Średniowieczny drewniany dwor obronny w Orłowie nad Bzurą

S L A V I A A N T I Q U A Tom X X X I I - B o k 1989/1990

LESZEK KAJZER (Łódź)

ŚREDNIOWIECZNY DREWNIANY DWÓR OBRONNY W ORŁOWIE NAD BZURĄ

1. Opis obiektu i stan badań. 2. Podstawowe dane historyczne. 3. Wyniki badań terenowych. 4. Analiza ruchomego materiału zabytkowego. 5. Próba rekonstrukcji obiektu na tle dziejów miejscowości. 6. Podsumowanie.

1

Miejscowość Orłów, gm. Bedlno, woj. płockie, położona jest na północnym brzegu Bzury, około 22 km na południowy wschód od Kutna. Pradolina rzeki jest tu szeroka, a podmokłe łąki, stanowiące odcinek tzw. Błot Łęczyckich, do niedawna jeszcze skutecznie ograniczały komunikację. Po dwukrotnej regu­ lacji Bzury teren znacznie obsechł, choć do dziś na łąkach znajdują się liczne małe bezodpływowe oczka. Wyprostowanie rzeki, będącej cuchnącym ście­ kiem, i przeprowadzenie w tej okolicy znacznych prac ziemnych utrudnia rekonstrukcję stanu pierwotnego. Wydaje się jednak, że interesujący nas nasyp, stanowiący relikt po omawianej siedzibie, znajdujący się obecnie około 50 m od koryta rzeki, był do czasu jej regulacji otoczony szeroko rozlewającymi się odnogami. Około 300 m od nasypu, na nieznacznie wywyższonej krawędzi pradoliny ulokował się zespół dworsko-parkowy, składający się z licznych zabudowań folwarcznych, a także dziewiętnastowiecznego dworu murowanego zbudowanego przez J. Hussa dla Orsettich, obecnie siedziba Szkoły Podsta­ wowej. Zespół dworski znajduje się na wschodnim skiaju zabudowań wsi, której centrum wyznacza podworska gorzelnia i gotycki kościół ceglany z X V w. Stanowi on najbardziej widoczny element tej starej, historycznej wsi, dawniej miasteczka.

Nasyp w Orłowie, noszący w dotychczasowej literaturze nazwę „grodziska stożkowatego” , jest wywyższony około 2 m ponad poziom okolicznych łąk. Jest to płaski, ścięty kopiec o podstawie prostokąta z całkowicie zaokrąglonymi rogami czy raczej lekko spłaszczonego koła o wymiarach 50 X 45 m. Wymiary górnego plateau wynoszą około 40x32 m. Używanie określenia ,,stożek” jest nieco mylące, gdyż zachowana forma terenowa jest niska i wyraźnie płaska.

Ryc. 1. Orłów, woj. płockie. Plan nasypu po dworze obronnym z zaznaczeniem wykopów badawczych z lat 1984 - 1985. Rys. A. Marciniak

Fig. 1. Orłów, Płock voyevodship. Plan of the mound after a defence manor with the research trenches indicated from the years 1984 - 1985. Drawing by A. Marciniak

Kopiec był całkowicie zarośnięty roślinnością krzewiastą, także akacjami i czarnym bzem, co znacznie utrudniało dostęp do niego. Dookoła obiektu brak widocznych śladów fosy bądź dookolnego rowu.

Obiekt od dawna figurował w zestawieniach archeologicznych i budził ciekawość badaczy. W latach międzywojennych penetracje prowadził tu (z ramienia Państwowego Muzeum Archeologicznego) R. Jakimowicz, a w 1948 r. M. Gozdowski z tejże instytucji. Dokumentacja z tych działań znajduje się w archiwum PMA w Warszawie1. Potem kopiec, określony jako grodzisko stożkowate, znalazł się w opracowaniu grodów środkowopolskich J. Kamiń- skiej, która zestawiła także starszą literaturę2. Próby podsumowania dotych­ czasowych wiadomości o założeniu obronnym w Orłowie dokonał L. Kajzer w katalogu siedzib obronnych dawnego województwa łęczyckiego3. W 1983 r.

1 M. G ozd ow ski 1947 - 1948, teczka 3604. Tamże wzmianka o „pobieraniu sondy świdrem w 4 miejscach” dokonanym w 1935 r. oraz śladzie po wkopie 1,0 X 0,5 m za­ uważonym w 1947 r.

2 J. K a m iń sk a 1953, s. 96. 3 L. K a jz e r 1980, s. 258.

Rye. 2. Orłów, woj. płockie. Przekrój wschodniej części nasypu (po linii od E ku W ) Rys. A . Marciniak

Legenda: 1 - humus współczesny; 2 - brunatnoszara próchnica; 3 - ciemnoszara próchnica z reliktami I I fa zy użytkowania obiektu; 4 - glina nasypowa; 5 - piasek sedym entacji wodnej (zalegający pod calcowym torfem); 6 - piasek nasypowy z wtrąceniami żelazistymi; 7 — jasnoszara próchnica piaszczysta z wtrąceniami żelazistymi; 8 - piasek przemieszany z próchnicą i gliną (z wtrąceniami żelazistymi); 9 — Oiemnoszara próchnica z węglami drzewnymi (z reliktami I fazy użytkowania obiektu); 10 - szara próchnica z gliną; IX - próchnica nasypowa z gliną i polepą (pochodząca 7. rozm ycia nasypu); 12 - ciemnoszara próchnica kulturowa - wypelnisko domu z II fazy; 13 - szara próchnica przemieszana

z torfem łąkowym ; 14 — spłaszczony nasypow y torf; IB — torf łąkowy, calcowy; 16 — polepa; 17 — ułamki ceramiki; 18 węgle drzewne; 19 — zbutwiałe drewno; 20 — popiół

Fig. 2. Orłów, Płock voyevodship. Cross-section of the eastern part of the mound (on the E W axis). Drawinbg y A. Marciniak.

Legend; 1 - Modern humus; 2 - Russet-grey humus; 8 - Dark-grey humus with relics o f the lis t a g e o f the ob ject’s use; 4-M o u n d clay; 5 -S a n d o f water sedimentation (underlying the virgin soil peat); 6 -M o u n d sand with ferruginous Inclu­ sions; 7 - Light-grey sandy humus with ferruginous Inclusions; 8 - Sand mixed with humus and clay (wjth ferruginous inclusions); 9 - Dark-grey humus with lumps o f charcoal (with relics o f the I stage o f the object’s use); 10 - Grey humus with clay; 11 Mound humus with clay and pugging (left after the washing away o f tlio mound); 12 Darkgrey culture humus (inside a dwelling from the II stage); 13 Grey humus mixed with meadow peat; 14 Sandy mound peat; 15

-Meadow, virgin soil peat; 16 — Daub; 17 — Pottery pieces; 18 — Lumps oi charcoal; 19 — Ilotten wood; 20 — Ash;

Rye. 4. Orłów, woj. płockie. Przekrój środkowej części nasypu (po linii od N ku S). Rys. A. Marciniak. Legenda jak do ryc. 2.

Fig. 4. Orłów, Płock voyevodship. Cross-section of the central part of the mound (on the N - S axis). Drawing by A . Marciniak. Legend just es to fig. 2. Ryc. 3. Orłów, woj. płockie. Przekrój zachodniej części nasypu (po linii od E ku W ). Rys- A. Marciniak. Legenda jak do ryc. 2.

Fig. 3. Orłów, Płock voyevodship. Cross-section of the western part of the mound (on the E - W axis). Drawing by A . Marciniak. Legend just es to fig. 2.

[3] Średniowieczny drewniany dwór w Orłowie 243

nasyp stał się przedmiotem badań weryfikacyjnych, przeprowadzonych z ini­ cjatywy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Płocku przez Pracownię Archeologiczno-Konserwatorską PP PKZ w Łodzi4. W trakcie tych badań sporządzono szkic sytuacyjno-wysokościowy obiektu, przecięto kopiec dwoma ciągami odwiertów i wykonano mały wykop sondażowy. Wyniki prac były inte­ resujące. Określono jego chronologię (X III - X V w.), stwierdzając istnienie warstw kulturowych nasyconych materiałem ceramicznym, a także postawiono tezę o wielofazowości użytkowania siedziby. W trakcie prac w wykopie son­ dażowym znaleziono także przedmiot z kości słoniowej, będący zniszczoną oprawką noża pokrytą zdobieniem, na wierzchołku której wyrzeźbiono lwa i pieska 6.

Zachęcające wyniki prac weryfikacyjnych zadecydowały o rozpoczęciu badań stacjonarnych. Przeprowadzono je w trakcie dwóch sezonów badaw­ czych (1984- 1985), korzystając z kredytów programu „Wisła” , a w 1985 r. także z niewielkiego dofinansowania W KZ w Płocku. W pracach terenowych udział brała ekipa pracowników (doc. dr hab. R. Barnycz-Gupieniec, dr T. Gra­ barczyk, autor opracowania) i studentów Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Wyniki badań, zebrane w formie sprawozdań, przekazane zostały inwestorowi, a także do WKZ w Płocku. Materiały i dokumentacja znajdują się w Katedrze Archeologii U Ł 6.

