SPIS TREŚCI. Zaproszenie do wszechświata możliwości Wszystko jest wymyślone Opowiadać historię MY Tak to jest...

(1)

p:2 c:0

SPIS TREŚCI

Zaproszeniedowszechświatamożliwości...9Wyruszyćwpodróż...11

Praktykimożliwości...211.Wszystkojestwymyślone...232.Wejśćdowszechświatamożliwości...333.DawaćA...434.Wnieśćswójwkład...815.Przewodzićzkażdegokrzesła...976.Zasadanumer6...1137.Taktojest...1398.Ulegaćpasji...1579.Krzesaćiskrę...16910.Byćplanszą...19111.Tworzyćramymożliwości...21712.OpowiadaćhistorięMY...241Koda...263

Podziękowania...265Oautorach...269

7

(2)

p:3 c:0

ZAPROSZENIE DO WSZECHŚWIATA MOŻLIWOŚCI

B

en:„Kelner,proszęonóż!–powiedziałemwjakimśjowialnymnastroju.–Mamdoskonałeżycie,aleniepełnenakrycie”.JadłemśniadaniezprzyjacielempodczasjednejzmoichokresowychwizytwLondyniezwiązanychzprowadze-niemtamtejszejorkiestryfilharmonicznej.Usłyszałemzasobąchichotiobejrzawszysię,pochwyciłemspojrzeniedziewczynki–miałaokoło12latiwłosytypowopoangielskuostrzyżonenagarnek.Wymieniliśmyuśmiechy,poczymwróciłemdomojejrozmowyimojegośniadania.Następnegodniaznówprzechodziłemkołomłodejdamywjadalniizatrzymałemsię,byzniąporozmawiać.„Dzieńdobry.Jaksięmasz?”Wyprostowałasięnieco,przechyliłagłowęiziskierkąwokuodpowiedziała:„Doskonale”.Potem,kiedywychodziłazrodzicami,zawołałemzaniążartobliwie:„Życzędoskonałegodnia!”.„Dobrze!”–odpowiedziała,jakgdybychodziłoonajłatwiejszą,najoczywistsząwświecierzecz.

9

(3)

p:4 c:0

Iztymsłowempożeglowaławewszechświatmoż-liwości.

WYRUSZYĆ W PODRÓŻ

J

esttoporadnikniezwykłegorodzaju.Inaczejniżwprzypadkuwszystkichtychporadników,któreprzedstawiająstrategiepokonywaniaprzeszkódipodążanianaprzódwkonkurencyjnymświecie,celemniniejszejksiążkijestzaopatrzenieczytelnikawśrodkipozwalającemuunieśćsięponadświatzmagańipożeglowaćwolbrzymiwszechświatmożliwości.Wielebowiemokoliczności,które–jaknamsięwydaje–krępująnaswcodziennymżyciu,jawiąsięnamwtensposóbtylkowskutekpewnejstrukturyprzyjmowanychprzeznaszałożeń.Jeślitesameokolicznościujmiemywinnejstrukturze,ujawniąsięnamnoweścieżki.Ajeśliznajdziemyodpowiedniąstrukturę,tonadzwyczajneosiągnięciastanąsięnaszymcodziennymdoświadczeniem.Każdyrozdziałniniejszejksiążkiprzedstawiainnyaspekttejkoncepcjiiopisujenowepraktykiurzeczywistnianiamożliwości.

Partnerstwo

My,autorzytejksiążki–BeniRoz–opracowaliśmytękoncepcję,przyjmującdwieróżne,amimotowzbogaca- Sztukamoz˙liwos´ci

1011

(4)

