Widok Analiza oczekiwań seniorów względem technologii telemedycznych – z wykorzystaniem metody Design Thinking

(1)

NiepeïnosprawnoĂÊ. Dyskursy pedagogiki specjalnej Nr 40/2020 Disability. Discourses of special education No. 40/2020

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Agnieszka Piasecka-Robak

DolnoĂlÈska Szkoïa Wyĝsza we Wrocïawiu

Analiza oczekiwañ seniorów wzglÚdem technologii telemedycznych – z wykorzystaniem metody

Design Thinking

Artykuï prezentuje moĝliwoĂci wykorzystania metody design thinking w analizie oczekiwañ senio- rów wzglÚdem konstruowanych urzÈdzeñ telemedycznych, wykorzystujÈcych ïÈcza internetowe oraz moĝliwoĂci umieszczania danych „w chmurze”. Na podstawie reguï paradygmatu emancy- pacyjno-krytycznego zastosowano metodÚ triangulacji badawczej. Na pierwszym etapie przeprowadzono badania niereaktywne na temat sytuacji seniorów w Polsce. Na drugim etapie przeprowadzono badania z wykorzystaniem ankiety, w której respondentami byli seniorzy i ich opiekunowie. Na trzecim etapie przeprowadzono wywiady pogïÚbione z seniorami na temat ich emocji, potrzeb i obaw. Wskazano takĝe na moĝliwoĂci zastosowania rozwiÈzañ z zakresu technologii medycznych w krajach skandynawskich (Szwecja, Finlandia, Dania), które mogÈ stanowiÊ inspiracjÚ na etapie prototypowania nowych polskich rozwiÈzañ i byÊ poddane testowaniu pod kÈtem ich adekwatnoĂci do potrzeb polskich seniorów i ich rodzin oraz potencjalnych moĝliwoĂci wsparcia ich w chorobie i dysfunkcjach zdrowotnych.

Sïowa kluczowe: design thinking, seniorzy, urzÈdzenia telemedyczne, Internet, prototypowanie

Analysis of the elderly expectations towards telemedicine technologies – using the Design Thinking method

The article discusses the possibilities of using the design thinking method in the analysis of the elderly expectations towards telemedicine technologies and devices using Internet connections and the possibility of placing data „in the cloud”. The research was based on the rules of the emancipa- tory-critical paradigm and the triangulation method. The non-reactive research (the unobtrusive measures method) was applied in the first stage. It was conducted on the situation of seniors in Po- land. At the second stage, research was carried out using a survey. The target of the survey were the elderly and their caregivers. In the third stage, in-depth interviews were conducted with seniors about their emotions, needs and fears/concerns. The research also pointed out the possibilities of applying medical technology solutions in the Scandinavian countries (Sweden, Finland, Den- mark), which may provide inspiration at the stage of prototyping new Polish solutions and be tested in terms of their adequacy to the needs of Polish seniors and their families and potential possibilities of supporting them in disease and health dysfunctions.

Keywords: design thinking, elderly people, telemedicine devices, telemedical technologies, prototyping

(2)

Wprowadzenie

Telemedycyna to nowy, wciÈĝ jeszcze nie zagospodarowany BïÚkitny Ocean (Chan Kim, Mauborgne 2015) na polskiej mapie produktów i usïug. Stanowi ona naturalnÈ drogÚ ewolucji opieki zdrowotnej w Ăwiecie cyfrowym. NawiÈzujÈc do definicji American Telemedicine Association (ATA 2020) – telemedycyna stwarza szansÚ na interaktywnÈ komunikacjÚ w czasie rzeczywistym. Umoĝliwia ona wymianÚ informacji o stanie zdrowia pomiÚdzy pacjentem (np. w podeszïym wieku) a lekarzem, opiekunem lub praktykiem, przebywajÈcym w odlegïym miejscu, za poĂrednictwem sprzÚtu telekomunikacyjnego (AHRQ 2020; CMS 2020). Owo Ăwiadczenie usïug opieki zdrowotnej z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, wedïug definicji ¥wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO 2020), ma na celu diagnozowanie, leczenie chorób i urazów, profilaktykÚ, badania i konsultacje, poprawiajÈc dostÚp pacjentów do usïug medycznych, nie- zaleĝnie od miejsca ich pobytu. Jest to szczególnie cenne dla osób z tzw. grup wraĝliwych, np. doĂwiadczonych niepeïnosprawnoĂciÈ i w spoïeczeñstwach sta- rzejÈcych siÚ.

ChoÊ rewolucja cyfrowa miaïa miejsce pod koniec lat dziewiÚÊdziesiÈtych ubiegïego wieku, to jednak dopiero przed kilku laty technologia staïa siÚ na tyle niezawodna i przystÚpna cenowo, ĝe zaczÚto z niej powszechnie korzystaÊ. Zbie- gïo siÚ to w czasie z szybkim postÚpem w dziedzinie oprzyrzÈdowania medycznego. ZaczÚto je wyposaĝaÊ w funkcje archiwizowania i przetwarzania danych.

Ostatnie szeĂÊ lat przyniosïo gwaïtowny rozwój branĝy telemedycznej i rozpo- wszechnienia jej usïug. WiÈzaïo siÚ to z rozwojem technologii i ïÈcznoĂci cyfrowej w ĝyciu codziennym. Wraz z „zakotwiczeniem siÚ” w ĂwiadomoĂci spoïecznej, technologia objÚïa takĝe inne sfery egzystencji czïowieka, czyniÈc z telemedycyny usïugÚ powszechnÈ. Przed okresem pandemii COVID-19 szacowaïo siÚ, ĝe do 2025 r. rynek telemedyczny osiÈgnie wartoĂÊ ponad 130 mld dolarów (Elliott, Yopes 2019). Jednak skutki globalnej pandemii wymogïy wdroĝenie rozwiÈzañ telemedycznych dla wielu specjalnoĂci (Van Nest, Ilyas, Rivlin 2020). Zaistniaïa sytuacja epidemiczna sprawiïa bowiem, ĝe szpitale przestaïy byÊ postrzegane spoïecznie jako miejsca bezpieczne, stajÈc siÚ zarzewiem nieznanej obcej „zarazy”, zaĂ lekarze, pielÚgniarki i szeroko rozumiany personel medyczny zaczÚli byÊ po- strzegani jako nosiciele wirusa, których obawiajÈ siÚ Polacy i których ci sami, po- tencjalnie „zdrowi” Polacy stygmatyzujÈ (Jarynowski 2020: 31; Bielska 2020).

Na razie na gruncie polskim brak szeroko zakrojonych badañ w tym zakresie. Pojedyncze donie- sienia na ten temat odnaleěÊ moĝna jedynie w specjalistycznym piĂmiennictwie medycznym, m.in. okulistycznym – na temat obaw pacjentów przed wizytami u specjalistów w czasie pandemii, popartych danymi statystycznymi dotyczÈcymi liczby odbywanych wizyt lekarskich w tym okresie (¥wierczyñska, WoĂ 2020). W obszarze pedagogiki – na uwagÚ zasïuguje publikacja na

(3)

Równie niebezpieczne staïy siÚ domy pomocy spoïecznej, prywatne domy opieki i hospicja, stajÈc siÚ ogniskami zakaĝeñ wirusem COVID-19. KoniecznoĂÊ zachowania izolacji i dystansu spoïecznego znaczÈco ograniczyïa równieĝ dostÚp do tradycyjnej opieki zdrowotnej. Uwypukliïa znaczenie opieki domowej wysokiej jakoĂci, rozumianej nie tylko jako zabezpieczenie potrzeb fizjologicznych i poczucia bezpieczeñstwa, ale teĝ – podejmowanie prób diagnozy, staïego monitoringu chorób przewlekïych i zdarzeñ krytycznych oraz promocji zdrowych zachowañ (Mohiuddin 2020: 19). „COVID-19 wypchnÈï [wiÚc – przyp. aut.] system opieki zdrowotnej z wïasnej strefy komfortu”, zmusiï do adaptacji do nowych warun- ków i daï bardzo potrzebny impuls, aby wprowadziÊ teleopiekÚ zdrowotnÈ do gïównego nurtu medycznego (Portnoy, Waller, Elliott 2020: 1489). Te zmiany, chociaĝ odczuwalne w caïej polskiej populacji, majÈ szczególne znaczenie dla osób starszych. To seniorzy najczÚĂciej korzystajÈ bowiem z opieki zdrowotnej i wymagajÈ wsparcia w codziennym zmaganiu siÚ z wïasnymi niepeïnosprawno- Ăciami. Warto wiÚc przyjrzeÊ siÚ ich sytuacji, podstawowym problemom, przy- padïoĂciom i zwyczajom.