2

Orłów pojawia się w źródłach pisanych od 1384r., kiedy to znajdował się w ręku Dadźboga Junoszyca, protoplasty rodziny Orłowskich7. Wieś ta, od XV do X V III w. powiatowe miasteczko, była zawsze, aż do II wojny światowej, w ręku prywatnych posiadaczy. Na przełomie X IV - X V w. stano­ wiła własność Jakusza z Orłowa, zwanego Lisem (Liskiem), podkoniego łę­ czyckiego (1394- 1397), a następnie kasztela*na brzezińskiego (1397 - 1411). Z innych urzędników wywodzących się z Orłowa wymienić należy jego syna Ziemaka, podkoniego (1437), komornika (1437 - 1449), a następnie cześnika łęczyckiego (1449 - 1454), a także wzmiankowanego w 1444r. woźnego Miko­ łaja z Orłowa8. U schyłku średniowiecza Orłów stanowił centrum wielo- wioskowego klucza ziemskiego, zwanego przez S. M. Zajączkowskiego „miej­ skim” , w skład którego, oprócz miasteczka Orłowa, wchodziły także wsie: Zagaj, Janowice (Jankowice), Dobra i Kiełmina (trzy ostatnie tylko w części)9. Pozycję Junoszyców Orłowskich z Orłowa budowały więc nie tylko

sprawo-• J. T om a la 1984.

5 J. T om ala 1986, s . 287 - 288.

• L. K a jz e r 1985, s. 170-171; tenże 1986, s. 170-141. Por. R. B a r n y c z -G u p ie ­ niec 1989, s. 43 - 56.

7 K D W III, nr 1825.

8 A . S zy m c z a k o w a 1984, s. 37, 43; por. też 1982, tabl. 13. • S. M. Z aj ączk o w sk i 1966, s. 184; ten że 1969, s. 99.

wane przez nich urzędy, lecz także majątek, z trzymanym w ich ręku powia­ towym miasteczkiem. Po śmierci Jakusza Liska synowie jego: Ziemak. Daźbóg i Jan zastawili włość orłowską „cum castro” i notatka ta jest jedyną wzmianką 0 obecności siedziby obronnej10. Identyfikacja ,,castrum” z 1424 r. z badanym przez nas założeniem obronnym jest bowiem bezdyskusyjna. W wieku X V w Orłowie znajdował się także gotycki kościół, wzniesiony może około 1430 r. (erekcja parafii 1452 r.), na którego ścianach do dziś znajdują się kamienne płyty nagrobne z wizerunkami rycerzy herbu Junosza (nie Ciołek, jak podaje Katalog zabytków sztuki)-. Jana z Woźnik, podkomorzego łęczyckiego z 1542 r., 1 nieznanego rycerza, gdyż napis na bordiurze jest już zatarty” .

Podstawowe wiadomości o dziejach Orłowa sumują prace K. Biskego12 i nie publikowane studium J. Żeglickiego13, które dotyczą raczej przemian organizmu miejskiego i niewiele miejsca poświęcają siedzibie obronnej. D o­ kładny opis włości orłowskiej pochodzący z 1671 r. nie zawiera zresztą notatek 0 niej, wzmiankując tylko obecność oparkanionego podwórza z wrotami do niego prowadzącymi, dużego drewnianego dworu i „sali wzgórzystej [...], pod tą salą piwnica częścią w drewno budowana, częścią w kamienie murowana

czyli dwukondygnacyjnego budynku o funkcjach reprezentacyjno- -magazynowych(?) stojącego obok siedziby mieszkalnej14. Interesujących nas szczegółów nie zawierają także inne siedemnasto-, osiemnastowieczne inwen­ tarze włości orłowskiej1S. W sumie więc analiza przekazów pisanych dostarcza pewnej informacji o funkcjonowaniu „zam ku” orłowskiego tylko raz, w 1424 r. Natomiast Orłów, mimo powiatowego statusu, nigdy nie przekształcił się w większy organizm urbanistyczny, stanowiąc przez cały czas przede wszystkim centrum sporego majątku ziemskiego, miejsce odbywania roczków sądowych 1 ośrodek wymiany lokalnej. Wspomnieć może warto, że w 1459 r. na odsiecz Malborka miał on dostarczyć tylko 5 pieszych, a rejestr poborowy z 1516 r. zanotował obecność 4 rzemieślników (!) i pobór w wysokości 5 zł i 12 groszy. Dla porównania pozostałe siedziby powiatów woj. łęczyckiego płaciły: 207 zł (Łęczyca) i 271 zł (Brzeziny)16. Pożary w wieku X V I, a następnie zniszczenie w trakcie „potopu” sprawiły, że miejscowość ta (należąca do Orłowskich,

10 A G A D , Terr. Lanc. 7, f. 217v - 218.

11 Katalog zabytków sztuki 1954, s. 37. Za informację o wzniesieniu dworu w Orło­

wie przez znanego architekta Józefa Hussa dla Konstantego Orsettiego, serdecznie dziękuję dr. Tomaszowi Gryglowi z IS P A N . List z 12 kwietnia 1986 r. w moim posiadaniu.

12 K . B is k e 1914, s. 504 - 505. Autor ten podaje (a tradycja taka przechowała się wśród mieszkańców Orłowa), że koło dworskiej gorzelni stał murowany budynek, pełniący dawniej rolę ratusza. Znając rozmiary i możliwości finansowe komuny miejskiej, obecność murowanego ratusza jest wysoce nieprawdopodobna. Jeśli budynek ten ist­ niał rzeczywiście, to mógł to być szesnastowieczny murowany dwór Orłowskich lub raczej stojący obok drewnianego dworu murowany lamus. Problem trudno uznać za jasny.

13 J. Ż e g lic k i 1960.

14 A G A D , Castr. Lanc. rei. 132, f. 142 v. 16 Zbiera je L. K a j z e r 1980, s. 258. 16 J. Ż e g lic k i 1960, s. 4 - 5.

Sokołowskich, Skarżyńskich, Czarnowskich(?), Orsettich i Chądzyńskich) wege­ towała jako miasto, a właściwie była nim tylko z nazwy. Przekazy pisane poz­ walają na robocze przyjęcie związku orłowskiego „castrum” z tą gałęzią Juno- szyców i hipotetyczne dostrzeganie w rodzinie Orłowskich fundatorów obron­ nego założenia.

3

Przystępując do badań terenowych posłużono się planem sytuacyjno- -wysokościowym sporządzonym w 1983 r. przez PP P K Z w Łodzi, a pomia­ rów hipsometrycznych dokonywano od betonowego reperu, umieszczonego w północno-zachodniej części, blisko środka kopca. Mimo że jego realna wartość wynosi 97,10 m n.p.m. przyjęto, że ma on umowną wysokość 100,00, od niej dokonywano pomiarów niwelacyjnych. Takie też dane głębokościowe, pozwalające na łatwą orientację, zastosowano w niniejszym tekście. Podstawową jednostkę badawczą stanowił odcinek o wymiarach 5X 2 m, w którym eksplo­ rowano na ogół partię o wymiarach 4 x 2 m, pozostawiając resztę jako murki profilowe. W sezonie 1984 r. wyeksplorowano 7 wykopów o łącznej powierzchni 64 m 2, w sezonie 1985 r. 8 wykopów o powierzchni 76 m 2. Razem więc prze­ badano 140 m2 o orientacyjnej kubaturze 240 m3. W wyniku badań uzyskano profile nasypu: o długości 61 m po osi wschód-zachód i 26 m po osi północ- -południe. Wykonanie krzyżowego przekroju przez kopiec pozwoliło na uzyska­ nie podstawowych informacji o stratygrafii obiektu, który traktować można jako przebadany, choć z drugiej strony stwierdzić trzeba obiektywnie, że kryje on w sobie jeszcze znaczne możliwości poznawcze.

Przejdźmy teraz do opisu wykopów badawczych i przebiegu ich eksploracji. Wykop I o wymiarach 5 x 2 m (z murkiem profilowym o szerokości 1 m) posadowiono na gł. niw. około 99,70 i eksplorowano do gł. niw. 97,80. Na p o­ ziomie około 98,0 stwierdzono strop warstwy torfu, wyznaczającego calcowe podłoże łąk przed powstaniem nasypu. Wyżej partia zachodnia i wschodnia wykopu różnią się między sobą zasadniczo. W partii zachodniej uchwycono wypełnisko chałupy drewnianej, zapewne o przeznaczeniu kuchennym, którą wykop przeciął po osi NS. Zajmowała ona 2 ostatnie (zachodnie) metry wykopu. Wschodnia granica domu w planie płaskim nie była wyraźnie widoczna. W obrębie wypełniska budynku stwierdzono dwa wyraźne poziomy nasycone ułamkami ceramiki (niższy na gł. niw. 98,20, wyższy na 99), co świadczyć może o dwufazowości użytkowania obiektu lub o istnieniu piwniczki. Pod reliktami domu, na gł. niw. około 98 (a w odległości 30 cm od ściany W i 70 cm od ściany S wykopu), zaobserwowano wbity okrągły pal o średnicy 25 cm. We wschodniej części profilu S, a także w południowej części profilu E stwierdzono obecność glinianego nasypu—płaszcza, przedzielonego warstwą próchnicy (na gł. niw. około 98,60 - 98,80), co może przemawiać za dwufazowością powstawania płaszcza. Płaszcz ten, niewidoczny w profilu N, wyznacza zapewne kierunek

Ryc. 5. Orłów, woj. płockie. Drewniane moszczenie z I fazy użytko­ wania, odkryte w wykopie III. Rys. A . Marciniak

Fig. 5. Orłów, Płock voyevodship. Wooden filling from the first stage of use, discovered in trench III. Drawing by A . Marciniak

głównego budynku dworu, gdyż domy takie były często stabilizowane gli­ nianymi płaszczami.