p:5 c:0

jącesięperspektywy.BenjestdyrygentemBostońskiejOrkiestrySymfonicznej,nauczycielemiczłowiekiemorzadkichzdolnościachporozumiewaniasię,którynamiętnieangażujesięwrelacjezorkiestrami,słuchaczamiiszerokorozumianąpublicznością.Jegonieskrępowanaenergiapobudzainnychdonadzwyczajnychosiągnięćorazdoprowadzaniadokońcakażdegoprzedsięwzięcia.Znajdujewłaściwetempowmuzyce,wmowieiwdziała-niu;tempo,którewprawialudziwruch.Jeślijestcośtakiegojaktempotransformacji,toBenporuszasięzgodniezjegorytmem.Abypomócwszystkim,wytrwalegranastrunachumysłówiserc,opowiadająchistorie,posługującsięhumoremimuzyką.Jestwymownympublicznymgłosemtegopartnerstwa.Rozdziaławdziedzinieintymnej.Prowadziprywatnąpraktykęterapiirodzin,kierujegrupamisamorozwojuipracujezludźminadrozwiązywaniemproblemówikonfliktówwróżnychkontekstach.Zwracawielkąuwagęnato,coludziemówiąotym,kimsąsamiijakfunkcjonujeichświat,orazdajeimnarzędziapozwalająceim„przeformułować”samychsiebieiichsytuacjewtakisposób,żenaogółosiągająwynikilepsze,niżmielinadziejęosiągnąćczywręczmoglisobiewyobrazić.Wsłuchujesięwpragnienialudzi,pragnieniaczegośnowego,warunków,którenieistnieją,orazpomagaimstworzyćstrukturę,wktórejwarunkitestająsięmożliwe.SztukęmożliwościRozpraktykujerównieżzperspektywymalarkipejzażystkiorazpisarki.Wniniejszejksiążceformułujezagadnienia–natomiasthistoriesąopowiadanewduecie.Pracujemyjakozespół.Benwzwiązkuzeswymzaangażowaniempublicznymczęstomadoczynienia ztrudnymisytuacjamidomagającymisięnowychrodzajówprzywództwainowychrampojęciowych.PrzedstawiajeRoz,agdyzdajesię,żezagadnieniatemogąmiećogólniejszeznaczenie,Rozpodchodzidotablicyiszkicujepropozycjęichujęcia.Benprzenositenprojektnaarenępubliczną,abygowypróbować.Natympolegaistotanaszegopartnerstwa–ożywiającegoitrwającegowstałymruchu.Łączynasprzekonanie,żemożliwejestowiele,wielewięcej,niżsiętoludziomzwyklewydaje.

Projekt

PierwotnapropozycjawydawnictwaHarvardBusinessSchoolPress,abyśmynapisaliksiążkęzarównodlamenedżerów,jakilaików,byładlanasrzadkąszansą–nieczęstoudostępnianąludziomdziałającymwdziedzi-niesztuki.Artyścibylitradycyjniezatrudnianiprzezczołoweinstytucje,bywnosiliemocjonalnąprawdęwobszarprzyjmowanychzasad.Wnaszymnowymspołeczeństwieglobalnymżadnajednakinstytucjaniejestakceptowanadostatecznieszeroko,bymogłatworzyćwartościiwskazywaćkierunekwiększościludzi.Wwol-nychspołeczeństwachrynekszybkozastępujerządyiinstytucjereligijnejakoczynnikregulującyonajwyższymautorytecie,awswymfunkcjonowaniuobywasiębezwartości;niemówiludzkimjęzykiem.Sztukamożetuwejśćnanowyteren,pozwalającludzkiejświadomościoddziaływaćnaprzepływyproduktówikapitału,nasycającenergiąpowiązaniamiędzyludzkieiotwierającnowedrzwiinwencjiipraktyce. Sztukamoz˙liwos´ciWyruszyc´wpodro´z˙

1213

(5)

p:6 c:0

Rewolucyjnezmianystrukturoperacyjnychświatazdająsiędomagaćnowychdefinicjiczłowieka:kimjesteśmyipocoistniejemy.Fakt,żewyborywEuropie,decyzjafinansowapodjętawTokioczyniezwykleciepłyprądmorskinaPołudniowymPacyfikumogąbezpośred-niowpływaćnażycieludzinacałymświecie,każepostawićpodznakiemzapytanianaszezałożenie,żejesteśmyosobami,któresamepobudzająsiędodziałaniaisamezarządzająswymisprawami.Nawykowewyob-rażenieotym,kimjesteśmy,możepodkopaćnaszązdolnośćoddziaływanianabiegrzeczy.Stądtaksiążkazsugestiamiwsprawienowychsposobów,jakimimożemysięposłużyć,definiującsamychsiebie,innychiświat,wktórymżyjemy–sposobówlepiejdostosowanychdowyzwańnaszychczasów.Posługujesięonametaforąmuzyki,aogólnieopierasięnasztuce.Sztukasprowadzasięprzecieżdoprzemienianianas,tworzeniazaskakują-cychzestawień,emocjonalnychwątków,wstrząsającychobrazów,dolotukuwieczności.