Wedïug danych statystycznych GUS, koniec 2019 roku przyniósï zmniejszenie liczby ludnoĂci w Polsce do poziomu 38.383.000 mieszkañców. Byï to spadek o 28.000 (w porównaniu do koñca 2018 roku). RównoczeĂnie – zanotowano ujemny przyrost naturalny: liczba urodzeñ byïa o 35 tysiÚcy niĝsza od liczby zgo- nów, co stanowiïo wartoĂÊ najniĝszÈ od czasu II wojny Ăwiatowej. Spadïy wskaě- niki dzietnoĂci, wykluczajÈc zjawisko tzw. zastÚpowalnoĂci pokoleñ. Równocze- Ănie wzrósï odsetek osób w wieku poprodukcyjnym, osiÈgajÈc poziom 21,5%

ogólnej liczby mieszkañców Polski. W tej grupie blisko 18% stanowiïy osoby po 65 roku ĝycia. Natomiast w populacji osób starszych aĝ 18% stanowili seniorzy po osiemdziesiÈtym roku ĝycia (GUS 2020: Online).

Chociaĝ wzrost przeciÚtnego trwania ĝycia jest zjawiskiem typowym dla kra- jów europejskich, to jednak w Polsce jest on skorelowany z wyjÈtkowo niskimi wskaěnikami tzw. dobrego starzenia siÚ (successful aging). Wedïug danych Eurostat – szeĂÊdziesiÚciopiÚcioletni mieszkaniec Polski ma przed sobÈ przeciÚtnie 16 lat ĝycia, zaĂ polska kobieta – 20,5 roku, lecz ich czas szacunkowy „ĝycia w zdrowiu”

wynosi juĝ tylko 8,2 lat (mÚĝczyzna) i 8,9 lat (kobieta) (OECD 2017: Online).

temat spoïeczno-kulturowych imaginariów pandemii (Bielska 2020). Z kolei medioznawcy i ko- munikologowie spoïeczni opublikowali pierwsze artykuïy na temat sposobów przedstawiania pandemii w mediach i wywierania wpïywu na odbiorców tychĝe mediów (Marcinkiewicz i in.:

2020). DosyÊ obszerna jest jednak literatura anglojÚzyczna na temat percepcji spoïecznej pandemii oraz lÚków zwiÈzanych z koniecznoĂciÈ hospitalizacji z powodów innych niĝ COVID-19 (Zheng i in. 2020; Pellegrini i in. 2020; Bellucci 2020; Güell, Henahan 2020; Kohen 2020).

Wedïug raportu z 29.06.2020 r., przedstawionego senackim Komisjom Zdrowia oraz Rodziny, Polityki Senioralnej i Spoïecznej, zakaĝenie koronawirusem podczas pierwszej fali pandemii po- twierdzono w 25 domach pomocy spoïecznej spoĂród 824, które dziaïajÈ w Polsce (Senat Rzeczy- pospolitej Polskiej: Online).

(4)

Kwestie zdrowotne w istotny sposób wpïywajÈ na zjawisko „successful aging” – Polacy majÈ bowiem znikome szanse na to, ĝe „dobrze siÚ zestarzejÈ”, funkcjonu- jÈc na satysfakcjonujÈcym poziomie poznawczym i fizycznym, bez powaĝnych chorób i znaczÈcej niepeïnosprawnoĂci (Eurostat 2019). Polski wspóïczynnik

„successful aging” jest jednym z niĝszych w Europie i lokuje siÚ na poziomie 1,6%.

Gdy porównamy go w najwyĝszymi wskaěnikami osiÈgniÚtymi przez Duñczy- ków (21,1%) i Szwedów (17%) oraz ĂredniÈ europejskÈ (8,5%) (Hank 2011), konieczne staje siÚ wykorzystanie wiedzy z zakresu gerontologii, andragogiki i poradnictwa w celu optymalizacji dziaïañ skierowanych do seniorów.

Jest to szczególnie istotne teraz, gdy uĂwiadomimy sobie, ĝe spoïeczeñstwa post-tradycyjne majÈ olbrzymiÈ swobodÚ wyboru i mogÈ korzystaÊ z nieograni- czonej wrÚcz liczby moĝliwoĂci. Owo korzystanie moĝe jednak byÊ przyczynÈ paraliĝu decyzyjnego (Schwartz 2004), wzmocnionego nie tyle pandemiÈ zacho- rowañ, co pandemiÈ wielkich, czÚsto nierealistycznych oczekiwañ odnoĂnie tego, jak siÚ powinniĂmy czuÊ. A jeĂli okolicznoĂci sprawiajÈ, ĝe nie czujemy siÚ dobrze, to nasi lekarze z pewnoĂciÈ powinni byÊ w stanie naprawiÊ ten problem i podjÈÊ decyzjÚ za nas lub przynajmniej – uïatwiÊ nam jej podjÚcie do maksimum. Jest to szczególnie niepokojÈce w Ăwiecie, w którym – za Aldousem Huxley’em – „Nauki medyczne poczyniïy tak niebywaïy postÚp, ĝe prawie nie ma caïkowicie zdrowe- go czïowieka” (Muldon 2014: 797).

Dlatego tak waĝne staje siÚ refleksyjne podejĂcie do problemu successful aging i projektowania wïasnego ĝycia (Giddens 2013), równieĝ w kontekĂcie rozwoju technologii telemedycznych. Telemedycyna moĝe bowiem w innowacyjny spo- sób ïÈczyÊ wiedzÚ medycznÈ i rozwiÈzania techniczne w tym zakresie z technologiami informatycznymi. Moĝe zaoferowaÊ osobie starszej jako uĝytkownikowi istotnÈ dla niego wartoĂÊ – samodzielnoĂÊ (na miarÚ kondycji psychofizycznej) i niezaleĝnoĂÊ (Gitlin 1003; Sixsmith 1990; Sixsmith, Sixsmith 2008; Mortenson, Sixsmith, Beringer 2016). Umoĝliwia takĝe monitoring jego kondycji zdrowotnej i funkcji ĝyciowych. Stwarza takĝe szansÚ na szybkie reagowanie na wszelkie nieprawidïowoĂci.

Zalety technologii telemedycznych juĝ na poczÈtku stulecia odkryïy kraje skandynawskie, pokïadajÈc duĝe nadzieje w tym, iĝ rozwój technologiczny i cy- fryzacja pomogÈ w rozwiÈzaniu kwestii zwiÈzanych ze starzeniem siÚ spoïe- czeñstw i potrzebÈ opieki (Van Aerschot, Parviainen 2020: 247–256).

Jest to istotne, gdy przyjrzymy siÚ najnowszym danym Eurostat (Eurostat 2019: 53), z których wynika, ĝe mniej niĝ jedna piÈta osób starszych w Polsce postrzega swoje zdrowie jako dobre lub bardzo dobre.

Tïumaczenie wïasne. TreĂÊ oryginaïu brzmi: „Medical science has made such tremendous pro- gress that there is hardly a healthy human left” (Muldon 2014: 797).

(5)

Rysunek 1. Indeks gospodarki cyfrowej i spoïeczeñstwa cyfrowego w krajach UE (2019).

Sïupek z adnotacjÈ EU stanowi ĂredniÈ dla Unii Europejskiej

½ródïo: European Commission (2019), Digital Economy and Society Index Report 2019: Human Capital: Digital Inclusion and Skills, European Commission, Brussels, s. 2.

Obecnie Dania, Szwecja i Finlandia znajdujÈ siÚ w czoïówce zestawienia suc- cessful aging (Eurostat 2019), zaĂ terminy e-Welfare oraz e-Health znalazïy staïe miej- sce w ich politykach i strategiach rozwoju (Hyppönen, Hämäläinen, Reponen 2015; Zechner 2019; Magnusson, Liveng, Christensen 2013) oraz praktyce dziaïania. Szczególny rozkwit przeĝywajÈ technologie wykorzystywane w opiece spoïecznej i domowej. NaleĝÈ do nich m.in. roboty (automatyczne dyspensery leków) skorelowane z systemami teleopieki, wirtualna opieka domowa (pozba- wiona kontaktu fizycznego forma przypominania o posiïkach, zaĝywaniu le- karstw, weryfikacja stanu zdrowia i rehabilitacja ruchowa przez Internet), insta- lowane nieodpïatnie przez instytucje publiczne (zbliĝone profilowo do polskich oĂrodków pomocy spoïecznej) urzÈdzenia zabezpieczajÈce (zegarki z technologiÈ Ăledzenia GPS, telefony bezpieczeñstwa, czujki dymu, alarmy instalacji grzew- czych czy alarmy do drzwi) oraz oparte na czujnikach ruchu zintegrowane sys- temy pasywnego monitorowania i automatycznego powiadamiania (np. typu Seniortek’s Smart Flower Stand lub Suvanto Home Service) (Van Aerschot, Parviainen 2020: 247–256). Ich celem jest zwiÚkszenie bezpieczeñstwa osób starszych i umoĝliwienie im dïuĝszego zamieszkiwania w jednoosobowych gospo- darstwach domowych, przy równoczesnej poprawie dostÚpu do usïug specjali- stycznych w procedurze opieki domowej i zmniejszeniu kosztochïonnoĂci (Zechner 2019; Russo, Eriksson 2018; Magnusson, Liveng, Christensen 2013;

Jönsson, Ornstein, Christensen, Eriksson 2019).