W ykop II o wymiarach 5 X 2 m (z murkiem o szerokości 1 m) posadowiono na gł. niw. 99,72 - 99,45 na zachodnim przedłużeniu wykopu I i eksplorowano do gł. niw. 97,40. Podobnie jak w wykopie I na gł. niw. około 98,10 do 98,50 stwierdzono torfiasty calec. Ostatni metr (od wschodu) wykopu zajmował relikt drewnianego domu, stwierdzonego w wykopie I. Pozwala to sądzić, że szerokość budynku wynosiła 5 m, choć na skutek małych rozmiarów wykopu i braku zachowanych pozostałości drewnianych ścian dokładniejsza jego analiza jest trudna. Podobnie jak w wykopie I w domu stwierdzono obecność 2 po­ ziomów nasyconych ceramiką. Zachodnią ścianę domu wyznaczało tylko kilka kamieni i niewielkie resztki zbutwiałego drewna, widoczne na gł. niw. 98,10 - 30. Na gł. niw. 98,25, na tle torfiastego calca (97,40) w odległości 60 cm od naroż­ nika NE zaobserwowano zbutwiałą górną partię pala wbitego pionowo. Natomiast zachodnią część wykopu zajmował nasyp kulturowy bez śladów obiektów, wypełniony próchnicą z materiałem zabytkowym i niewielkimi wkładkami gliny.

W ykop II I o wymiarach 5 x 2 m (z murkiem) posadowiono na gł. niw.

99,40 - 99,70 na zachodnim przedłużeniu wykopu I I i eksplorowano do gł.

niw. 97,20. W nasypach kulturowych nie stwierdzono pozostałości obiektów, a wyłącznie przemieszane poziomy torfu na wtórnym złożu i próchnicy z treścią kulturową. W stropie calcowego torfu, widocznego od gł. niw. 97,60 - 98,0, za­ obserwowano fragmenty zbutwiałego drewna, co spowodowało konieczność przegłębienia tej pozornie calcowej warstwy. Okazało się, że w torf zagłębiły się relikty drewnianego moszczenia—rusztu, wykonanego z okrąglaków

narzuconych na powierzchnię łąki w celu ustabilizowania mokrego podłoża. Największa liczba okrąglaków osiadła na poziomie 97,50. Stwierdzono obecność 10 nieokorowanych okrąglaków (układających się dość nieregularnie po osi NS i jednego po osi W E), których średnica wynosiła około 20 cm. Obecność rusztu wskazuje, że obiekt zlokalizowano nie na wyraźnym naturalnym wynie­ sieniu, lecz na mokrej łące, co pośrednio przemawiać może za niezbyt prze­ myślanym lub może podyktowanym względami militarnymi posadowieniem siedziby obronnej. O kłopotach z wilgocią informują także liczne skorupki ślimaków w dolnych poziomach domu, w wykopach I i II .

W ykop I V o wymiarach 5 X 2 m (bez murku) posadowiono na gł. niw. 98,72 - 97,68 na zachodnim przedłużeniu wykopu I I I i eksplorowano (w par­ tii E) aż do gł. niw. 95,50. Umieszczono go na zachodnim skłonie nasypu gródka. W e wschodnim profilu wykopu stwierdzono obecność dwóch bardzo grubych (średnica 35 - 40 cm) pionowo wbitych nieokorowanych okrąglaków (dąb), których obgniła korona zachowała się na gł. niw. 97,70, a przebieg śledzono do gł. niw. 95,50. Oba są głęboko wbite w torf, a dalszą eksplorację przerwał napływ wody gruntowej — dolny poziom obserwacji bowiem znaj­ dował się 2 m pod powierzchnią łąki. W zachodniej partii wykopu stwierdzono obecność torfiastej warstwy łąkowej wskazującej, że część ta znajduje się już poza nasypem. W środkowej części wykopu, po osi N S (z lekkim odchyłem ku N E i SW ), znaleziono pozostałości częstokołu otaczającego obiekt. Częstokół

Ryc. 6. Orłów, woj. płockie, Relikty częstokołu z II fazy użytkowania, odkryte w wyko­ pie IV . Rys. A . Marciniak

Fig. 6. Orłów, Płock voyevodship. Remains o f the palisade from the second stage o f use, discovered in trench IV . Drawing by A . Marciniak

wykonano z okorowanych okrąglaków o średnicy poniżej 20 cm (zachowana), przy czym co drugi kół częstokołu był zaostrzony z czterech stron, a co drugi zakończony płasko. Koronę zachowanych, lecz mocno obgniłych okrąglaków obserwowano na gł. niw. około 97,70. K oły płaskie u dołu posadowiono na gł. niw. około 97,40, a zaostrzone na około 97,20, czyli około 20 cm niżej. Łącznie w wykopie obserwowano 8 kołów (4 płaskie, 4 zaostrzone), a dwa pozostałe tkwiły w profilach wykopu. K oły były lekko pochylone na zewnątrz obiektu, spowodowało to chyba jednak ciśnienie nasypu i przyjąć należy, że pierwotnie częstokół postawiono pionowo.

W ykop V o wymiarach 4 x 1 m ulokowano na gł. niw. około 97,60, czyli na poziomie łąki i eksplorowano do gł. niw. 96,30. Stwierdzono tylko obecność nawarstwień torfowych, nie związanych z działalnością ludzką, a także ślady oczek w poziomie łąki z wodną sedymentacją piasku.

W ykop V I o wymiarach 5 x 1 m (zmurkiem) zlokalizowano na wschód od wykopu I na gł. niw. około 99,50 - 70. Wobec postępów eksploracji wykopu I zebrano tylko pierwszą warstwę mechaniczną (od gł. niw. 99,41 - 99,36) i prace wstrzymano, gdyż wobec złych warunków atmosferycznych roboczo założono, że w wykopie tym będzie znajdował się ten sam nasyp — gliniasty płaszcz — co w wykopie I. Teza ta została uprawdopodobniona wynikami eksploracji wykopu V II, a do wykopu V I powrócono w następnym sezonie badawczym. Postanowiono wtedy dokończyć wykop, eksplorując jego partię wschodnią. Bezpośrednio na stropie torfu, na gł. niw. 97,80, stwierdzono obecność obro­ bionej belki (o przekroju prostokątnym 35x31 cm). Kończyła się ona w pro­ filu W i była zaopatrzona w otwór po czopie. Ponieważ znajdowała się na wtór­ nym złożu, trudno określić jej pierwotną lokalizację. Wymiary wskazują jednak, że wchodziła ona w skład wieńca konstrukcji budynku o więcej niż jednej kondygnacji. Rozmiary jej są bowiem zdecydowanie większe niż belek używanych do budowy domostw parterowych (najczęściej około 15- 20 cm). Wyżej w wykopie V I znajdowały się nasypy kulturowe, a na gł. niw. 98,50 stwierdzono spąg glinianego płaszcza (o grubości 30 cm), który sięgał tylko na ostatnie, południowe pół metra wykopu. Południowa granica wykopu V I jest więc (podobnie jak zachodnia granica potem eksplorowanego wykopu I X ) skrajem płaszcza glinianego, związanego z głównym domem mieszkalnym, obserwowanym w wykopie X I V . Natomiast południowa gra­ nica płaszcza glinianego przebiega południkowo ze skrajem badanego później wykopu V II I.

W ykop V II o wymiarach 5 X 2 m zlokalizowano na południe od wykopu V I (z murkiem), przy czym jego ściana wschodnia biegnie na przedłużeniu profilu wschodniego wykopu V I. Tak więc oś W E , na której umieszczono wykopy I - VI, załamano pod kątem 90° ku S. W ykop posadowiono na gł. niw. około 99,60, eksplorowano do gł. niw. 97,80, na którym to poziomie zaobser­ wowano torfiasty calec. Bezpośrednio na nim na gł. niw. około 98 znaleziono

R yc. 7. Orłów, woj. płockie. Ceramika grupy A . Rys. M. Cyrek Fig. 7. Orłów, Płock voyevodship. Pottery o f group A . Drawing by M. Cyrek

zbutwiałego i spalonego drewna, kamieniami, wkładkami gliny, a także prze­ palonymi kamieniami. Poziom ten, z liczną ceramiką i kośćmi zwierzęcymi, a także skorupami ślimaków nie zawierał naczyń, wypalonych w atmosferze redukcyjnej i był interpretowany jako najstarsza warstwa osadnicza. Wyżej obserwowano 2 poziomy gliniastego, prawie jałowego płaszcza—nasypu, przedzielonego, tak jak w wykopie I, warstewką próchnicy kulturowej. Nad nim stwierdzono dużą ilość dość nieregularnie rozrzuconych kamieni eratycznych

(98,80 - 99,0). Można było przypuszczać, że obecność płaszcza glinianego

i licznych kamieni zwiastuje bliskość głównego budynku, który z reguły zaj­ mował centrum nasypu, tu jednak w Orłowie postawiono go nieco acentrycznie, lekko ku południowemu zachodowi.