Wizja

Podobniejakutwórmuzyczny,książkaniniejszazawieradługąśpiewnąfrazę,temat,któregokażdyzrozdziałówjestwariacją.Tadługafrazaprzedstawiaświat,wktórymrozwiązanyzostajenieodłącznyodnaszegocodziennegożyciakonfliktpomiędzyjednostkąazbiorowością.Wwizjitejintegralnąikonstruktywnąrolępełniniepowtarzalnaekspresjajednostkiwyznaczającakierunekgrupie–wręczcałejludzkości.Tadługafrazatomożliwośćgłębokiego wgląduwto,conajlepszedlanaswszystkich,dostrzeganiakolejnegokroku.Każdyrozdziałniniejszejksiążkiprzed-stawiaodrębnąpraktykęrealizacjitejwizji.Każdapraktykastwarzamożliwośćosobistegorozwojumogącegonietylkowzbogacićżycieczytelnika,alerównieżorganizacjeirelacje,wktórychuczestniczy.Praktykitesąrówniewartościowedlakierownictwafirmyidlamałżeństwa;gdytrzebapodejmowaćinicjatywydyplomatyczneiłagodzićrodzinnespory.

Praktyki

Standardowepraktykispołeczneigospodarczesązbudowanenapewnychzałożeniach–wspólnymzro-zumieniu,którewyewoluowałozestarszychprzekonańiwarunków.Odczasuukształtowaniasiętychpraktykwarunkimogłysięzmienić,aleciągłestosowaniesiędonichpotwierdzastareprzekonania.Ztegoteżpowoduwydająsięnamonesłuszneiprawdziweniezależnieodtego,czyichewolucjadotrzymujekrokutempuzmiany.Wtakiwłaśniesposóbpowstajeiuwieczniasiękulturafirmy–choćbyćmożedawnojużprzestałabyćużyteczna.Praktykiprzedstawionewtejksiążcemającharaktertransformacyjny,mogąsięwydawaćnielogicznelubsprzeczneznaszymzwykłymintuicyjnympojmowaniemfunkcjonowaniarzeczywistości.Mająonezainicjowaćnoweujęcieaktualnychwarunkównapodstawienie-zwykłychzałożeńwsprawienaturyświata.Historiazjawisktransformacyjnych–naprzykładinternetu,zmianyparadygmatunaukowegoczyupowszechnianiasięnowej Sztukamoz˙liwos´ciWyruszyc´wpodro´z˙

1415

(6)

p:7 c:0

religii–wskazuje,żedotransformacjidochodzinietylewskutekprzekonującejargumentacjinarzeczczegośnowego,iledziękiwytworzeniuaktywnych,trwałychpraktykzmieniającychkulturowedoświadczeniepodstawrzeczywistości.Takwięcpraktykiprzedstawionewtejksiążcenieprowadządozmiancząstkowych,donowychsposobówdziałaniaopartychnastarychprzekonaniach,dosamodos-konaleniasię.Mająspowodowaćcałkowitąprzemianępostawy,percepcji,przekonańiprocesówmyślowych.Mająprzekształcićcałytwójświat.