(6)

Adaptacja rozwiÈzañ skandynawskich w Polsce wydaje siÚ wyïÈcznie kwestiÈ czasu. Dlatego w kontekĂcie ich niezadïugiej implementacji, w poniĝszym artykule dokonano analizy oczekiwañ seniorów wzglÚdem technologii telemedycznych, z wykorzystaniem metody Design Thinking.

Materiaïy i metody

Proces badawczy przeprowadzono metodÈ triangulacji. Obejmowaï on trzy etapy. Na pierwszym etapie procesu zastosowano metodÚ badañ niereaktywych (unobtrusive measures) (Babbie 2004; Webb 1966). Dokonano analizy sytuacji osób starszych w Polsce w oparciu o istniejÈce dane statystyczne (GUS, Eurostat, OECD, WHO). Eksploracja badawcza obejmowaïa takĝe demaskowanie ograni- czeñ systemu opieki zdrowotnej i socjalnej dla osób starszych w oparciu o litera- turÚ tematu i dane statystyczne. Etap ten miaï na celu (1) jak najdokïadniejszy opis problemów, potrzeb i kondycji polskich seniorów oraz (2) wskazanie potencjalnych sïabych punktów opieki zdrowotnej, które nie odpowiadajÈ na realne problemy i potrzeby seniorów. Dokonano teĝ analizy porównawczej rozwiÈzañ telemedycznych istniejÈcych na rynku polskim pod kÈtem oferowanych funkcji.

Przeanalizowano ïÈcznie oferty piÚciu firm europejskich specjalizujÈcych siÚ w produkcji urzÈdzeñ telemedycznych. Dokonano analizy porównawczej funk- cjonalnoĂci m.in. wirtualnych robotów, zintegrowanych systemów pasywnego monitorowania i powiadamiania automatycznego, suspenserów i opasek telemedycznych. W oparciu o uzyskane dane wyselekcjonowano rozwiÈzania najbardziej wartoĂciowe technicznie, które mogÈ odpowiadaÊ na niezaspokojone potrzeby seniorów i mogÈ zostaÊ stosunkowo ïatwo zaakceptowane (takĝe w wymiarze finansowym) i wdroĝone przez osoby starsze. Na etapie drugim przeprowadzono badania iloĂciowe, z wykorzystaniem ankiety na temat uĝytecz- noĂci urzÈdzeñ telemedycznych, moĝliwoĂci ich zastosowania i kluczowych funk- cjonalnoĂci. Respondentami byli seniorzy i ich opiekunowie, bÚdÈcy czïonkami ich rodzin. W badaniu wziÚïy udziaï 63 osoby: 42 kobiety i 21 mÚĝczyzn. Z uwagi na niekompletnoĂÊ ankiet (niektórzy badani pominÚli pojedyncze pytania) i dba- ïoĂÊ o porównywalnoĂÊ wyników, wyselekcjonowano 60 ankiet – 30 wypeïnio- nych przez seniorów (n=30) i 30 wypeïnionych przez ich opiekunów (n=30).

WĂród ostatecznie wyïonionych respondentów znalazïo siÚ 40 kobiet (66,67%

wszystkich respondentów) oraz 20 mÚĝczyzn (33,33%). ¥redniÈ wieku osób starszych, majÈcych problemy z samodzielnym funkcjonowaniem oraz ĂredniÈ wieku ich opiekunów w badaniu przedstawiono w poniĝszej tabeli 1.

W obu grupach (zarówno wĂród osób starszych, jak i ich opiekunów) domi- nowaïy osoby z wyĝszym wyksztaïceniem (po 23 osoby w kaĝdej grupie –

(7)

76,67%) i Ărednim (po 6 osób - 20%). W kaĝdej z grup jedna osoba (3,33%) legity- mowaïa siÚ wyksztaïceniem zawodowym. Osoby te zamieszkiwaïy odpowiednio:

miasto powyĝej 250 tys. mieszkañców (21 osób – 35%), miasto do 50 tys. miesz- kañców (17 osób – 28,3%), wieĂ (11 osób – 18,3%), miasto do 100 tys. mieszkañców (9 osób – 15%), miasto do 250 tys. mieszkañców (2 osoba – 3,33%).

Tabela 1. Rozkïad wieku respondentów (ankietowanych) wraz z podziaïem na role (osoba starsza wymagajÈca opieki – opiekun)

Kategoria wiekowa Osoba starsza wymagajÈca opieki (n=30)

Opiekun (n=30)

<29 r.ĝ. 0 5 osób (16,67%)

30–40 lat 0 10 osób (33,33%)

41–55 lat 0 5 osób (16,67%)

56–65 lat 12 osób (40%) 6 osób (20%)

66–75 lat 10 osób (33,33%) 3 osoby (10,00%)

>76 r.ĝ. 8 osób (26,67%) 1 osoba (3,33%)

½ródïo: opracowanie wïasne.

Na trzecim etapie przeprowadzono zdalne wywiady pogïÚbione z seniorami (n=5) na temat ich emocji, potrzeb i obaw. WĂród badanych byïy trzy kobiety (jedna z kategorii wiekowej 56–65 lat, jedna z kategorii wiekowej 66–75 lat i jedna powyĝej 76 roku ĝycia) oraz jeden mÚĝczyzna (z kategorii wiekowej 66–75 lat).

Celem etapów drugiego i trzeciego byïo zaprojektowanie zoptymalizowanego urzÈdzenia dla seniorów, odpowiadajÈcego na ich oczekiwania i potrzeby zwiÈ- zane z nabytÈ niepeïnosprawnoĂciÈ.

Proces badawczy byï przeprowadzony zgodnie z definicjÈ i reguïami procesu Design Thinking (Brown 2009; Brown, Wyatt 2010) i przebiegaï zgodnie z poniĝ- szym schematem (rys. 2). W artykule przyjÚto rozumienie DT w ujÚciu Thomasa Lockwooda (2009: xi), zgodnie z którym Design Thinking to „skoncentrowany na czïowieku proces innowacji, który kïadzie nacisk na obserwacjÚ, wspóïpracÚ, szybkie uczenie siÚ, wizualizacjÚ pomysïów, szybkie prototypowanie koncepcji i bieĝÈcÈ [...] analizÚ, która ostatecznie wpïywa na innowacje i (...) strategiÚ”. Uznano takĝe, za Diane Nijs, iĝ aktualnie myĂlenie projektowe stawia przed pro- jektantem spoïecznym dwa gïówne wymogi: koniecznoĂÊ bycia wraĝliwym na problemy pokoleniowe i posiadania wiedzy jak rozwiÈzaÊ problemy, niezaleĝnie od poziomu ich zïoĝonoĂci (Nijs 2019: 65).

Tïumaczenie wïasne. TreĂÊ oryginaïu brzmi: Design Thinking is „a human-centered innovation process that emphasizes observation, collaboration, fast learning, visualization of ideas, rapid concept prototyping and current (…) analysis which ultimately influences innovation and (…) strategy” (Lockwood 2009: xi).