W ykop V III o wymiarach 5X 2 m (z murkiem profilowym o szerokości 1 m od N, na przedłużeniu wykopu V II) posadowiono na gł. niw. około 99,60 i eksplorowano do gł. niw. około 97,50. Na gł. niw. około 97,79 stwierdzono obecność warstwy torfu wyznaczającej poziom łąk przed powstaniem nasypu. W torfie na gł. niw. 97,70 - 97,85 (przy profilu W) zachowały się resztki kon­ strukcji drewnianych, będących śladem moszczenia terenu łąk pod przyszłe osadnictwo. Obecnie te mocno zgniłe, poziomo ułożone drewna są wciśnięte

R yc. 8. Orłów, woj. płockie. Ceramika grupy A . Rys. M. Cyrek

Fig. 8. Orłów, Płock voyevodship. Pottery of group A . Drawing by M. Cyrek

w torf na skutek ciśnienia nasypu. W profilach E i W na gł. niw. około 98,0 i niżej zachowała się cienka (poniżej 10 cm) warstewka gliny nasypowej, przykryta spłaszczonym nasypowym torfem leżącym na wtórnym złożu, którą identyfikować można z najstarszym poziomem osadniczym. Wyżej znajdują się eratyki narzucone na ten poziom osadniczy i przykryte płaszczem glinianym, którego miąższość w partii N wykopu dochodzi do 0,7 m. Idąc ku S płaszcz gliniany znika i w profilu S praktycznie nie występuje.

W ykop I X o wymiarach 5 x 2 m (z murkiem profilowym od strony W) posadowiono na gł. niw. około 99,55 i eksplorowano do gł. niw. 97,30. Na gł. niw. około 97,50 w części wschodniej wykopu zachowały się pozostałości drewnianego moszczenia, składającego się z poziomych okrąglaków i chrustu. Moszczenie to jest obecnie „wciśnięte” w calcowy torf. Nad stropem calcowego torfu (gł. niw. około 97,70) stwierdzono obecność szarobrunatnego torfiastego poziomu kulturowego, nasyconego węglami drzewnymi i zawierającego ułamki polepy, który identyfikować należy z najstarszym osadnictwem. W partii W miał on miąższość około 5 cm, w partii E dochodził do 30 cm. Nad nim znajdował się spłaszczony nasypowy torf leżący na wtórnym złożu, powyżej warstwy eratyków (dokumentowane w spągach poziomów 5, 6 i 7) zalegające od gł. niw. 98,70 do 98,40. Trudno jednak powiedzieć, b y kamienie te tworzyły regularne bruki, a celem ich było zapewne umocnienie warstwy nasypowego torfu i utwar­

dzenie terenu pod przyszłe osadnictwo. Płaszcz gliniany, którego miąższość w profilu W sięga 40 cm, znika w partii zachodniej wykopu, tak że w części środkowej i wschodniej nie jest on stwierdzalny. Górne warstwy wykopu to brunatnoszara piaszczysta próchnica kulturowa.

Wykop X o wymiarach 5 X 2 m (z jednostronnym murkiem od W ) posa­ dowiono na gł. niw. 99,54 i eksplorowano do gł. niw. 97,50. Sytuacja straty­ graficzna odpowiadała stwierdzonej we wschodniej partii wykopu IX : okrą­ glak z moszczenia wciśnięty w torf (97,60), wyżej najstarszy poziom użytkowy, torfowy nasyp, w stropie którego znajdowały się eratyki (98,60), wyżej próch­ nica kulturowa z niewielkimi wkładkami gliny.

W ykop X I o wymiarach 4 X 2 m (wraz z przedłużeniem X I A i X IB o sze­ rokości 1 m i długości 6 m) zlokalizowano na wschodnim skłonie nasypu, sięgając do poziomu łąki. Jego partia zachodnia posadowiona była na gł. niw. 99,26, a wschodnia na gł. niw. 97,45. W ykop eksplorowano do 97,20 (część W)

i 96,50 (część E). W spągu warstwy 8 wykopu X I na poziomie calcowego torfu stwierdzono 3 pionowe pale o średnicy około 20 - 25 cm oraz rozrzucone ele­ menty poziome. Resztki konstrukcji drewnianych zaobserwowano także w w y­ kopie YTA na gł. niw. 96,90 - 96,0. Natomiast tylko w profilach bocznych

Ryc. 9. Orłów, woj. płockie. Ceramika grupy A . Rys. M. Cyrek. Fig. 9. Orłów, Płock voyevodship. Pottery of group A . Drawing by M. Cyrek

—

Rye. 10. Orłów, woj. płockie. Ceramika grupy A (18, 19) i grupy A -B (20 - 24). Rys. M. Cyrek

Fig. 10. Orłów, Płock voyevodship. Pottery of group A (18, 19) and group A -B (20 - 24). Drawing by M. Cyrek

25 26 27

0 5cm

R ye. 11. Orłów, woj. płockie. Ceramika grupy A -B (25 - 27) i grupy B (28, 29). Rys. M . Cyrek

Fig. 11. Orłów, Płock voyevodship. Pottery o f group A -B (25 - 27) and group B (28, 29). Drawing by M. Cyrek

(N i S) wykopu X I stwierdzono negatywy po w yjętych pionowych slupach, będących pozostałością częstokołu otaczającego obiekt. Podobne (lecz zachowa­ ne) stwierdzono w wykopie IV. W wykopie X IB , gdzie eksplorowano już tylko naturalne torfy łąkowe, znaleziono (oprócz dużych ułamków ceramiki i całego naczynia o profilu esowatym, nr inw. 62 - 85) 2 przedmioty drewniane oraz zrzynki skóry, a także resztki butów. Zachowały się one w torfie. Obserwacja ta przekonuje, że dookoła nasypu (na jego przejściu w torfiaste łąki) znajduje się jeszcze sporo interesujących przedmiotów organicznych utopionych w torfie. We wschodniej partii wykopów nie zaobserwowano pozostałości fosy.

W ykop X I I o wymiarach 5 x 2 m (z 1 —metrowym murkiem od S) posa­ dowiono na gł. niw. około 99,70 i eksplorowano do gł. niw. 97,50. W stropie calcowego torfu na gł. niw. około 97,80 stwierdzono pozostałości drewnianego moszczenia, nad nimi nasypowy spiaszczony torf. Wyżej znajdowały się kul­ turowe nasypy słabo nasycone materiałem. W sumie rejon wykopu X I I nie wykazywał śladów intensywnego osadnictwa. Na uwagę zasługują tylko za­ kłócenia warstw nasypowych na połowie długości wykopu, widoczne dzięki obecności glinianych wkładek, pochodzące być może ze starszego obwodu obronnego.

W ykop X I I I o wymiarach 5 x 2 m (z 1— metrowym murkiem od N) posa­ dowiono na gł. niw. 99,40- 20 i eksplorowano do gł. niw. 97,30. W stropie calcowego torfu (około 97,70) w profilu W stwierdzono obecność pionowego pala o średnicy około 30 cm, a także resztek moszczeń poziomych. Wyżej obser­ wowano nasypy (podobne jak w wykopie X II), a ponad wzmiankowanym palem (w obu profilach) stwierdzono obecność wkładek glinianych (o szero­ kości 50 cm i wysokości 80 cm), które łączyć należy z pierwszą palisadą (?). Podobnie jak w wykopie X I I nie znaleziono śladów intensywnego użytkowania terenu.

Wykop X IV o wymiarach 3 x 2 m usytuowano poza krzyżowym przecię­ ciem nasypu, w miejscu spodziewanego głównego domu mieszkalnego. Posa­ dowiony na gł. niw. 99,80-60, eksplorowany był do gł. niw. 97,40. W calco- wym torfie stwierdzono obecność „wciśniętych” reliktów moszczenia, a w pro­ filu N pionowy kół o średnicy około 25 cm, którego wierzchołek zachował się na gł. niw. 98,30. Bezpośrednio pod torfem znajdował się najstarszy poziom użytkowy, nasycony węgielkami drzewnymi i polepą. Wyżej obserwowano zróżnicowany płaszcz gliniany o miąższości dochodzącej do 0,8 - 1,2 m. W pła­ szczu glinianym na gł. niw. 98,45 - 98,10 zaobserwowano cienką (na 1 - 2 cm) smużkę barwy brązowej, pochodzącą ze zbutwiałej podłogi domostwa. Wyżej (około 98,50) płaszcz rozdzielał poziom z eratykami i ciemną gliną z węgla­ mi drzewnymi, a nad nim znajdowało się jeszcze 0,4 m płaszcza glinianego. Opisana sytuacja wskazuje, że wykop X IV zlokalizowano całkowicie we wnę­ trzu domostwa, posadowionego na starszym poziomie kulturowym i dwukrotnie przebudowywanego. Podobny obraz uzyskano w wykopie sondażowym PP PK Z, wykonanym blisko wykopu X IV i wyeksplorowanym w 1983 r.

CO CO 05 CO CO 05 cn ^ CO bO

Rye. 12. Orłów, woj. płockie. Ceramika grupy B. Rys. M. Cyrek Fig. 12. Orłów, Płock voyevodship. Pottery of group B. Drawing by M. Cyrek

Wykop X V o wymiarach 2 X 2 m zlokalizowano między wykopami X i X I , posadowiono na gł. niw. około 99,40 i eksplorowano do gł. niw. 97,70. Prawie całą jego powierzchnię wypełniał nowożytny wkop. Pierwotną stratygrafię- miała tylko ściana zachodnia wykopu, gdzie ponad torfem calcowym i spiasz- czonym torfem nasypowym zaobserwowano nasypy kulturowe z drobnymi wkładkami gliniastymi.