Uwagi w sprawie ćwiczenia

Ben:Choćproponowaneprzeznaspraktykisąproste,niesąwcalełatwe.Przypominamisiępewienzniechęcającymomentzlekcjiwiolonczeli,jakiepobierałemuprywatne-gonauczyciela,panaHerbertaWithersa.Miał83lata,ajamiałemjedenaście.Próbowałemzagraćjakiśpasaż,alejakośminiewyszedł.Znówspróbowałem–iznówniewyszedł;potemtrzeciraz–iznówbezpowodzenia.Pamiętam,żezrobiłemsfrustrowanąminęiopuściłemsmyczek.WtedystarypanWithersnachyliłsiękumnieiwyszeptał:„Co?Ćwiczysztoodtrzechminutiwciążniepotrafiszzagrać?”.Opanowanienaszychpraktykzajmiecisporowięcejniżtrzyminuty.Nadodatekwszystko,comyślisz,czujesziwidziszwokółsiebie,będzieprzemawiałoprzeciwnim.Takwięcwprowadzenieichdowłasnegorepertuarubędziewymagałopoświęcenia,skokuwnieznaneoraz–aowszem–ćwiczenia. Roz:Któregoślata,jakieśdziesięćlattemu,zapisałamsięna–pierwszywżyciu–spływtratwąpogórskiejrzeceKennebecwstanieMaine.Wlądowejczęścipodróży,wrozklekotanymautobusiezmierzającymdopunktuwodowania,zwróciłamszczególnąuwagęnastojącąwśrodkowymprzejściuprzewodniczkę,któraprzystąpiładoedukowanianaswsprawachtegopopularnegosportu.„Jeśliwypadnieciezłodzi–powiedziała–bardzoważnejestpodciągnięciestóp,abynoganieuwięzławamwpodwodnychskałach.Pomyślciesobie:Stopydonosa–podkreśliłaiprzeprowadziłaryzykownypokaz,schylającsięipodciągającdonosajednąstopę–potemrozejrzećsięzałodziąisięgnąćpowiosłolublinę”.Przewodniczkanieprzerwanietrajkotaładonas,gdypodskakiwaliśmynadrodzedorzeki.Większośćznaspodróżowałaodczwartejrano;byliśmyśpiącyiczuliśmysięzahipnotyzowaniwibracjamiautobusu.Znówusły-szałam:„Stopydonosa”.Apotem:„...rozejrzećsięzałodzią”.Zanimprzybyliśmynabrzegrzeki,usłyszałamtedwazwrotytylerazy,żewydawałomisię,iżoszaleję.Założyliśmynaszepiankoweubrania,zebraliśmysprzętistanęliśmywkręgu,byodebraćostatnieinstrukcje.„Copowieciesobie,jeśliwypadnieciezłodzi?”„Stopydonosairozejrzećsięzałodzią”–od-powiedzieliśmyzgodnymchórem.Ktośtujestumysłowoniepełnosprawny,pomyślałam,gdyładowaliśmysiędołodziiwyruszaliśmywdółrzeki.KiedyskakaliśmypojedynymnatrasiebystrzuklasyWW5,znikłamjakwczarnejdziurzewścianiewody, Sztukamoz˙liwos´ciWyruszyc´wpodro´z˙

1617

(7)

p:8 c:0

którawyrosłaurufyłodzi.Podwodąniebyłogóryanidołu,niebyłoaniwody,anipowietrza,aniziemi.Wcaleniebyłołodzi.Nigdzieniczegoniebyło,wogóleniczego.Stopydonosa...–słowaprzyszłyzpróżni.Zwinęłamsięwkłębek.Powietrze.Dźwięki.Rozejrzećsięzałodzią...–czytesłowapłynęłyzmojejgłowy,czyktośwołał?Łódźpojawiłasię,iwiosło.Sięgnąćpowiosło...Sięgnęłam–iznalazłamsięwświecie,wewnątrzłodzi,nawodzie,płynącznurtemKennebecwstrugachpiany.Odczasutegodoświadczeniawrozmowachzwieluludźmiwróżnychsytuacjachposługiwałamsięmetaforą„zaburtą”.Oznaczatocoświęcejniżzejścieześcieżki–znaczy,żewogóleniewiemy,gdziejesttaścieżka.„Zaburtą”możesięodnosićdoczegośtakprostegojakzapomnieniewszystkiego,czegoczłowieknauczyłsiępodczasjakiegośprogramućwiczeń,jakidobłądzeniapoomackuwprzededniutrzęsieniaziemiwkierownict-wie.Kiedyjesteśmyzaburtą,niemożemywymyślićdrogipowrotnej;niemamyżadnegopunktuodniesienia.Musimyodwołaćsiędoczegoś,cozostałoustalonewcześniejizawartewjakiejśchwytliwejfrazie,naprzykład„stopydonosa”.Wkolejnychrozdziałachprzedstawimyzespółpraktyk,zktórychkażdajestopatrzonatakimchwytliwymhasłem–naprzykład:wszystkojestwymyślonealbodawaćAczyzasadanumer6.Kiedyprzeczytaszwszystkietehistorie,paraboleiopisynaszychwłasnychdoświadczeńobjaś-niającekolejnepraktyki,będzieciłatwiejprzypominaćjesobiezapomocąhaseł–dokładnietak,jakjazdołałampowrócićdołodzi,pamiętającstopydonosa.Kiedy wyrobiszwsobienawykprzestrzeganiatychpraktyk,niezawodniebędądoprowadzałyciędołodzinanowoukierunkowanejwewszechświeciemożliwości.Ateraz–narzekę... Sztukamoz˙liwos´ciWyruszyc´wpodro´z˙