(8)

Metoda Design Thinking skïada siÚ z piÚciu etapów: 1. Empathize, 2. Define, 3. Ideate, 4. Prototype, 5. Test. Celem poziomu „Empathize” jest poznanie potrzeb badanej grupy, empatyczne skupienie uwagi na badanych. W przypadku badania przeprowadzonego przez autorkÚ – koncentracja na najstarszych pokoleniach Polaków, ustalenie jakie majÈ problemy zdrowotne i egzystencjalne, co ma dla nich szczególnÈ wartoĂÊ w mierzeniu siÚ z tymi problemami, a co – moĝe byÊ niedo- strzegane lub pomijane przez twórców urzÈdzeñ i technologii telemedycznych, próbujÈcych im pomóc w rozwiÈzaniu tych problemów. Po uzupeïnieniu tzw. luki wiedzy w tym zakresie, naleĝy przejĂÊ do poziomu drugiego „Define”, w celu iden- tyfikacji problemów kluczowych dla osób badanych. Jest to swego rodzaju podsumowanie danych pozyskanych podczas pierwszego etapu i ustalenie realnych potrzeb badanych. W przypadku poniĝszego badania – byïy to problemy zwiÈzane z bezpieczeñstwem zdrowotnym, problemy z zachowaniem autonomii i niezaleĝ- noĂci oraz poszanowaniem ich chÚci samostanowienia. Poziom trzeci „Ideate” to etap dzielenia siÚ wiedzÈ, kreatywnego dziaïania i tworzenia inowacyjnych rozwiÈ- zañ. Na tym poziomie dochodzi do artykuïowania pomysïów i poszukiwania roz- wiÈzañ, bÚdÈcych odpowiedziÈ na kluczowe problemy seniorów, sklasyfikowane na poprzednim etapie. Wypracowane rezultaty powinny znajdowaÊ siÚ w zasiÚgu moĝliwoĂci percepcyjnych i finansowych seniorów i ich opiekunów (tego wymaga wypeïnienie zaïoĝeñ „Emphatize” oraz „Define”). Etap „Prototype” obejmuje szkic prezentacji prototypu pomysïu – rozwiÈzania problemu. Powstaïy prototyp jest konsultowany z seniorami i ich opiekunami pod kÈtem realnoĂci jego realizacji, kosztów, zasobów oraz wykonalnoĂci. Na etapie piÈtym „Test” nastÚpuje wybór realnego rozwiÈzania. BadajÈcy dzieli siÚ prototypowanym pomysïem, aby w toku wywiadu indywidualnego z seniorami uzyskaÊ ich opinie na temat znaczenia tych funkcjonalnoĂci, ich obaw i nadziei zwiÈzanych z rozwiÈzaniem.

Te poziomy sÈ tïumaczone na jÚzyk polski z duĝÈ dowolnoĂciÈ. Autorka napotkaïa w literaturze nastÚpujÈce terminy: 1. Empatyzacja/ Empatia/Cel, 2. Definiowanie problemu/Definiowanie/

Odkrywanie, 3. Generowanie pomysïów/Generowanie/Ideacja/Burza mózgów/Definiowanie, 4. Budowanie prototypów/Prototypowanie/ Prototyp, 5. Testowanie. Poniewaĝ wciÈĝ brakuje jednolitej wykïadni terminologicznej w tym zakresie, dlatego w rys. 2 autorka zdecydowaïa siÚ na zastosowanie globalnie obowiÈzujÈcych nazw anglojÚzycznych, unikajÈc w ten sposób wielo- znacznoĂci. W celu wyjaĂnienia – dokonaïa ich opisu w kontekĂcie grupy docelowej – seniorów na tym samym Rys. 2.

Rezultaty etapów „Emphatize” i „Define” (wnioski na podstawie materiaïu badawczego uzyskanego w toku badañ niereaktywnych) zostaïy omówione w dalszej czÚĂci artykuïu, w punktach 1.1–1.5 „Rezultatów”.

Rezultaty etapu „Ideate” (wnioski na podstawie materiaïu badawczego uzyskanego w toku ba- dañ porównawczych oferowanych rozwiÈzañ) zostaïy omówione w dalszej czÚĂci artykuïu, w punktach 2.1–2.5 „Rezultatów”.

Rezultaty etapów „Prototype” (wnioski na podstawie materiaïu badawczego uzyskanego w badaniu ankietowym) i „Test” (wnioski na podstawie materiaïu badawczego uzyskanego z wywiadów indywidu- alnych) zostaïy omówione w dalszej czÚĂci artykuïu, w punktach 3.1-3.5 „Rezultatów”.

(9)

Na rysunku 2 przedstawiono schemat graficzny metody Design Thinking, wraz z pytaniami badawczymi oraz rezultatami przypisanymi do poszczególnych etapów metody DT.

Rysunek 2. Wykorzystanie Design Thinking w analizie oczekiwañ seniorów wzglÚdem urzÈdzeñ telemedycznych

(10)

Autorce badañ przyĂwiecaïa idea innowacji wartoĂci (Chan Kim, Mauborgne 2015), pozwalajÈca: (1) dziÚki poznaniu potencjalnych uĝytkowników wyelimi- nowaÊ te czynniki, które rynek uznawaï dotychczas za pewnik, chociaĝ w rze- czywistoĂci nie stanowiÈ one dla tych uĝytkowników dostrzegalnej wartoĂci, np.

opcje korzystania z mediów spoïecznoĂciowych w urzÈdzeniach telemedycznych;

(2) zredukowanie niektórych czynników zdecydowanie poniĝej standardów, aby uniknÈÊ bïÚdu zbyt szerokiej oferty moĝliwoĂci (zgodnie z zasadÈ B. Schwartza, ĝe im wiÚkszy wybór, tym wiÚkszy paraliĝ decyzyjny u odbiorcy i poczucie straty wywoïanej tym, a nie innym wyborem (2004)); (3) zwiÚkszenie niektórych czyn- ników zdecydowanie powyĝej obowiÈzujÈcych standardów, aby uĝytkownicy nie musieli dÈĝyÊ do kompromisów (np. dokïadnoĂÊ pomiaru tÚtna, czas eksploatacji urzÈdzenia bez koniecznoĂci ïadowania); (4) stworzenie nowej wartoĂci, dotychczas nie oferowanej przez twórców urzÈdzeñ, np. korzystanie z urzÈdzenia telemedycznego jako nowe doĂwiadczenie staroĂci, które umoĝliwia samodzielnoĂÊ funkcjonowania we wïasnym domu, w bliskim, znanym seniorowi otoczeniu, z poczuciem bezpieczeñstwa stwarzanym przez urzÈdzenie monitorujÈce funkcje ĝyciowe.

Rezultaty

1. PodstawÈ wszelkich dziaïañ w procesie Design Thinking jest empatyzacja z odbiorcÈ i nastawienie na poznanie jego potrzeb, aby jak najlepiej zdefi- niowaÊ istniejÈcy problem (1. Empathize, 2. Define – rys. 2). Przeprowadzo- ne w tym celu badania niereaktywne umoĝliwiïy sformuïowanie poniĝszych wniosków:

1.1. Sytuacja osób starszych w Polsce jest trudna i budzi niepokój. Do gïów- nych problemów, na które natrafiajÈ polscy seniorzy moĝna zaliczyÊ:

brak poczucia bezpieczeñstwa ekonomicznego oraz brak wsparcia medycznego i opiekuñczego dla osób starszych. Szczególnie niepokojÈca jest sytuacja osób, których dotykajÈ schorzenia neurodegradacyjne, m.in. demencja i choroba Alzheimera.

1.2. Istotnym zagroĝeniem w realizacji prawa osób starszych do godnego ĝycia sÈ: dïugi czas oczekiwania na specjalistyczne procedury medyczne, ograniczony dostÚp do lekarzy specjalistów i lekarzy geriatrów, co- raz krótszy czas pobytu w szpitalu, zmniejszajÈca siÚ liczba hospitalizacji osób powyĝej 75. roku ĝycia, likwidacja ïóĝek na oddziaïach geriatrycznych, a nawet – zamykanie istniejÈcych oddziaïów.

1.3. Opieka nad polskimi seniorami jest realizowana gïównie przez rodziny (w Polsce okoïo 85% opiekunów osób starszych stanowiÈ tzw. opieku-

(11)

nowie naturalni, czyli czïonkowie rodziny i osoby bliskie). Seniorzy, ich opiekunowie oraz przedstawiciele organizacji spoïecznych dziaïajÈcych na rzecz osób starszych wskazujÈ na brak systemu wsparcia dla osób starszych zaleĝnych (szczególnie: cierpiÈcych na choroby otÚpienne) oraz opiekunów tych osób. Wsparcie spoïeczne jest udzielane przez wolontariuszy organizacji pozarzÈdowych, gïównie religijnych, np.

Caritas (Caritas Polska: Online).