Przed podjęciem interpretacji układów stratygraficznych opisanych w y­ kopów wspomnieć trzeba pokrótce o znalezionych w nich materiałach. Choć analiza ruchomego materiału zabytkowego dokonana zostanie w następnym rozdziale, już tu (dla lepszego zrozumienia stratygrafii) wspomnieć trzeba,, że ceramika znajdowana w wykopach była różnoraka technologicznie, a wśród niej zasadniczo wyróżniały się zbiory ułamków naczyń wykonanych w tra­ dycjach „wczesnośredniowiecznych” oraz grupa fragmentów naczyń wypalo­ nych w atmosferze redukcyjnej, zwanych niekiedy ceramiką stalowo-szarą.. W niektórych wykopach zaobserwowano, że w ich dolnych poziomach kultu­ rowych nie występują materiały „stalowo-szare” , a wyłącznie „wczesno- średniowiczne” , czyli tradycyjne. Sytuacja taka była szczególnie wyraźna w wykopach V II , V II I, I X i X . Nienaruszony poziom kulturowy nasycony wyłącznie materiałem tradycyjnym (o miąższości około 20 cm) stwierdzono w wykopie V I I na gł. niw. około 98,0; w wykopie V I I I taki materiał występo­ wał od warstwy 8 (spąg na gł. niw. 98,20); w I X także od warstwy 8 (spąg na gł. niw. 98,10); w wykopie I X materiał wypalany w atmosferze redukcyj­ nej znikł w warstwie 7. Wspomnieć jeszcze należy, że poziom y zawierające wyłącznie materiał tradycyjny ulokowane były bezpośrednio na moszczeniu torfowego calca, a poniżej warstw glinianych płaszczy, ze sporą ilością kamieni eratycznych, pokrywających kopiec.

Po tej uwadze, pozwalającej lepiej zrozumieć sytuację opisywanych w y­ kopów, przejść wypada do próby analizy układu stratygraficznego badanego nasypu. Obserwacje dokonane w wykopach IV , V , X I , X I A i X I B uloko­ wanych na krawędziach kopca nie doprowadziły do znalezienia pozostałości fosy. Występujące tam tylko naturalne torfowe nawarstwienia łąkowe podwa­ żyły przypuszczenie, że kopiec otoczony był kiedykolwiek rowem. Obserwacja ta wymaga pewnego komentarza . W literaturze przyjęło się, że drobne siedziby obronne, lokowane na kopcowatych nasypach, otoczone były z reguły dookol- nymi fosami, a także wałami. Obecność ich jest zresztą dość logiczna, gdyż do podsypywania nasypu używano często ziemi wydobytej z rowu, a z jej nad­ miaru sypano mały zewnętrzny wał. Postępowanie takie odpowiada ogólnie znanym prawidłowościom i zasadom sposobów obrony w średniowieczu. Obraz stwierdzony w Orłowie nie przeczy tym obserwacjom, które trzeba uznać za ugruntowane, przekonuje jednak, że w specyficznych okolicznościach liczyć się możemy i z innymi sytuacjami. Porównanie wysokości względnej dolnych poziomów osadniczych kopca i płaszczyzny łąki przekonuje, że w średniowieczu co najmniej przez znaczną część roku nasyp stanowił niską wysepkę, całkowicie otoczoną mokradłami. Przekonuje to, że kopanie fosy

37 38 40 39

Rye. 14. Orłów, woj. płockie. Ceramika grupy B. Rys. M. Cyrek Fig. 14. Orłów, Płock voyevodship. Pottery of group B. Drawing by M. Cyrek

m

R ye. 15. Orłów, woj. płockie. Ceramika grupy B (44 - 47), grupy C (48 - 51) i grupy D (52, 53). Rys. M. Cyrek

Fig. 15. Orłów, Płock voyevodship. Pottery of group B (44 - 47), group C (48 - 51) and group D (52, 53). Drawing by M. Cyrek

byłoby nie tylko niezasadne merytorycznie, lecz i trudne technicznie. Wniosko­ wać więc wypada, że brak w Orłowie fosy jest logiczną konsekwencją wynika­ jącą z usytuowania siedziby obronnej.

Z problemem fosy związany jest ściśle obraz pierwszych etapów zasiedlenia obiektu. W trakcie eksploracji stwierdzono, że jako poziom calcowy traktować należy naturalne torfy łąkowe, zalegające pod nasypem. Przemawia to za sztucz­ ną genezą kopca, powstałego w wyniku intencjonalnych działań ludzkich. Strop tych naturalnych torfów zalega obecnie nieco poniżej poziomu okolicz­ nych łąk, co wskazuje, że na skutek ciężaru nasypowej ziemi kopca to ruchome podłoże „usiadło” i zostało wciśnięte nieco głębiej niż zalegało pierwotnie. Na stropie naturalnego torfu leżą, stwierdzone w wielu wykopach, pozostałości drewnianych moszczeń, wykonywanych tak z układanych nieokorowanych okrąglaków (niekiedy tworzących rodzaj kraty-rusztu), jak i z chrustu i innych drobnych drewien, które nazwać można umownie faszyną. Poziom moszczeń, choć nieco różny w poszczególnych wykopach, zalega na gł. niw. około 97,50. Bezpośrednio na moszczeniu występuje warstwa kulturowa, której miąższość sięga maksymalnie do 20 - 30 cm. Uchwycono ją najwyraźniej w wykopach VII, V III, IX , X , XIV, a śladowo także w wykopach V I i I. Poziom ten skła­ dał się z ciemnej smolistej próchnicy kulturowej, przemieszanej z bryłkami węgli drzewnych, polepy i gliny, a także z licznymi skorupkami ślimaków. Jak już wspomniano, zawierała ona tylko materiał ceramiczny określony jako „tradycyjny” , czyli ułamki naczyń wypalonych w słabej atmosferze utleniającej, typowej dla tzw. ceramiki wczesnośredniowiecznej, zaliczanej do ,,III okresu wczesnego średniowiecza” według podziału K . Jażdżewskiego. Jak można się zorientować z planigrafii obiektu, zalegała ona tylko w środko­ wej partii nasypu. Z tym najstarszym poziomem kulturowym wiązać można niektóre pionowe elementy drewniane, które być może wyznaczały jego zasięg. Chodzi tu przede wszystkim o grube, pionowo wbite dwa pale, stwierdzo­ ne we wschodnim profilu wykopu I (oddalone od siebie o około 50 cm). W y­ znaczałyby one ewentualnie granicę tego poziomu od wschodu. Od zachodu granica nie jest czytelna, choć przebiegać mogła zapewne między wykopami X i X I. Bardziej skomplikowana jest natomiast sprawa ograniczenia zasięgu tej warstwy, a zarazem najstarszego poziomu użytkowania siedziby od pół­ nocy i południa. Po części na pytanie to odpowiada jednak sytuacja straty­ graficzna stwierdzona w wykopach X I I i X III. W pierwszym, między drugim a trzecim metrem, czyli wzdłuż środkowej osi wykopu biegł pas zakłóceń układu stratygraficznego, zawierający przemieszane poziomy nasycone wkład­ kami gliny i przemieszczonego torfu. Sądzić należy, że jest to ślad po piono­ wych palach, które zostały w kolejnej fazie użytkowania obiektu usunięte. Wyraźniej wygląda to w wykopie X II I, gdzie stwierdzono (także w środkowej partii wykopu, po osi W E) obecność dużych wkładek gliny, a pod wkładką w profilu zachodnim relikt pionowo wbitego pala o średnicy ponad 30 cm. Ponieważ najstarszy poziom użytkowy stwierdzono także w wykopie X IV , suma tych obserwacji przekonuje, że obszar najwcześniejszego osadnictwa, 17 Slavia Antiqua X X X II

ulokowanego prawie na poziomie łąk, obejmował teren o średnicy około 20 m (po osi NS dokładnie 22 m). Areał ten ograniczony był grubymi, wbitymi sto­ sunkowo rzadko okrąglakami, co może sugerować, że między tymi pionowo wbitymi elementami częstokołu znajdowało się dodatkowe wypełnisko z dranic czy innych fragmentów drewna, tworzących płot. Być może stał on na nie­ wielkim dookolnym wale czy raczej niskiej podsypce. Niestety stan zachowania reliktów najstarszej fazy użytkowania założenia nie daje wskazówek pozwala­ jących na bliższe rekonstrukcje, dotyczące tak charakteru, jak i zabudowy obiektu. Spora ilość spalenizny świadczy jednak, że uległ on zniszczeniu przez pożar. Nie wiemy też nic o zabudowie pierwszego obiektu orłowskiego, choć tu pewne wskazówki daje nam znalezisko z wykopu VI, w którym od­ kryto, na wtórnym podłożu, fragment belki konstrukcyjnej, okorowanej i obrobionej do wymiarów 31 X 35 cm, o przekroju krótkiego prostokąta z za­ okrąglonymi rogami. W jednym z boków ma ona wycięty niewielki otwór po czopie (?). Znaczne wymiary belki wskazują, że mogła pochodzić z wieńca (?) budowli, która miała więcej niż jedną kondygnację. Przypomnieć bowiem wypada, że grubość belek używanych do wieńców domów parterowych wy­ nosiła średnio 15-20 cm. O związku belki z pierwszą fazą użytkowania obiek­ tu przekonuje znalezienie jej na gł. niw. około 97,80 - 97,40, czyli nieco poniżej stropu torfu, w który zapewne została „wciśnięta” . Opisywane znalezisko stanowi przesłankę, że w pierwszej fazie użytkowania siedziby jej podstawo­ wym budynkiem mieszkalnym była drewniana wieża. Niestety, jest to tylko hipoteza badawcza, a nie stwierdzenie oparte na solidnych podstawach źród­ łowych.