1819

(8)

p:9 c:0

PRAKTYKI MOŻLIWOŚCI

(9)

p:10 c:0

Praktykapierwsza

WSZYSTKO JEST WYMYŚLONE

FabrykaobuwiawysyładwóchspecjalistówodmarketingunazwiadydojakiegośregionuAfryki,wktórymmajązbadaćperspektywysprzedaży.Jedenprzysyłatelegramzesłowami:SYTUACJABEZNADZIEJNASTOPNIKTNIENOSIBUTÓWDrugipiszetryumfalnie:WSPANIAŁEMOŻLIWOŚCISTOPNIKTNIEMABUTÓW

D

lajednegozekspertówobserwowanybrakbutówjestwidomymświadectwembez-nadziejnościsytuacji.Jegokolegatensamfaktinterpretujejakooznakęwielkichmożliwości.Obajwywiadowcywkraczająnascenęzwłasnympunktemwidzenia;obajteżopowiadajązupełnieinnehistorie.Całewręczżycieprzejawiasięnamwformienarracyjnej;jestopowiadanąprzeznashistorią.Korzenietegozjawiskasięgająznaczniegłębiejniżdopoziomupostawyczyosobowości.Eksperymentynauko-wewdziedzinieneurologiiwykazały,żezrozumienieświataosiągamywtakiejzgrubszakolejności:popierwsze,naszezmysłyprzynosząnamselektywneinformacjeoświecie;podrugie,mózgkonstruujewłasnąsymulację

23

(10)

p:11 c:0

tychwrażeń;potrzecie,dopierowtedyprzeżywamypierwszeświadomedoświadczenienaszegootoczenia.Światjawisięnaszejświadomościwformienarysowanejjużmapy,historiijużopowiedzianej,hipotezy,konstrukcjinaszejwłasnejroboty.Uznawanyobecniezaklasycznyeksperymentzroku1953ujawniłzdumionymbadaczom,żeokożabypotrafipostrzegaćtylkoczteryrodzajezjawisk 1:•wyraźneliniekontrastu,•nagłezmianyoświetlenia,•zarysywruchu,•krzywezarysówmałych,ciemnychobiektów.Żabanie„widzi”twarzymatki,niepotrafidocenićzachodusłońcaaninawetniuansówbarwy.„Widzi”tylkoto,cotrzebawidzieć,abyjeśćiniezostaćzjedzonym:małesmakowiterobakialbonagłyruchprzybliżającegosiębociana.Okożabydostarczadomózguinformacjeniesłychanieselektywne.Żabapo-strzegatylkoto,copasujedojejwbudowanychkategoriipercepcji.Ludzkieoczyrównieżsąinstrumentemselektywnym,choćbezporównaniabardziejzłożonymniżoczyżaby.Uważamy,żemożemywidzieć„wszystko”–ażprzypo-mnimysobie,żepszczoływyraźniewidząultrafioletowewzorynakwiatach,asowywidząwciemnościach.Zmysłykażdegogatunkusąprecyzyjniedostrojonedo odbieraniainformacjimającychzasadniczeznaczeniedlaichprzetrwania:psysłysządźwiękiwyższeodwychwytywanychprzeznaszsłuch,owadydostrzegającząsteczkowesygnaływyemitowaneprzezosobnikipłciprzeciwnejznajdującesięwodległościwielusetmetrów.Postrzegamytylkowrażenia,doktórychodbiorujesteśmyzaprogramowani,anaszaświadomośćjestdodatkowoograniczonawskutektego,żerozpoznajemytylkoteznich,dlaktórychdysponujemyodpowiednimimapamiczykategoriamimyślowymi.BrytyjskineuropsychologRichardGregorypisał:„Zmysłyniedająnamobrazuświatawsposóbbezpośredni;dostarczająraczejświadectwpozwalającychnamspraw-dzaćhipotezywsprawietego,coleżypozanami” 2.NeuropsychologDonaldO.Hebbstwierdzanatomiast:„»Światrealny«jestkonstruktem,auznanietegofaktusprawia,żeniektóreosobliwościmyślinaukowejstająsiębardziejzrozumiałe.(...)SamEinsteinwroku1926powiedziałHeisenbergowi,żenonsensemjestopieraćteorięnasamychtylkoobserwowalnychfaktach:»Wrzeczywistościdziejesięzupełnienaodwrót.Towłaśnieteoriarozstrzygaotym,comożemyobserwować«” 3.Widzimymapęświata,anieświatsamwsobie.Alejakiegorodzajumapęnaszmózgskłonnyjestkreślić?