1.4. Konieczne jest podjÚcie dziaïañ systemowych majÈcych na celu niwe- lowanie zjawiska „dyskryminacji poĂredniej”, utoĝsamianego z podej- mowaniem pozornie neutralnych rozwiÈzañ lub brakiem podejmowa- nia jakichkolwiek dziaïañ, czego skutkiem jest ograniczenie prawa osób starszych do dïugiego, niezaleĝnego ĝycia (RPO 2018: 9-10; United Na- tions. General Assembly – Resolution 2019: Online). Dziaïania te powinny: (1) wspieraÊ holistyczne podejĂcie do potrzeb osób starszych i ich oczekiwañ wzglÚdem otrzymywanego wsparcia; (2) zmierzaÊ do stworzenia systemu wsparcia Ărodowiskowego, adekwatnego do róĝ- nego (narastajÈcego z wiekiem) poziomu niesamodzielnoĂci osób starszych, w konsultacji z osobami starszymi, szczególnie pod kÈtem wy- stÚpowania potencjalnych zagroĝeñ i praktyk dyskryminujÈcych;

(3) ïÈczyÊ zaangaĝowanie wielosektorowe (kooperacja sektora publicznego, prywatnego i pozarzÈdowego) w procesie profesjonalizacji wsparcia spoïecznego poprzez przygotowanie kompleksowej oferty;

(4) wykorzystywaÊ najnowsze osiÈgniÚcia techniki, w celu wspierania podstawowych wspólnot (gïównie rodzin, w których ĝyjÈ osoby starsze) i nieformalnych opiekunów niesamodzielnych seniorów, zgodnie z zasadÈ subsydiarnoĂci; (5) dÈĝyÊ do zapewnienia osobom starszym o ograniczonej samodzielnoĂci prawa do niezaleĝnoĂci, aktywnoĂci (na miarÚ moĝliwoĂci tych osób) oraz decydowania o wïasnym ĝyciu.

1.5. Na podstawie istniejÈcych dane statystycznych wyszczególniono naj- czÚĂciej pojawiajÈce siÚ choroby polskich seniorów: nadciĂnienie tÚtni- cze, bóle pleców i szyi, choroba zwyrodnieniowa stawów utrudniajÈca poruszanie siÚ, choroba wieñcowa, cukrzyca. Z perspektywy sprawno- Ăci ruchowej i narzÈdów zmysïu oraz moĝliwoĂci samoobsïugi sÈ to:

problemy z widzeniem, problemy ze sïuchem, problemy z chodzeniem, problemy z samoobsïugÈ, rozumianÈ jako wykonywanie codziennych czynnoĂci, które stanowiÈ podstawÚ egzystencji dorosïego czïowieka (GUS-EHIS 2015; GUS 2018: 12–14; Eurostat 2019). WĂród polskich se- niorów czÚsto wystÚpujÈ teĝ „zespoïy geriatryczne”, czyli zaburzenia bÚdÈce skutkiem wspóïistnienia wielu chorób, wymagajÈce pomocy

(12)

drugiego czïowieka wspomaganej technologiami telemedycznymi, uïa- twiajÈcymi funkcjonowanie seniorom i ich opiekunom.

2. Trzeci etap Design Thinking obejmuje poszukiwanie kreatywnych rozwiÈ- zañ (3. Ideate – rys. 2). W tym celu przeprowadzono badania porównawcze funkcjonalnoĂci urzÈdzeñ telemedycznych stosowanych w Polsce i w krajach skandynawskich oraz porównano je z oczekiwaniami seniorów i ich potrzebami wynikajÈcymi z oceny kondycji zdrowotnej (dane statystyczne).

Wyniki tego etapu prezentujÈ siÚ nastÚpujÈco:

2.1. WĂród urzÈdzeñ telemedycznych stosowanych w Polsce dominujÈ

„opaski ĝycia” oraz usïuga zdalnej opieki senioralnej. W piÚciu polskich miastach od blisko dwóch lat wdraĝane sÈ urzÈdzenia telemedyczne w postaci opasek przypominajÈcych zegarki. UrzÈdzenia te majÈ bardzo ograniczony zakres funkcjonalnoĂci i sïuĝÈ osobom starszym w bardzo wÈskim zakresie. WiÈĝe siÚ to z obniĝaniem kosztów na poziomie samorzÈdów lokalnych, majÈcych opiekÚ nad osobami starszymi i powinnoĂÊ jej realizacji w zakresie swoich obowiÈzków. Wprowadze- nie oferty opasek w ĝadnym z przypadków nie byïo poprzedzone oce- nÈ faktycznego zapotrzebowania na takie urzÈdzenia. Nie badano teĝ funkcjonalnoĂci opasek w kontekĂcie rzeczywistych potrzeb seniorów.

2.2. NajczÚĂciej spotykanymi funkcjonalnoĂciami, które oferujÈ twórcy urzÈdzeñ telemedycznych sÈ: monitoring tÚtna, alerty wysyïane w momencie upadku osoby starszej i funkcje wzywania pomocy za po- Ărednictwem przycisku.

2.3. Najpopularniejsze urzÈdzenia telemedyczne na rynku oferujÈ nastÚpu- jÈce funkcje: (1) dwustronna komunikacja (moĝliwoĂÊ wykonywania i odbioru poïÈczeñ telefonicznych), (2) przycisk poïÈczenia z opiekunem teleopieki lub innÈ zdefiniowanÈ osobÈ (funkcja teleopieki jest funkcjÈ dodatkowo pïatnÈ, z abonamentem wnoszonym najczÚĂciej w trybie comiesiÚcznym), (3) przycisk SOS wywoïujÈcy numer zdefi- niowany (np. 112) i wysyïajÈcy powiadomienia sms na zdefiniowane numery telefonów, (4) lokalizacja GPS/LBS, (5) monitoring tÚtna, (6) monitoring snu (przekazanie opiekunowi informacji o Ănie gïÚbokim i pïytkim podopiecznego), (7) krokomierz i licznik kalorii.

2.4. Do stosunkowo czÚsto spotykanych funkcjonalnoĂci, które oferujÈ twórcy rozmaitych urzÈdzeñ telemedycznych sÈ takĝe: alerty wysyïane w momencie upadku osoby starszej i funkcje wzywania pomocy za po- Ărednictwem przycisku;

2.5. Czasami w urzÈdzeniach telemedycznych moĝna odnaleěÊ nastÚpujÈce funkcje: (1) Wirtualna Ăciana (zaznaczenie bezpiecznej strefy, po której

(13)

noszÈcy opaskÚ moĝe siÚ poruszaÊ), (2) Czujnik ruchu, (3) Czujnik upadku, (4) Nasïuch otoczenia (opiekun moĝe w dowolnej chwili dys- kretnie podsïuchaÊ otoczenie, w którym jest senior, gdy na przykïad brak z nim kontaktu gïosowego), (5) Przypominanie o czynnoĂciach cyklicznych (picie wody, zaĝycie leków, poruszanie siÚ), (6) Alarm (sygnalizacja nieprawidïowego zaïoĝenia opaski lub jej zdjÚcia). UrzÈdzenia telemedyczne dostÚpne na rynku bardzo rzadko posiadajÈ funkcjÚ:

(1) Czujnik temperatury (monitorowanie poziomu temperatury w ota- czajÈcej przestrzeni), (2) Powiadamianie gïosowe o bieĝÈcej godzinie.

3. Prototypowanie, czyli czwarty etap procesu Design Thinking (4. Prototype – rys. 2) wiÈzaï siÚ z pytaniem seniorów i ich opiekunów o rozwiÈzania, które wedïug nich mogÈ siÚ dobrze sprawdziÊ w Ăwiecie realnym (w kolejnoĂci – ankiety, a nastÚpnie wywiady indywidualne):

3.1. Ponad dwie trzecie badanych mieszkañców Polski (46 osób – 76,67%), wskazaïo w ankiecie, ĝe nigdy nie sïyszaïo o urzÈdzeniach telemedycznych dla osób starszych. ¿adna z ankietowanych osób nie korzystaïa z urzÈdzeñ telemedycznych, chociaĝ 14 osób o nich sïyszaïo (23,33%).

Te same deklaracje pojawiïy siÚ przy okazji wywiadów indywidual- nych.

„Nauczyïem siÚ dziÚki tej ankiecie czegoĂ nowego. Takie urzÈdzenie to ciekawy pomysï.

Sïyszaïem o róĝnych rozwiÈzaniach z robotami, nie przypuszczaïem jednak, ĝe to moĝliwe u nas, juĝ teraz. A sÈ to tak ciekawe funkcje, przydatne w ĝyciu codziennym i moĝna je zdobyÊ niemal >>od rÚki<<. PomyĂlÚ nad tym rozwiÈzaniem” (Ludwik, 74 lata). 3.2. Badani w 85% przypadków (51 badanych) uznali za dobry pomysï ko-

rzystania z urzÈdzeñ telemedycznych przez osoby starsze, majÈce problemy z samodzielnym funkcjonowaniem. ¿aden z badanych nie uznaï tego pomysïu za zïy, 15% badanych (9 osób) nie miaïo zdania na ten temat i udzieliïo odpowiedzi „nie wiem”. Takĝe w wywiadach indywi- dualnych badani podkreĂlali, ĝe uznajÈ ten pomysï za dobry, choÊ nie- koniecznie chcieli od razu z niego korzystaÊ.

