ach u zasadn ien ia glosowanej uchw ały skoncentrow ał swą uwagę - co pośrednio w ynika z brzm ienia sformułowanego przez sąd odwo ławczy zap ytan ia praw nego - n a kw estii, czy uchylenie się od skutków p raw nych niezachow ania term in u do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzu ceniu spadk u w toku postępow ania o stw ierdzenie nabycia spadku należy traktow ać tylko jako przesłankę potw ierdzającą u p raw n ienia określonych beneficjentów spadkowych, bez wypow iadania się o niej w prost w osobnym orzeczeniu, czy też może dokonywana ocena skuteczności rzeczonego uchyle nia się stanow i przedm iot samodzielnego frag m entu postępow ania, wobec czego pow inna zostać zaw arta w odrębnym rozstrzygnięciu8.
N atom iast zdaniem glosatora należałoby zastanow ić się n ad in n ą kwe stią o charak terze bardziej generalnym , systemowym, a m ianowicie nad za sadnością rozstrzygania w toku postępow ania o stw ierdzenie nabycia spadku w przedmiocie w niosku o zatw ierdzenie uchylenia się od skutków praw nych oświadczenia spadkobiercy o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.
G losator krytycznie ocenia przedm iotow ą ew entualność z k ilku n a stę p u jących względów.
Po pierw sze, p o d k reślen ia w ym aga, iż postanow ienie są d u w ydane w przedmiocie zatw ierdzenia uchylenia się od skutków praw nych opisyw ane go oświadczenia spadkobiercy, jako orzeczenie co do istoty sprawy, podlega zask arżen iu w drodze apelacji9. W sytuacji zatem , gdyby rozstrzygnięcie sąd u spad k u składało się de facto z dwóch różnych orzeczeń, tj. postanow ie nia o stw ierdzeniu nabycia spad k u oraz postanow ienia w przedmiocie za tw ierdzenia uchylenia się od skutków oświadczenia o przyjęciu lub odrzuce n iu spadku, to każde z nich mogłoby zostać zaskarżone osobnym środkiem odwoławczym. Wydaje się, iż połączenie opisywanych spraw spadkowych do wspólnego rozpoznania, a n astęp n ie do rozstrzygnięcia je s t niecelowe, skoro decyzja sąd u w m aterii zatw ierdzenia lub odmowy zatw ierdzenia uchylenia się od skutków praw nych złożonego oświadczenia, m ająca ew identny wpływ
7 Zob. orzeczenie SN z d n ia 6 w rześn ia 1983 r., sygn. IV CR 260/83, O SN C P 1984, n r 4, poz. 59. 8 P a trz : u z a s a d n ie n ie glosow anej uchw ały.
9 J . Bodio, T. D em en d eck i, A. J a k u b e c k i, O. M arcew icz, P. T elenga, M. P. W ójcik, [w:]
K o m e n ta rz bieżący d o art. 690 k o d ek su p o stę p o w a n ia cyw ilnego, LEX /el. 2011.
192 G losy
n a ferowanie postanow ienia o stw ierdzeniu nabycia spadku, może „za chwi lę” zostać zm ieniona przez sąd odwoławczy.
W sytuacji zaś, gdyby w sk u tek upraw om ocnienia się postanow ienia o zatw ierdzeniu uchylenia się od skutków praw nych oświadczenia o przyję ciu lub odrzuceniu spadku okazało się, że zmienił się krąg podmiotów, na rzecz których stw ierdzono nabycie spadku, to sąd m usiałby z u rzęd u zmienić uprzednio wydane postanow ienie stw ierdzające nabycie spadku, stosując od powiednio przepisy art. 669-678 k.p.c.10 Toteż, będąc świadomym niepew no ści „bytu praw nego” orzeczenia w przedmiocie zatw ierdzenia uchylenia się od skutków praw nych złożonego oświadczenia, sąd spadku w inien powstrzym ać się od podejm ow ania decyzji potw ierdzającej u p raw n ie n ia beneficjentów spad k u aż do czasu upraw om ocnienia się tego pierwszego.
Ponadto, trzeb a pam iętać o obowiązującej w postępow aniu nieproceso wym konstytucyjnej zasadzie bezstronności sądu, ja k również o m echani zm ach procesowych gw arantujących ta k ą bezstronność. Chodzi mianowicie o instytucję kodeksow ą w yłączenia sędziego n a w niosek (art. 49 k.p.c.). W sytuacji bowiem, gdyby w toku postępow ania o stw ierdzenie nabycia spad k u spadkobierca najpierw złożył oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, a n astęp n ie - jeszcze przed zakończeniem tego postępow ania - zde cydował się uchylić od skutków praw nych takiego oświadczenia i wystąpić o jego zatw ierdzenie przez sąd, to m ielibyśm y do czynienia z ryzykiem pod niesienia przez uczestnika postępow ania, niezadowolonego z rozstrzygnięcia końcowego, z a rz u tu stronniczości sądu. W ocenie glosatora, tak iem u zarzuto wi tru d n o byłoby odmówić znam ię popraw ności, skoro oba oświadczenia spadkobiercy zostałyby złożone przed tożsam ym składem sądu.
Celem uniknięcia w skazanych tu oraz innych związanych z powyższym kom plikacji, zdaniem glosatora, trzeb a unikać łączenia do wspólnego rozpo znania, a także rozstrzygnięcia spraw spadkowych o stw ierdzenie nabycia spad k u i zatw ierdzenie uchylenia się od skutków praw nych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. W w ypadku zaś, gdyby w toku tej pierw szej spraw y upraw niony złożył wniosek o zatw ierdzenie uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia, to należałoby ta k ą spraw ę wyłączyć do osobnego rozpoznania, a postępow anie o stw ierdzenie nabycia spad k u zawie sić w oparciu o przepis art. 177 § 1 p k t 1 k.p.c. aż do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia spraw y dotyczącej zatw ierdzenia.
N a zakończenie glosator chciałby raz jeszcze w yraźnie zaznaczyć, iż przedstaw ione rozw ażania w żadnej m ierze nie m ają n a celu podw ażenia zasadności poglądu zaprezentow anego przez SN n a kanw ie analizow anej sprawy, a dotyczącego kw estii u sta la n ia powagi rzeczy osądzonej w opisa nych spraw ach spadkowych. R anga ju d y k a tu w zrasta o tyle, iż je s t to pierw sza wypowiedź SN w przedmiotowej m aterii.