1J.Y.Lettvin,H.R.Maturana,W.S.McCulloch,W.H.Pitts,WhattheFrog’sEyeTellstheFrog’sBrain,„ProceedingsoftheIRE”nr47(1940–1951),1959,cytowanew:TorNørretranders,TheUserIllusion,VikingPenguin,NewYork1991,s.192–193. 2RichardL.Gregory,EyeandBrain:ThePsychologyofSeeing,wyd.4.,PrincetonUniversityPress1990,cytowanew:Nørretranders,op.cit.,s.186.

3D.O.Hebb,ScienceandtheWorldofImagination,„CanadianPsychology”nr16,1975,s.4–11. Sztukamoz˙liwos´ciWszystkojestwymys´lone

2425

(11)

p:12 c:0

Odpowiedźpłyniezjednegozbezwzględnychwymagańewolucji–przetrwanianajlepiejdostosowanych.Jesttozasadniczomapazwiązanazsamymnaszymprzetrwaniem:ewoluowaławtakisposób,bydostarczaćnamprzedewszystkimnajbardziejpriorytetowychinformacjiobez-pośrednichzagrożeniachdlażyciaizdrowia,umożliwićodróżnienieprzyjaciółodwrogów,zapewnićto,czegopotrzebadlaznalezieniażywnościiinnychzasobóworazmożliwościprokreacji.Światjawisięnamjakoposor-towanyiopakowanywtakiwłaśniesposób,istotniewzbogaconykategoriamikultury,wjakiejżyjemy,tym,czegosięnauczyliśmy,orazznaczeniami,jakiekażdyznaskształtujewswejniepowtarzalnejpodróży.Zobaczmy,jakdalecemapataijejkategorierządząnaszympostrzeganiem.WsławnymdoświadczeniuprzedstawianoludziomzetiopskiegoplemieniaMe’encoś,czegonigdywcześniejniewidzieli–zdjęcialudziizwierząt.Okazałosięjednak,żeniepotrafilioni„odczytać”dwuwymiarowegoobrazu.„Macalipapier,wąchaligo,mięliiprzysłuchiwalisiętrzeszczącemuodgłosowi,jakiwtedywydawał;odgryzalimałekawałkiiżulije,abyjeposmakować” 4.Ludzienaszegowspółczesnegoświatałatwonatomiastzrównująfotograficznywizerunekzprzedstawionymobiektem–mimożesądosiebiepodobnejedyniewsensiebardzoabstrakcyjnym.Kiedypewienpodróżnyzorientowałsię,żewtymsamymprzedzialejedziePabloPicasso,chciałdowiedziećsięod artysty,dlaczegoniemalujeludzi„takich,jakiminaprawdęsą”.Picassozapytał,coprzeztorozumie.Mężczyznasięgnąłdoportfelaiwyjąłzniegozdjęcieżony,mówiąc:„Tomojażona”.Picassoodpowiedział:„Jestdośćmałaipłaska,prawda?” 5.DlaludzizplemieniaMe’ennieistniały„zdjęcia”,choćbezżadnychwątpliwościmielijewrękach.Niewidzielinicpróczlśniącegopapieru.Tylkodziękikonwencjomnowoczesnegożyciadostrzegamywzdjęciachwizerunekobiektu.Picassozkoleipotrafiłwidziećwzdjęciuartefakt–cośróżnegoodprzedstawionejnanimrzeczywistości.Naszeumysłysąponadtozaprojektowanewtakisposób,byłączyćzdarzeniawfabułyopowiadań–bezwzględunato,czyposzczególneelementysązesobąistotniepowiązane.Wmarzeniachsennychstalesnujemyjednolitenarracjezwrażeńzebranychwrozproszonychdoświadczeniachżycia.Alenawetkiedynieśnimy,formułujemydlanaszychdziałańargumentyracjonalne,wiarygodneiopartenalogiceprzyczyniskutkówniezależnieodtego,czy„argumenty”tewiernieodwzorowująjakieśrealniemotywującenassiły.Eksperymentyzudziałemludzicierpiącychnazaburzeniawspółpracyobupółkulmózgowychwykazały,żegdyprawąpółkulęzachęcasięnaprzykładdozamknięciadrzwi,topółkulalewa,nieświadomapoleceniaeksperymentatora,przedstawia„powód”właśnieprzeprowadzonegodziała-nia,naprzykład:„Poczułemprzeciąg” 6.