„Na razie mnie ten problem nie dotyczy, poniewaĝ mimo problemów zdrowotnych, jestem sprawna intelektualnie. Ale uwaĝam, ĝe takie urzÈdzenie, na przykïad prosta opaska, no- szona jak zegarek, mogïaby pomóc wielu samotnym osobom. Z drugiej strony – w czasie pandemii dzieci bardzo martwiÈ siÚ o moje samopoczucie. MyĂlÚ, ĝe takie urzÈdzenie moĝe w przyszïoĂci pomóc mojej córce mniej siÚ martwiÊ o mnie i moje skoki ciĂnienia. A ja bÚdÚ mogïa dziÚki nim samodzielnie mieszkaÊ we wïasnym domu” (Jadwiga, 77 lat).

Aby zadbaÊ o anonimowoĂÊ osób badanych, zmieniono ich imiona.

(14)

3.3. Osoby starsze i ich opiekunowie, zapytani o trzy gïówne funkcje urzÈ- dzeñ telemedycznych, które uïatwiïyby sprawowanie opieki nad osobami starszymi, wymienili: (1) dwustronnÈ komunikacjÚ wewnÚtrznÈ (36 wyborów – 60% odpowiedzi), (2) zgïaszaniem incydentów (39 wy- borów – 65% odpowiedzi), (3) czujnikiem upadku (35 wyborów – 58,33% odpowiedzi). Rzadziej wskazywano na przydatnoĂÊ funkcji zwiÈzanych z: (4) przypominaniem o czynnoĂciach cyklicznych (26 wy- borów – 43,33% odpowiedzi), (5) lokalizacjÈ GPS seniora (24 wybory – 40% odpowiedzi), (6) czujnikiem ruchu (16 wyborów – 26,67% odpowiedzi), (7) alarmem (12 wyborów – 20%), (8) nasïuchem otoczenia (11 wyborów – 18,33%), (9) monitoringiem tÚtna (10 wyborów – 16,67%). Najniĝej oceniono koniecznoĂÊ wyposaĝenia urzÈdzeñ telemedycznych w funkcje: (11) krokomierz i licznik kalorii (1 wybór – 1,67%), (12) czujnik temperatury (3 wybory – 5%), (13) powiadamianie gïosowe o bieĝÈcej godzinie (3 wybory – 5%), (14) wirtualnÈ ĂcianÚ (3 wybory – 5%) oraz monitoring snu (5 wyborów – 8,33%). Jedna z badanych dosyÊ kategorycznie powiedziaïa w trakcie wywiadu, ĝe:

„Nie ĝyczyïabym sobie wirtualnych Ăcian. To byïoby ograniczenie mojej wolnoĂci. A jeĂli chcÚ pójĂÊ na krótki spacer? Nie jestem ubezwïasnowolniona, a tak bym siÚ czuïa. Co inne- go, gdybym juĝ miaïa na przykïad demencjÚ lub Alzheimera. Taka Ăciana wtedy by mnie chroniïa. Nie chciaïabym, tak sobie o tym myĂlÚ teraz, ĝeby te urzÈdzenia umoĝliwiaïy ko- mukolwiek podsïuchiwanie mnie w moim domu. Uwaĝam, ĝe te funkcje powinny byÊ uru- chamiane za mojÈ zgodÈ albo w sytuacjach awaryjnych, na przykïad wtedy, gdy upadnÚ, uderzÚ siÚ i mogÚ nie mieÊ siïy, by wcisnÈÊ przycisk i wezwaÊ pomoc. Wtedy tak – bo tu chodzi o moje zdrowie. Ale nie chciaïabym, ĝeby ktoĂ podsïuchiwaï o czym rozmawiam z sÈsiadkÈ przy herbacie, w domu. Straciïabym wtedy prywatnoĂÊ. Dom przestaïby byÊ bezpieczny” (Ewa, 63 lata);

3.4. Osoby starsze i ich opiekunowie, zapytani o trzy gïówne funkcje urzÈ- dzeñ telemedycznych, które mogÈ byÊ najwaĝniejsze dla osoby starszej, która je uĝytkuje, wymienili: (1) dwustronnÈ komunikacjÚ wewnÚtrznÈ (39 wyborów – 65% odpowiedzi), (2) przypominanie o czynnoĂciach cyklicznych (35 wyborów – 58,33% odpowiedzi) oraz (3) zgïaszanie incydentów (34 wybory – 56,66% odpowiedzi). Rzadziej wskazywano na przydatnoĂÊ funkcji: (4) czujnik upadku (19 wyborów – 31,66% odpowiedzi), (5) monitoring tÚtna (12 wyborów – 20% odpowiedzi), (6) alarm (11 wyborów – 18,33% odpowiedzi), (7) lokalizacja GPS seniora (10 wyborów – 16,66% odpowiedzi). Najniĝej oceniono koniecznoĂÊ uzbrojenia urzÈdzeñ telemedycznych w funkcje: (8) krokomierz i licznik kalorii (1 wybór – 1,66% odpowiedzi), (9) wirtualnÈ ĂcianÚ (2 wybory – 3,33% odpowiedzi), (10) nasïuchu otoczenia (3 wy-

(15)

bory – 5% odpowiedzi), (11) powiadamiania gïosowego o bieĝÈcej godzinie (3 wybory – 5% odpowiedzi), (12) monitoringu snu (3 wybory – 5% odpowiedzi), (13) czujnika temperatury (5 wyborów – 8,33% odpowiedzi), (14) czujnika ruchu (6 wyborów – 10% odpowiedzi). Jak wskazaïa jedna z badanych:

„Nasïuch otoczenia przypomina mi czasy PRL. Wtedy teĝ trzeba byïo uwaĝaÊ, co siÚ mó- wi. Przez tyle lat byïam wolna i niezaleĝna. ChcÚ siÚ nadal tak czuÊ. Wiem, ĝe nie mam osiemnastu lat, ale wciÈĝ czujÚ siÚ mïoda. Nie chcÚ, ĝeby ktoĂ bez mojej zgody ïÈczyï siÚ z moim domem i podsïuchiwaï co robiÚ. A jeĂli chrapiÚ i chcÚ, by nikt o tym nie wiedziaï?

Kaĝdy ma swoje tajemnice. Nie chciaïabym ĝyÊ z poczuciem, ĝe w kaĝdej chwili jestem »na podsïuchu^«. To budzi bardzo zïe wspomnienia i zmieniïoby dom w wiÚzienie. Spowodowa- ïoby teĝ, ĝe poczuïabym siÚ bardzo stara i niedoïÚĝna, skoro juĝ mnie muszÈ podsïuchiwaÊ, czy nadal oddycham. A licznik kalorii? (uĂmiech) – przecieĝ nie bÚdÚ juĝ modelkÈ. Uwa- ĝam co jem, bo zdrowie juĝ nie to samo. To chyba wystarczy?” (Barbara, 70 lat);

3.5. Respondenci zapytani o trzy zbÚdne funkcje opaski, zarówno seniorzy, jak i opiekunowie osób starszych wskazali na: (1) krokomierz i licznik kalorii (52 wybory – 86,66% odpowiedzi) oraz (2) powiadamianie gïo- sowe o bieĝÈcej godzinie (36 wyborów – 60% odpowiedzi). Wybór trzeciej z opcji byï problematyczny. Badani wahali siÚ pomiÚdzy (3a) monitoringiem snu (18 wyborów – 30% odpowiedzi) a (3b) czujnikiem temperatury (15 wyborów – 25% odpowiedzi i (3c) nasïuchem otoczenia (15 wyborów – 25% odpowiedzi). Respondenci rozwaĝali takĝe moĝliwoĂÊ wyeliminowania funkcji (4) wirtualnej Ăciany (12 wyborów – 20% odpowiedzi) oraz (5) czujnika ruchu (11 wyborów – 18,33% odpowiedzi). Niĝej lokowaïy siÚ: (6) alarm (7 wyborów – 11,66% odpowiedzi), (7a) monitoring tÚtna i (7b) lokalizacja GPS seniora (po 6 wyborów – i odpowiednio po 10% odpowiedzi), (8) czujnik upadku (3 wybory – 5% odpowiedzi), (9a) dwustronna komunikacja wewnÚtrzna i (9b) zgïa- szanie incydentów (po 2 wybory – i odpowiednio po 3,33% odpowiedzi). ¿adna z osób badanych nie wskazaïa przypominania o czynno- Ăciach cyklicznych jako zbÚdnej funkcji urzÈdzenia telemedycznego.