Znacznie więcej obserwacji zebrano na temat kolejnych faz użytkowania siedziby obronnej w Orłowie. Już tu stwierdzić trzeba, że badany obiekt nie stwarza możliwości pełnej rekonstrukcji zabudowy. Płaskość nasypu, a także brak elementów pionowych konstrukcji budynków sprawia, że zabudo­ wę możemy rekonstruować tylko na podstawie „placów ” gliny i rozrzutu materiału zabytkowego, nie zaś na podstawie zachowanych in situ elementów budowlanych. Podmokły teren wykluczał ulokowanie tu piwniczek czy zagłę­ bionych w grunt dolnych partii budynków, co znacznie utrudniło analizę. Podstawowym elementem pozwalającym poznać późniejszą fazę zabudowy są nasypy ziemne zawierające liczne kamienie eratyczne, resztki faszyn, a także gliniane „płaszcze” , koncentrujące się w środkowej i południowo- -wschodniej partii nasypu.

Przejdźmy więc do analizy górnych poziomów użytkowych. Miąższość ich w środkowej partii nasypu sięga blisko 2 m. Na okrajach kopca do jego podniesienia użyto spiaszczonego torfu, wydobytego zapewne z bezpośred­ niego otoczenia, a także warstwy próchnicznej, pochodzącej z prac ziemnych prowadzonych po porządkowaniu terenu po starszej siedzibie. Trudno zresztą wykluczyć, że sporą ilość próchnicy przywieziono z odległej krawędzi wyso­ czyzny. Prócz nasypu ziemno-torfowego teren podnoszono i utwardzano, używając faszyny i licznych sypanych bezładnie kamieni eratycznych.

Działa-nia te pozwoliły na osuszenie areału przyszłej budowy, gdyż liczne znaleziska skorupek ślimaków sugerują, że wilgoć była głównym wrogiem mieszkańców siedziby. Zasadnicze umocnienie nasypu uzyskano jednak za pomocą nawie­ zienia dużych ilości gliny. Grubość płaszcza jest największa w środkowej i południowo-wschodniej partii kopca, dalej ku krawędziom gliniany płaszcz cienieje i zanika, mieszając się z warstwami torfu i nawiezionej próchnicy. Obecność płaszcza glinianego stwierdzono w wykopach I , V I, V I I , V II I, I X , X i X I V , przy czym w każdym z nich jest on nieco inny. W wykopie I obejmuje on tylko jego południowo-wschodnią partię, w V I I rozpościera się prawie na całej powierzchni, oprócz partii południowej, w I X sięga tylko północnego skraju, a w V I skraju południowego. Natomiast w wykopie X trudno mówić o ciągłym płaszczu, lecz tylko o wyraźnych glinianych wkładkach. Pełną powierzchnię zajmuje więc tylko w wykopach V I I i X I V , gdzie miąż­ szość jego sięga 0,5 - 1 m, a także gruba (na około 0,7m) jego warstwa widoczna jest w północnej części wykopu V II I. W wykopach I , V II , V I I I i X I V nasyp gliniany nie jest jednorodny, lecz wyraźnie przedzielony poziomem próchnicy kulturowej z kamieniami i węglami drzewnymi. Opisana sytuacja przekonuje, że płaszcz gliniany zajmował środkową (a właściwie odsuniętą lekko ku połud­ niowemu wschodowi) partię nasypu o orientacyjnej średnicy nieco przewyż­ szającej 10 m, przy czym nie znamy jego granicy południowo-wschodniej. W wykopie X I V w dolnej partii płaszcza na gł. niw. około 98,94 - 98,0 stwier­ dzono obecność cienkiego ( 2 - 3 cm) poziomu brunatnego, pochodzącego ze zbutwiałego drewna, który sugeruje obecność drewnianej podłogi. Pod nią (w warstwie 9) nie stwierdzono obecności ceramiki wypalanej w atmosferze redukcyjnej. Takiego wyraźnie zaznaczonego poziomu podłogi nie stwierdzono w żadnym z wykopów, a także w wykopie X I V , ponad warstwą kamieni i próch­ nicy z węglami drzewnymi, rozdzielającymi gliniany nasyp. Gliniane nasypy były zresztą we wszystkich wykopach słabo nasycone ruchomym materiałem zabytkowym. Opisana tu sytuacja wskazuje, że zasięg glinianego płaszcza wy­ znacza zarazem orientacyjny zasięg głównego budynku mieszkalnego, siedziby Orłowskich. Brak podpiwniczenia i zachowanych konstrukcji drewnianych nie pozwala na rekonstrukcję jego formy. Był to jednak spory budynek, zapewne wzniesiony w technice zrębowej, bez użycia pionowych elementów konstrukcyjnych, posadowiony na stabilizującym i osuszającym płaszczu glinianym. Natomiast obecność dwóch poziomów gliny, przydzielonych warst­ wą kamieni eratycznych z próchnicą kulturową, interpretować można dwojako, a prace terenowe nie udzieliły tu definitywnej odpowiedzi. Domniemywać można albo dwuetapowość drugiej fazy użytkowania siedziby obronnej, albo sądzić, że po pewnym okresie użytkowania budynku oblepiono go dodat­ kowo (od zewnątrz) gliną. Ta druga hipoteza wydaje się mniej prawdopodobna, choć na poparcie pierwszej, że mamy tu do czynienia z dwoma kolejnym domami Junoszyców (fundowanymi na tym samym miejscu) brak bezpośred­ nich danych. Stwierdzenie to wykazuje, jak niepewne będą dalsze uwagi dotyczące zabudowy nasypu w drugiej fazie jego użytkowania. W zachodniej

partii wykopu I I i we wschodniej części wykopu I (bardziej zresztą na podsta­ wie skupienia ruchomego materiału zabytkowego niż zachowanych reliktów budowlanych) stwierdzono obecność warstw kulturowych nasyconych cera­ miką, zbutwiałym drewnem, węglami drzewnymi, gliną i polepą oraz zaobser­ wowano pozostałości drewnianego budynku, którego wymiary (po osi WE) wynosiły około 4 m. Względne datowanie tego obiektu, może kuchni, wynika z relacji między nim a dwoma poziomami płaszczy glinianych. Dolna partia płaszcza podchodzi pod przypuszczalne ściany, jest więc od niego starsza, górny płaszcz ucina się na przypuszczalnej linii ściany, co wskazuje, że budynek uznany roboczo jako „kuchenny” powstał przed sypaniem górnego poziomu glinianego płaszcza. W jego wypełnisku rysują się słabo widoczne, głównie dzięki obecności poziomów nasyconych ułamkami ceramiki, dwie warstwy użytkowe, przy czym obie datować można na drugą fazę funkcjonowania obiektu. Potwierdza to zresztą już wspomniana sytuacja stratygraficzna. Inne informacje o zabudowie obiektu w drugiej fazie jego użytkowania wynika­ ją tylko z rozrzutu ruchomego materiału zabytkowego. Występuje on licznie w środkowej, a także wschodniej partii nasypu. Partia południowa (na wyso­ kości wykopu X I I I ) , północna (w wykopie X I I ) , jak również teren za wykopem X (zachód nasypu) nie były zabudowane i teren ten stanowił rodzaj dziedzińca. Natomiast intensywne ślady użytkowania (i budynków) spotykamy w środku nasypu, a także w jego części południowej i wschodniej. Tam zapewne skupiała się zabudowa, co jest tym prawdopodobniejsze, że opisywany już płat gliny (związany z głównym domem mieszkalnym) ulokowany jest nieco acentrycz- nie, nie zajmował zaś, jak zdarza się to najczęściej, geometrycznego centrum nasypu.

Więcej wiemy o umocnieniu obiektu w drugiej fazie jego użytkowania. Najciekawszych danych dostarczył wykop IV , w którym uchwycono przebieg częstokołu, wykonanego z bitych pierwotnie pionowo (?), a obecnie nieco wychy­ lonych na zewnątrz bali, których średnica wynosiła 15 - 20 cm. W wykopie o szerokości 2 m stwierdzono obecność 8 pali (2 następne tkwiły w profilach). Częstokół zbudowany był z na przemian wbitych pali zaostrzonych czworo- kątnie i pali uciętych płasko. Posadowienie pierwszych sięgało gł. niw. 97,20, bale ucięte płasko były posadowione nieco płycej (97,40). W sumie linia ta tworzyła mocny parkan otaczający dworski dziedziniec. Wygniłe korony bali częstokołu zachowały się do gł. niw. 97,70 - 80. Pozostałości drewnianego częstokołu nie stwierdzono w wykopie I X , gdzie po belkach zachowały się tylko ich „negatywowe” ślady, obserwowane w obu profilach wykopu na gł. niw. 97,50 - 98,0. Obwód zamknięty częstokołem miał (po osi W E ) długość około 48 m, a po osi N S szacować należy jego szerokość na około 35 m. Często­ kół zamykał więc teren, którego obszar porównywać można z rozmiarami dziedzińców murowanych zamków z przełomu X I V - X V w.; bliższy był roz­ miarom zamków królewskich epoki Kazimierza Wielkiego, a większy od siedzib możnowładczych wznoszonych w pierwszej połowie X V w. na terenie Niżu Polskiego. W sumie, choć badania nie dostarczyły pełnych danych do

rekonstrukcji zabudowy obiektu, sądzić należy, że nawet po przekopaniu całego nasypu ilość informacji nie byłaby wiele większa, gdyż stopień zachowa­ nia reliktów budowlanych i obserwowana sytuacja stratygraficzna sprawiają, że Orłów jest obiektem szczególnie niewdzięcznym dla tego typu działań.