4J.B.Deregowski,RealSpaceandRepresentedSpace:Cross--CulturalPerspectives,„TheBehavioralandBrainSciences”nr12,1989,s.57,cytowanew:Nørretranders,op.cit.,s.187. 5HeinzR.Pagels,TheDreamsofReason,Bantam,NewYork1988,s.163,cytowanew:Nørretranders,op.cit.,s.188.

6MichaelGazzaniga,TheSocialBrain,BasicBooks,NewYork1985,s.70–72. Sztukamoz˙liwos´ciWszystkojestwymys´lone

2627

(12)

p:13 c:0

Takiegowłaśnierodzajuzjawiskamieliśmynamyśli,wybierającdlaniniejszegorozdziałuhasło:wszystkojestwymyślone.Oznaczaono:„Skorotakczyinaczejwszystkojestwymyślone,możemyrówniedobrzewymyślićhistorięczystrukturęznaczeń,którepodniosąjakośćżycianaszegoiotaczającychnasludzi”.Większośćludzirozumiejuż,żepodobniejakistniejąróżnicekulturowe,takiinterpretacjeświataróżnychosóbczygrupsąodmienne.Możetoprzekonywać,żeodchodzącodwłasnychinterpretacjiświata,możemydotrzećdosolidnejprawdy.Hasłowszystkojestwy-myślonewskazujejednaknacośznaczniebardziejfundamentalnego–żeświatpostrzegamywłaśniepoprzezstanowiąceproduktewolucjistrukturymózgu.Umysłzaśkonstruuje.Znaczeniakonstruowaneprzeznaszeumysłymogąbyćbardzopowszechneidlanastrwałe,niemającwielewspólnegozsamymświatem.Iwięcejjeszcze–jakwogólemożemypoznaćświat?Nawetnauka–częstowuproszczeniuopisywanajakouporządkowanyprocesgromadzeniawiedzynapodstawiepoznanychwcześniejprawd–nawetnaukaopierasięnanaszejzdolnościprzystosowywaniasiędonowychfaktówpoprzezradykalnązmianękonstrukcjiteoretycznychuznawanychwcześniejzaprawdziwe.KiedyżyliśmywświecieNewtona,widzieliśmylinieprosteisiły;wewszechświecieEinsteinazauważyliśmyzakrzywionączasoprzestrzeńirelatywizm.PoglądNew-tonawciążjestprawomocny–ztymtylko,żeuważamygodziśzaszczególnyprzypadekodnoszącysiędookreślonegozbioruwarunków.Każdynowyparadygmat dajenammożliwość„widzenia”zjawisk,którewcześniejbyłydlanasrównieniewidzialnejakbarwyzachodusłońcadlażaby.Abylepiejzrozumieć,comamytunamyśli,mówiącomapie,strukturzeczyparadygmacie,przyjrzyjmysięsłynnejłamigłówcezdziewięciomakropkami,dobrzezapewneznanejwieluczytelnikom.Chodziwniejoto,abypołączyćwszystkiedziewięćkropekczteremaliniamiprostymibezodrywaniaołówkaodpapieru.Jeślinieznasztejłamigłówki,spróbujwykonaćtozadanie...zanimodwróciszkartkę!

Każdyniemal,ktonieznatejzagadki,próbujejąrozwiązać,niewykraczającpozaprzestrzeńwyznaczonąprzezkropki–jakbyzewnętrznepunktywyznaczałyjakieśnieprzekraczalnegranice.Ilustrujeonauniwer-salnąskłonnośćnaszegoumysłudopostrzeganiadanychjakojużposortowanych.Naszmózgodrazuklasyfikujedziewięćkropekwstrukturzedwuwymiarowegokwad-ratu.Iotokropkitrwająnaswychpozycjach,wbitejakgwoździedotrumnywszelkiejmożliwości,tworzącskrzynkęzpunktemwkażdymzczterechrogów–choćwrzeczywistościnarysunkuniemażadnejskrzynki. Sztukamoz˙liwos´ciWszystkojestwymys´lone

2829

(13)

p:14 c:0

Wszyscyniemaldodajądopoleceniatakiwłaśniekontekst,wszyscyniemalsłyszą:„Połączyćwszystkiedziewięćkropekczteremaliniamiprostymibezodrywaniaołówkaodpapieruiniewychodzącpozakwadratznichutworzony”.Wtakiejzaśstrukturzełamigłówkaniemarozwiązania.Gdybyśmyjednakpoprawilipierwotnepolecenie,dodającdoniego:„Możeszporuszaćsięołówkiempocałymarkuszupapieru”,toprawdopodob-niekażdyzauważyłbynaglenowąmożliwość.Wydawaćbysięmogło,żetoprzestrzeńrozciągającasięnazewnątrzkropekkrzyczy:„Hej,poprowadźtędyjakieślinie!”.