W poniĝszej tabeli przedstawiono zestawienie poĝÈdanych funkcjonalnoĂci urzÈdzeñ telemedycznych w opinii osoby starszej (A) oraz opiekuna osoby starszej (B), a takĝe trzech negowanych funkcjonalnoĂci, których obecnoĂÊ nie jest niezbÚdna do monitorowania kondycji zdrowotnej seniorów (C). W kolumnie szóstej wskazano na funkcjonalnoĂci z najwiÚkszÈ i najmniejszÈ sumÈ wyborów pozytywnych. Od sumy wyborów pozytywnych z kolumny drugiej (A) i trzeciej (B) odjÚto wybory z kolumny piÈtej (C). Skutkiem takiej operacji byïy punkty ujemne w kolumnie szóstej (D). FunkcjonalnoĂci najniĝej ocenione w kolumnie (D) to funkcjonalnoĂci najmniej atrakcyjne dla respondentów.

(16)

Tabela 2. Zestawienie funkcjonalnoĂci urzÈdzeñ telemedycznych w opinii respondenWyZ

FunkcjonalnoĂÊ urzÈdzeñ telemedycznych

Najwaĝniejsze dla OSOBY

STARSZEJ (A)

1DMZDĪQLHMV]H

GOD23,(.81$

262%<

67$56=(-%

KLUCZOWE funkcjonalnoĂci

urzÈdzeñ telemedycznych

(A)+(B)

FunkcjonalnoĂci ZB}DNE

(C)

Suma uzyskanych

wyborów (D) = (A)+

(B) – (C)

FunkcjonalnoĂÊ 1:

Dwustronna komunikacja wewnÚtrzna (mo- ĝliwoĂÊ wykonania po- ïÈczenia telefonicznego do wyznaczonej osoby, aby zgïosiÊ jej brak zapa- sów (jedzenia, leków) lub zdarzenie, które wymaga interwencji

39 wyborów (65%)

36 wyborów (60%)

75 wyborów 2 wybory (3,33%)

73 wybory

FunkcjonalnoĂÊ 2:

Czujnik ruchu (identyfi- kacja, czy osoba noszÈ- ca opaskÚ porusza siÚ czy pozostaje w miejscu)

6 wyborów (10%)

16 wyborów (26,67%)

22 wybory 11 wyborów (18,33%)

11 wyborów

FunkcjonalnoĂÊ 3:

Czujnik temperatury (monitorowanie poziomu temperatury otaczajÈcej przestrzeni)

5 wyborów (8,33%)

3 wybory (5%)

8 wyborów 15 wyborów (25%)

-7 wyborów

FunkcjonalnoĂÊ 4:

Zgïaszanie incydentów (osoba starsza, przez naciĂniÚcie przycisku, wzywa pomoc lub zgïasza incydent)

34 wybory (56,67%)

39 wyborów (65%)

73 wybory 2 wybory (3,33%)

71 wyborów

FunkcjonalnoĂÊ 5:

Czujnik upadku 19 wyborów

(31,67%) 35 wyborów

(58,33%) 54 wybory 3 wybory (5%)

51 wyborów

FunkcjonalnoĂÊ 6:

Monitoring tÚtna

12 wyborów (20%)

10 wyborów (16,67%)

22 wybory 6 wyborów (10%)

16 wyborów

FunkcjonalnoĂÊ 7:

Lokalizacja GPS seniora 10 wyborów

(16,67%) 24 wybory (40%)

34 wybory 6 wyborów (10%)

28 wyborów

FunkcjonalnoĂÊ 8:

Krokomierz i licznik kalorii

1 wybór (1,67%)

2 wybory 52 wybory

(86,67%) - 50 wyborów

FunkcjonalnoĂÊ 9:

Nasïuch otoczenia (opiekun moĝe w dowolnej chwili dys- kretnie podsïuchaÊ otoczenie, w którym jest senior, gdy na przykïad brak z nim kontaktu gïosowego)

3 wybory (5%)

11 wyborów

(18,33%) 14 wyborów 15 wyborów (25%)

- 1 wybór

Najwyĝsza liczba moĝliwych wyborów dla funkcjonalnoĂci (A), (B), (C) to 60, poniewaĝ wyboru dokonywali: osoby starsze i ich opiekunowie.

Najwyĝsza moĝliwa do uzyskania suma wynosi 120. Jest to jednak wynik trudny do osiÈgniÚcia przy 14 funkcjonalnoĂciach.

(17)

FunkcjonalnoĂÊ urzÈdzeñ telemedycznych

Najwaĝniejsze dla OSOBY

STARSZEJ (A)

1DMZDĪQLHMV]H

GOD23,(.81$

262%<

67$56=(-%

KLUCZOWE funkcjonalnoĂci

urzÈdzeñ telemedycznych

(A)+(B)

FunkcjonalnoĂci ZB}DNE

(C)

Suma uzyskanych

wyborów (D) = (A)+

(B) – (C)

FunkcjonalnoĂÊ 10:

Alarm (sygnalizacja nie- prawidïowego zaïoĝenia opaski lub jej zdjÚcia)

11 wyborów

(18,33%) 12 wyborów (20%)

23 wybory 7 wyborów (11,67%)

16 wyborów

Powiadamianie gïoso- we o bieĝÈcej godzinie

3 wybory (5%)

6 wyborów 36 wyborów (60%)

30 wyborów

Wirtualna Ăciana (zaznaczenie bezpiecznej strefy, po której noszÈcy opaskÚ moĝe siÚ poruszaÊ)

2 wybory (3,33%)

3 wybory (5%)

7 wyborów

Monitoring snu (przekazanie opiekunowi informacji o Ănie gïÚbokim i pïytkim)

3 wybory (5%)

5 wyborów (8,33%)

10 wyborów

Przypominanie o czynnoĂciach cyklicznych (picie wody, zaĝycie leków)

35 wyborów

(58,33%) 26 wyborów

(43,33%) 61 wyborów 0 wyborów (0%)

61 wyborów

Zestawienie potrzeb oraz negacji osób starszych oraz ich opiekunów w kolumnie szóstej powyĝszej tabeli pokazuje, jakie funkcjonalnoĂci prototypowanego urzÈdzenia telemedycznego sÈ najbardziej oczekiwanymi funkcjonalnoĂciami, które uïatwiïyby codzienne monitorowanie kondycji zdrowotnej seniorów. Pre- zentuje teĝ najmniej akceptowane, a nawet odrzucane rozwiÈzania.

Konstrukcja prostego w budowie i uĝytkowaniu urzÈdzenia telemedycznego dla seniorów, które byïoby przeznaczone do testowania (5. Test – rys. 2) powinna zawieraÊ przede wszystkim funkcjonalnoĂci takie jak: (1) Dwustronna komunikacja wewnÚtrzna (moĝliwoĂÊ wykonania poïÈczenia telefonicznego do wyznaczonej osoby, aby zgïosiÊ jej brak zapasów (jedzenia, leków) lub zdarzenie, które wymaga interwencji (73 wybory), (2) Zgïaszanie incydentów (osoba starsza, przez naciĂniÚcie przycisku, wzywa pomoc lub zgïasza incydent) (71 wyborów), (3) Przypominanie o czynnoĂciach cyklicznych (picie wody, zaĝycie leków) (61 wyborów), (4) Czujnik upadku (51 wyborów).

(18)

Podsumowanie

UrzÈdzenia telemedyczne sÈ szansÈ na podniesienie jakoĂci ĝycia osób starszych i wsparcie ich rodzin w opiece nad seniorami. ChoÊ nie sÈ one znane szerzej ogóïowi spoïeczeñstwa polskiego, spotykajÈ siÚ z wysokim poziomem akceptacji i sÈ identyfikowane – przez rodziny, bliskich krewnych i opiekunów – jako szansa na wsparcie procesu opieki nad osobami starszymi. Takie urzÈdzenia mogÈ nie tylko zmniejszyÊ uciÈĝliwoĂci systemu opieki medycznej, zmagajÈcej siÚ z deficy- tami kadrowymi i dïugim czasem oczekiwania na wizyty lekarskie i zabiegi (problem z dostÚpem do specjalistów w Polsce jest powszechny). MogÈ równieĝ za- bezpieczyÊ zdrowie i ĝycie osób starszych przez zwiÚkszenie ich kontroli nad chorobÈ i wïasnÈ kondycjÈ. Staïy, caïodobowy monitoring procesów i zdarzeñ ĝyciowych moĝe skutecznie wspomagaÊ dïugoterminowe leczenie i zmniejszaÊ u osoby starszej poczucie ciÈgïej kontroli przez bliskich lub profesjonalnych opie- kunów. W myĂl polityki „Health 2020” urzÈdzenia telemedyczne mogÈ – równieĝ w Polsce staÊ siÚ waĝnym elementem systemu ochrony zdrowia zorientowanego na pacjenta (WHO 2013: 3). Kluczowe jest jednak, aby takie urzÈdzenie telemedyczne zawieraïo kilka funkcjonalnoĂci uniwersalnych oraz odpowiadaïo na realne oczekiwania i potrzeby seniorów. Zbyt wÈskie sprofilowanie na grupie odbior- ców, ich jednostkach chorobowych i dysfunkcjach moĝe byÊ nieefektywne w przypadku niepeïnosprawnoĂci sprzÚĝonych. JednÈ z takich bazowych funk- cjonalnoĂci powinna byÊ moĝliwoĂÊ wewnÚtrznej komunikacji dwustronnej i „zgïaszanie incydentów” (tzw. przyciski szybkiego reagowania). SÈ one szcze- gólnie waĝne dla zachowania przynaleĝnoĂci spoïecznej seniorów oraz minimali- zowania poczucia wykluczenia spoïecznego. ¥wiadomoĂÊ, ĝe mogÈ oni liczyÊ na szybkÈ pomoc drugiej osoby, która bÚdzie szybko reagowaÊ na zdarzenia wyma- gajÈce interwencji, wzmocni w nich poczucie bezpieczeñstwa i zadowolenia z ĝycia. Wpïynie to na ich samoocenÚ, budujÈc poczucie wïasnej autonomii – i co siÚ z nim wiÈĝe – wïasnej wartoĂci i samostanowienia.