4

Prace terenowe w Orłowie pozwoliły zgromadzić spory zbiór ruchomych materiałów zabytkowych. Podstawową masę stanowią ułamki naczyń glinianych (12 318 fragmentów), znacznie mniej było kości zwierzęcych (1766 sztuk), a spo­ śród zabytków określonych jako inne (250 sztuk) zdecydowanie przeważają silnie skorodowane przedmioty żelazne. Zupełnie sporadycznie znajdowano drobne fragmety naczyń szklanych, przedmiotów drewnianych, skórzanych, rogowych i kamiennych. Skład omawianego inwentarza (łącznie 14 334 okazy) niedwu­ znacznie wskazuje, że obiekt nie uległ gwałtownemu zniszczeniu, lecz został świadomie opuszczony, a w trakcie przeprowadzki siedziby na skraj wysoczyzny zabrano ze sobą wszystkie przedmioty stanowiące instrumentarium wypo­ sażenia dworu, które dla współczesnych przedstawiały jakąkolwiek wartość. Dlatego też zbiór ruchomości z Orłowa nie odzwierciedla rzeczywistego wy­ posażenia siedziby Junoszyców w późnym średniowieczu, zawierając jedynie przedmioty porzucone, zaginione lub zepsute. Ponieważ w analizowanym materiale nie stwierdzono przedmiotów uznawanych ogólnie za dobrze datu­ jące, problem chronologii obiektu trzeba z konieczności oprzeć na wynikach analizy ceramiki. Ona zajmie podstawową część tego podrozdziału.

Przed przystąpieniem do opisu i analizy ułamków ceramiki wspomnieć jednak trzeba o przedmiocie, którego walor zdecydowanie przekracza poziom typowych znalezisk odkrywanych w reliktach późnośredniowiecznych siedzib obronnych. Jest to znaleziony (zresztą nie w czasie kampanii wykopaliskowych 1984-1985, lecz w wykopie sondażowym założonym i wyeksplorowanym w 1983 r. podczas weryfikacji przeprowadzonej przez Pracownię Archeolo­ giczno-Konserwatorską PP P K Z w Łodzi) destrukt oprawki noża17. Oprawka ta (ryc. 20, 21), wykonana z kości słoniowej, niema, jak się wydaje, analogii w materiale polskim 18. Ma ona przekrój prostokątny, zachowaną długość 10,5 cm, jest zdobiona poziomymi pasami ornamentu, a na jej wierzchołku znajduje się pełnoplastyczne przedstawienie lwa, trzymającego w przednich łapach i ochraniającego (może ożywiającego swym oddechem) małego pieska lub lewka. Przedmiot ten jest w oczywisty sposób związany z najwyższym poziomem dworskiej kultury późnego średniowiecza, stanowiąc import z rejonu

17 Por. przypis 5.

18 Najbliższą stanowi chyba przechowywana w Nowym Sączu oprawka „sztyletu” Kingi z chimerą i późniejszą(?) skuwką, por. A . B o c h n a k , J. P a g a c z e w s k i 1959, e. 55.

Rye. 16. Orłów, woj. płockie. Przedmioty żelazne: 1, 3 skoble, 2 okucie, 4, 5 płytki pan­ cerza, 6, 7, 8 groty bełtów, 9 mały grot włóczni, 10 fragment podkowy, 11 brzytwa, 12, 13 15 nożyki, 14 fragment dużego noża (bojowego?). Rys. A . Marciniak

Fig. 16. Orłów, Płock voyevodship. Iron objects: 1, 3 staples, 2 a ferrule, 4, 5 armour plates, 6, 7, 8 arrow-heads, 9 a small spearhead, 10 a fragment of a horseshoe, 11 razor, 12, 13, 15 small knives, 14 fragment o f a big knife (fighting knife?). Drawing by A . Mar­

ciniak

Morza Śródziemnego. Podobne pojawiają się wśród materiałów pochodzących z najbardziej znanych dworów europejskich, występując wśród znalezisk związanych z dworami francuskim, burgundzkim oraz południowoniemieckimi i włoskimi. Stosunkowo bliską analogię, także z wizerunkiem lwa (ryc. 22), publikował już w 1874 r. Viollet-le-Duc w swym monumentalnym dziele

Ryc. 17. Orłów, woj. płockie. Przedmioty żelazne i wykonane z innych surowców: 1 okła­ dzina kościana, 2 igła kościana, 3 półwytwór rogowy, 4 pałka drewniana, 5 haczyk żelazny, 6 paciorek z zielonego szkła, 7 drewniany przedmiot „gruszkowaty” z żelaznym bolcem, 8 klucz do kłódki, 9 fragment klucza piórowego, 10 sprzączka żelazna, 11 odważnik że­ lazny, 12 fragment krawędzi naczynia szklanego, 13 fragment kamiennej osełki, 14 gładzik gliniany wykonany z dna naczynia, 15 kłódka żelazna ze śladami brązowych zdobień.

Rys. A . Marciniak

Fig. 17. Orłów, Płock voyevodship. Objects made o f iron and other raw materials: la bone plate, 2 a bone needle, 3 horn half-product, 4 wooden pounder, 5 ir on hook, 6 a bead of green glass, 7 a wooden „pear-shaped” object with an iron bolt, 8 a padlock key, 9 frag­ ment of a feather key, 10 an iron buckle, 11 iron weight, 12 fragment of a glass vessel rim, 13 fragment of a stone whetstone, 14 a clay smoother made of a vessel bottom , 15 an iron

padlock with traces of bronze ornamentation. Drawing by A . Marciniak

Dictionnaire raisonné du mobilier français19. Dwa podobne okazy, w tym jeden z wizerunkiem lwa, przechowywane są w zbiorach Musée National des Thermes et de 1’Hotel de Cluny w Paryżu, przy czym właśnie ten ze lwem (Cl 22192b)

R y c. 18. Orłów, woj. płockie. Fragmenty butów skórzanych z wysoką cholewą i fragment skórzanego worka (kołczan, łubie?). R ys. A . Marciniak

Fig. 18. Orłów, Płock voyevodship. Fragments of leather boots with a high top and a frag­ ment of a leather sack. Drawing by A . Marciniak

(ryc. 23 i 24) eksponowany był w 1984 r. w Brukseli na wystawie zatytułowanej ,,L’artsur table” 20. Inna analogia (ryc. 25) przechowywana jest obecnie w Repu­ blice Federalnej Niemiec, wchodząc w skład kolekcji muzealnej ośrodka meta­ lurgicznego w Solingen21. Podobne noże wchodziły w skład prywatnych zastaw stołowych używanych przez seniorów, a na ucztach dworskich nabijano na nie kawałki mięsiwa podawane najwybitniejszym gościom. Znalezienie omawianej oprawki w reliktach siedziby obronnej w Orłowie zachęca do interpretacji. Nóż ten został chj^ba w trakcie użytkowania zniszczony, oprawkę wyrzucono, a jego głownię zapewne oprawił powtórnie (w drewno, kość łub poroże) już miejscowy rzemieślnik. Omawiane noże są ogólnie datowane na drugą połowę wieku X I V i wiek X V , a znalezisko z Orłowa nie może tej chronologii uściślić, choć przy okazji popiera datowanie drugiej fazy użytkowania siedziby w Orło­ wie. Sytuacja stratygraficzna przekonuje bowiem, że nie pochodzi ono z pier­ wszej fazy funkcjonowania dworu. Znalezienie okazu, mocno związanego z elitą feudalną późnośredniowiecznej Europy, świadczy nie tylko o wyjątko­ wym szczęściu badaczy z P K Z (okaz znaleziono w sondażu o wymiarach

20 Tresors sur łabie, 1984, s. 63, nr 104.

21 W . H o e d e c k e 1981, s. 22 - 23. Za informacje serdecznie dziękuję p. Elisabeth Delahave z Musee de Cluny.

2 x 1 m), lecz pozwala w nieco innym świetle oceniać poziom dworu Jakusza Liska i jego najbliższej rodziny. Nie wiemy jednak nic o podróżach zagranicz­ nych tego kasztelana brzezińskiego ani o jego kontaktach rodzinnych, stano­ wych czy handlowych. Jednakże sam fakt, że okaz używany przez elitę ów­ czesnej Europy znalazł się w Orłowie niedwuznacznie przekonuje o poziomie majątkowym właścicieli siedziby, bo przecież to określa możliwość przyjmowa­ nia i użytkowania wszelkich nowinek.

Przejdźmy teraz do analizy ceramiki. Zbiorcze zestawienie wraz z innymi przedmiotami zawiera tabela I. Wynika z niej, że materiał ceramiczny znale­ ziony w Orłowie był znacznie zróżnicowany, co zdecydowało o podzieleniu go na 5 grup technologiczno-formalnych. Określono je wielkimi literami al­ fabetu od A do D 22. Jako ceramikę grupy A potraktowano materiał wypalony w słabej atmosferze utleniającej, wykonany z żelazistych, bardzo ciemnych

22 Podobny podział ceramiki stosowała w ośrodku łódzkim już doc. dr Janina Ka­

mińska w latach sześćdziesiątych.