Strukturytworzoneprzeznaszumysłokreślają–azarazemograniczają–to,couważamyzamożliwe.Każdyproblem,każdydylemat,każdyślepyzaułek,wktórytrafiamywżyciu,wydajesięprzerastaćnaszesiły tylkowramachjakiejśszczególnejstrukturyczyzjakiegośpunktuwidzenia.Jeślipowiększymyskrzynkęalbostworzymyinnąstrukturęobejmującąnaszedane,toproblemzniknie,apojawiąsięnowemożliwości.Praktyka,jakąprzedstawiamytupodhasłemwszystkojestwymyślone,jestnajbardziejfundamentalna.Przypomi-nającsobie,żewszystkojestwymyślone,uświadamiamysobiezarazem,żewszystko–naprawdęwszystko,anietylkoniektóreelementy–jestopowiadanąprzeznashistorią.Zdajemyteżsobiesprawę,żekażdaopowiadanaprzeznashistoriaopierasięnasieciukrytychzałożeń.Jeślinauczymysiędostrzegaćtakiehistorieirozróżniaćpomiędzynimi,będziemyzdolniwyłamaćbarierykażdej„skrzynki”niepożądanychwarunkówistworzyćinnewarunkiczynarracjewspierająceżycie,jakiegochcielibyśmydlasiebieidlaludziwnaszymotoczeniu.Nieznaczyto,żemożemypoprostuwymyślićsobiecoś,comagicznąsztuczkązarazsiępojawi.Znaczynatomiast,żemożemyprzejśćdotakichfundamentalnychzałożeń,któredopuszczałybypożądanąsytuację.Pozwólswymmyślomidziałaniompopłynąćztakiejnowejstruktury–ipatrz,cosiędzieje.

Ćwiczenie

Prostysposóbćwiczeniasięwpraktycewszystkojestwymyślonepoleganazadawaniusobietakiegootopytania:

Jakiezałożeniaprzyjmuję,Którychniejestemświadom,Aktóredająmito,cowidzę? Sztukamoz˙liwos´ciWszystkojestwymys´lone

3031

(14)

p:15 c:0

Akiedyznajdzieszodpowiedźnatopytanie,zadajsobienastępne:

Comógłbymterazwymyślić,Czegodotychczasniewymyśliłem,Acodałobyminowemożliwości?

Będzieszmógłwtedywymyślićnoweprzestrzenie–jakpowierzchniępapieruotaczającądziewięćkropek–wktórychzapomocączterechliniibędzieszmógłosiągnąćtosamo,nacowcześniejpotrzebacibyłopięciu.Przejdziemyterazdodrugiejpraktyki,którapozwalawynajdywaćnowywszechświatdozamieszkania–wszech-światmożliwości. Praktykadruga

WEJŚĆ DO WSZECHŚWIATA MOŻLIWOŚCI

S

korozacząłeśdostrzegać,żewszystkojestwymyślo-ne,możeszstworzyćsobiedozamieszkaniamiejs-ce,wktórymnowewynalazkisąnaporządkudnia.Miejscetonazywamy„wszechświatemmożliwości”,awe-jściedoniegojestnasządrugąpraktyką.Wszechświatten–jakstronamieszczącadziewięćpunktów–wykraczapozagranicetego,cozamykanaswcodziennejrzeczywistości.Byćmożezapytaszteraz:„Costanowitegraniceicotojestcodziennarzeczywistość?”.

Świat pomiaru

Proponujemy,bynaszswojskicodziennyświatnazwać„światempomiaru”,abyuwypuklićcentralnąpozycję,jakązajmująwnimzałożenia,skale,standardy,stopnieiporównania.Wtejcodziennejhistoriikażdyznasdążydosukcesu,liczącnato,żedotrzedomiejscalepszegoniżaktualniezajmowane.Nanaszejścieżcedodowolnegocelunieuchronnienapotykamyprzeszkody.Niektóreznajlepiejnamznanychtoopróczinnychludzibrak Sztukamoz˙liwos´ci

3233