R yc. 19. Orłów, woj. płockie. Fragmenty butów. Rys. A . Marciniak

Ryc. 20. Orłów, woj. płockie. Oprawka noża wykonana z kości słoniowej. Fot. A . Kujawa

Fig. 20. Orłów, Płock voyevodship. An ivory knife-haft. Photos A . Kujawa — — F . ---\ o CD CO

Ryc. 22. Nóż z oprawką z lwem, we­ dług E. E . Viollet-le-Duc, Diction­ naire raisonné du mobilier français

Paris 1874, t. II, s. 76. Rys. A . Mar­ ciniak

Fig. 22. Knife with a haft presenting a lion. After E . E . Viollet-le-Duc,

Dictionnaire raisonné du mobilier

français, Paris 1874, vol. II, p. 76.

Drawing A . Marciniak Ryc. 21. Orłów, woj. płockie. Motyw zwierzęcy tejże oprawki w zbliżeniu.

Fot. A . Kujawa

Fig. 21. Orłów, Płock voyevodship. Animal-motif of the haft in enlar­

Ryc. 23. 24. Nóż z oprawką ze lwem. Zbiory Musée National des Thermes et de 1’Hotel de Cluny w Paryżu, nr C l 22192b Fig. 23, 24. Knife with a haft presenting a lion. The Collections of the Museé National des Thermes and de l ’Hotel de Cluny

in Paris, no Cl 22192b

glin, schudzonych średnioziarnistą domieszką. Prezentuje on cechy typowe dla późnychfaz użytkowania ceramiki tradycyjnej, zwanej niekiedy „wczesno­ średniowieczną” . Literą B oznaczono ułamki naczyń stalowoszarych wypalo­ nych w atmosferze redukcyjnej, uformowanych z gliny z drobnoziarnistą domieszką. W ilościach śladowych pojawia się w Orłowie także ceramika pole­ wana, o powierzchni pokrytej szkliwem (grupa C) i ułamki naczyń wykonanych z białych i białawych glinek kaolinitowych, niekiedy zdobione czerwonawą malaturą (grupa D). Te ostatnie ułamki traktować należy jako import z połud­ nia kraju, gdyż złoża podobnych glin nie występują w okolicach Orłowa. Ten zasadniczy podział uzupełniony został jednak o grupę piątą, określoną jako A -B . Choć jest to w zasadzie materiał formalnie mało różniący się od ceramiki grupy A , to pewne cechy przemawiają za nieco odrębnym jego trakto­ waniem. Naczynia te są znacznie mocniej wypalane, mające siwe naloty na powierzchni, domieszka schudzająca masy ceramicznej jest nieco drobniejsza, a ciemne, prawie czarnobrunatne barwy czerepów pozwalają domyślać się początków czy nieudanych prób wypału redukcyjnego. Wydzielenie z grupy A ceramiki A -B jest zresztą dość dyskusyjne, gdyż te niewielkie różnice

widocz-iii'i

-1

li,-Mil

Ryc. 25. Nóż z oprawką ze lwem. Zbiory Deutsche Klingen- museum, Solingen. Rys. A . Marciniak

Fig. 25. Knife with a haft presenting a lion. The Collections of the Deutsche Klingenmuseum, Solingen. Drawing A . Mar­

ciniak

ne były tylko w trakcie przeprowadzania segregacji ma teriału bezpośrednio po umyciu, dokonanej w pełnym świetle dziennym. Dlatego też prawidłowe relacje ilościowe między grupami A i A-B pojawiają się w tabeli I tylko w wykopach VI i V III - X V . Natomiast w wykopach ba­ danych w 1984 r. liczba ułamków grupy A-B jest zdecy­ dowanie zawyżona. Prace prowadzono jednak w bardzo deszczowym wrześniu, umyty materiał nie wysychał (do­ suszano go na maszynce elektrycznej) i segregowano w świetle elektrycznym. Choć wydzielenie ceramiki A-B uznać można też za objaw przewrażliwienia badacza, opi­ sywana sytuacja wskazuje, iż pewnych podstawowych działań klasyfikacyjnych dokonywać należy bezpośrednio na wykopie, nie zaś w magazynie, kiedy przechowywany w pudłach materiał jest już znacznie przykurzony i cał­ kowicie uniemożliwia szczegółowsze podziały.

Przejdźmy teraz do dokładniejszej analizy ceramiki (por. tabl. II i III), choć z racji znacznej liczebności próby zdecydowano o przeprowadzeniu wstępnej selekcji materiałów.

Grupa A — ryc. 7, 8, 9, 10 (18, 19).

Naczynia wykonywano na kole metodą ślizgowo- -taśmową. Omawiany zbiór jest stosunkowo prymitywny technicznie i formalnie. Ponad 90% stanowią ułamki

o przełomach dwu- i wielobarwnych, wykonywane z glin żelazistych, schudzanych średnioziamistą domieszką piasku i drobnego

żwirku. Dna naczyń są płaskie lub lekko wklęsłe, niekiedy z wyraźną podsypką, a na kilkunastu okazach widoczne są ślady doklejania plackowatego dna do uformowanego z wałków korpusu naczyń. Skorupy mają dość ciemną barwę: brunatnoszarą, szarą, brunatną, rzadziej przechodząc w odcienie piaskowe. Ścianki naczyń wykonywano masywnie, grubość ich w zasadzie zawsze prze­ kracza 0,5 cm, sięgając niekiedy powyżej 1 cm; najczęściej jednak wynosi

Razem 1993 3457 131 717 23~~ 64~ 1388 1559 1862 1427 238 335 81~ 206 101 716 36~~ 14334 Ceramika

A -B B D razem Kości Inne

411/22,92% 1200¡66,85% 180 ¡10,02% 310,16% 1/0,05% 1 795 160 38 906/28,5% 1894/59,6% 375/11,8% 3/0,1% 3 178 262 17 33/26,8% 57/46,4% 33/26,8% 123 256/40,0% 209132,7% 170/26,6% 3/0,4% 2/0,3% 640 77 14/73,7% 3/15,8% 2/10,5% 19 32159,3% 19/35,2% 2/3,7% 1

/

,

%

22

20

,

%

3110

,

2

%

100

%

0,5 - 1 cm. Około 10% omawianego zbioru stanowią ułamki mocniej wypalone (o jednobarwnych przełomach), mające pomarańczowoceglaste barwy czere­ pów, wykonywane z glin z drobniejszą, średnioziarnistą domieszką. To zróż­ nicowanie technologiczne świadczy, jak się wydaje, o rozwoju tradycyjnych metod wykonywania naczyń, ewoluujących w stronę staranniejszego

formowa-T a b e la II. O R Ł Ó W — Zestawienie zachowanych fragmentów ułamków naczyń grup A , A -B i B Kategoria _{1 A} A - B | B Razem Krawędzie 676 810 192 1 678/13,7% Brzuśce | 4038 3822 1159 9 019/73,4% Dna | 632 682 152 | 1 466/11,9% Ucha _{I 6 i 13 !} 60 | 7910,6% Pokrywki _{1 23 1} 22 1 | 4610,4% Razem | 5375 5349 1564 | 12 288¡100%

nia i silniejszego wypału w obrębie techniki utleniającej. Przemawia za tym także brak ułamków barwy pomarańczowej w poziomach z I fazy użytkowa­ nia obiektu.

Przechodząc do analizy formalnej, ze względu na ukształtowania brzegów naczyń materiał podzielić można na 10 odmian:

1. z cylindryczną szyjką, 3 fr. (ryc. 7: 1),

2. z cylindryczną szyjką zaopatrzoną w listwę, 1 fr. (ryc. 7: 2),

3. z silnie zaznaczonym dużym okapem i wrębem, z krawędzią uformo­ waną poziomo lub lekko ściętą na zewnątrz, 31 fr. (ryc. 7: 3, 4),

4. ze słabo zaznaczonym okapem i lekkim wrębem, 182 fr. (ryc. 7: 5, 8: 6), 5. krawędzie lekko profilowane, wychylone na zewnątrz, bez okapu, 56 fr. (ryc 8: 7 - 10),

6. krawędzie wałkowato zagięte do wewnątrz, z lekkim okapem, 6 fr. (ryc. 9: 11, 12),

7. krawędzie lekko pogrubione i profilowane z niewielkim wrębem, 10 fr. (ryc. 9: 13),

8. krawędzie silnie profilowane, nachylone do wewnątrz, płasko ścięte, bez okapu i wrębu, 4 fr. (ryc. 9: 14),

9. krawędzie uformowane płasko i wyciągnięte na zewnątrz, 6 fr. (ryc.9: 15),

10. 2 fr. brzegów z bocznymi tulejkami wylewowymi (wystającymi „dziob­ kami” naczyń) (ryc. 9: 16, 17).

Przedstawione zestawienie wskazuje, że zdecydowaną przewagę ilościową mają odmiany 3, 4 i 5 (stanowiące blisko 90% materiału), a najliczniej w Orło­ wie występują różnorakie form y krawędzi ze słabo zaznaczonymi okapami i wrębami.

Najliczniejszą kategorię naczyń omawianej grupy stanowią bezuche garnki. Wielkości ich były zróżnicowane: tylko 13% stanowiły garnki małe