UrzÈdzenie telemedyczne odpowiadajÈce pod wzglÚdem oferowanych funk- cjonalnoĂci na potrzeby osób starszych i ich opiekunów oraz zachÚcajÈce ich do uĝytkowania swojÈ prostÈ i atrakcyjnÈ formÈ moĝe stanowiÊ caïkiem nowe do- Ăwiadczenie starzenia siÚ. MoĝliwoĂÊ samodzielnej egzystencji w bliskim, znanym jednostce otoczeniu, ĂwiadomoĂÊ, ĝe waĝne funkcje ĝyciowe sÈ systematyczne monitorowane – powinny zmniejszyÊ lÚk przed wïasnÈ bezradnoĂciÈ, niepeïno- sprawnoĂciÈ i cierpieniem w zapomnieniu. MogÈ teĝ zapewniaÊ seniorom i ich

Przeprowadzona ankieta wzbudziïa zainteresowanie ¼ respondentów na tyle, ĝe prosili oni autorkÚ o bardzo szczegóïowe dane na temat istniejÈcych na rynkach zagranicznych technologii i urzÈdzeñ telemedycznych. W ich opiniach bowiem takie urzÈdzenia mogÈ znaczÈco poprawiÊ jakoĂÊ funkcjonowania i poczucie bezpieczeñstwa, zarówno podopiecznych, jak i opiekunów.

(19)

opiekunom poczucie bezpieczeñstwa w sytuacjach epidemiologicznych, które wymykajÈ siÚ spod kontroli i na dïugi czas utrudniajÈ seniorom dostÚp do placó- wek opieki zdrowotnej. UrzÈdzenia telemedyczne mogÈ takĝe wspieraÊ elimina- cjÚ zjawiska „dyskryminacji poĂredniej”, którego celem jest zwiÚkszenie prawa osób starszych do jak najdïuĝszego samodzielnego ĝycia oraz poprawa jakoĂci ich codziennego funkcjonowania. Tym samym – mogÈ wpïynÈÊ na wskaěnik „suc- cessful aging” w Polsce, oferujÈc uĝytkownikowi waĝnÈ wartoĂÊ – autonomiÚ i poczucie niezaleĝnoĂci (adekwatne do kondycji zdrowotnej). Aby jednak tak siÚ staïo, muszÈ byÊ przez owych seniorów zaakceptowane jako narzÚdzia wsparcia ich samodzielnej egzystencji, nie zaĂ – urzÈdzenia do kontroli, które odbierajÈ im moĝliwoĂÊ samostanowienia (Percival, Hanson: 2006).

Bibliografia

Aerschot Van L., Parviainen J. (2020), Robots responding to care needs? A multitasking care robot pursued for 25 years, available products ofer simple entertainment and instrumental assistance, Ethics and Information Technology, 22: 247–256.

AHRQ (2020), Agency for Healthcare Research and Quality, https://www.ahrq.gov (dostÚp:

10.08.2020).

Anjankar S., Anjankar S., Gajbe U.L. (2020), Jeopardizing the health of health care workers in COVID 19 pandemic can adversely affect the spread, International Journal of Recent Scientific Research, 11(03)(D), 37898–37900.

ATA (2020), American Telemedicine Association, www.americantelemed.org (dostÚp:

10.08.2020).

Babbie E. (2004), The practice of social research, Wadsworth Publishing Company, Belmont, CA.

Bellucci R. (2020), Long-lasting impact of COVID-19, Euro Times, 25(5): 8.

Berg B.L. (1998), Qualitative Research Methods for the Social Sciences, 3rd ed., Allyn and Ba- con, Boston.

Bielska E. (2020), Spoïeczno-kulturowe imaginaria epidemii i ich reprezentacje – wybrane matryce teoretyczne eksploracji, Studia Edukacyjne, 58: 7–26.

Brown T. (2009), Change by Design: How Design Thinking Transforms Organizations and Inspires Innovation, Harper Business, New York.

Brown T., Wyatt J. (2010), Design Thinking for Social Innovation IDEO, Development Outreach, 12(1): 29–43.

Caritas Polska (2020), Caritas Polska, www.caritas.pl (dostÚp: 30.07.2020).

Chan Kim W., Mauborgne R. (2015), Blue Ocean Strategy, Harvard Business School Press, Boston.

CMS (2020), Centers for Medicare & Medicaid Services, https://www.cms.gov (dostÚp:

31.07.2020).

Dorsey E.R., Topol E.J. (2020), Telemedicine 2020 and the next decade, The Lancet, 395(10227): 859.

Elliott T., Yopes M.C. (2019), Direct-to-Consumer Telemedicine, The Journal of Allergy and Clinical Immunology: In Practice, 7(8): 2546–2552.

(20)

Eurostat (2019), Ageing Europe. Looking at the lives of older people in the EU, Brussels, Publi- cations Office of the European Union, https://ec.europa.eu/eurostat/documents/

3217494/10166544/KS-02-19%E2%80%91681-EN-N.pdf/c701972f-6b4e-b432-57d2- 91898ca94893 (dostÚp: 10.08.2020).

Eurostat, ec.europa.eu/eurostat (dostÚp: 10.08.2020).

Faden D.L., Sing Pang K.Ch., Hildrew D.M. (2020), The age of telemedicine is upon us, Laryngoscope Investigative Otolaryngology, 6(3), https://doi.org/10.1002/lio2.391 (dostÚp: 10.08.2020).

Field M.J. (red.) (1996), Telemedicine: A Guide to Assessing Telecommunications for Health Care, National Academics Press, Washington.

Giddens A. (2013), The constitution of society. Outline of the Theory of Structuration, John Wiley & Sons, New York.

Gitlin L. (2003), Conducting research on home environments: Lessons learned and new directions, The Gerontologist, 43(5): 628–637.

Güell J., Henahan S. (2020), A Nightmare Situation, Euro Times, 25(5).

GUS (2020),www.gus.gov.pl (dostÚp: 10.08.2020).

Hank K. (2011), How „Successful” do Older Europeans Age? Findings from SHARE, J. Geron- tol. B. Psychol. Sci. Soc. Sci., 66B(2)– 230–236.

Henriksen D., Richardson C., Mehta R. (2017), Design thinking: a creative approach to educa- tional problems of practice, Thinking Skills and Creativity, 26: 140–153.

Hyppönen H., Hämäläinen P., Reponen J. (2015), E-health and e-welfare of Finland Check point 2015, Report 18, National Institute of Health and Welfare, Helsinki.

Informacja o sytuacji osób starszych na podstawie badañ Gïównego UrzÚdu Statystycznego (2018), GUS, Warszawa.

Jarynowski A. i in. (2020), Monitorowanie percepcji ryzyka covid-19 na Dolnym ¥lÈsku za pomo- cÈ analizy Ăladu cyfrowego w Internecie 15.01-05.08.2020. Sytuacja ogólnopolska, Instytut Badañ Interdyscyplinarnych we Wrocïawiu, Wrocïaw, https://depot.ceon.pl/handle/

123456789/19215 (dostÚp: 17.01.2021).

Jönsson K-E., Ornstein K., Christensen J., Eriksson J. (2019), A Reminder System for Inde- pendence in Dementia Care – A Case Study in an Assisted Living Facility, Conference Pro- ceeding, ACM Digital Library, DOI 10.1145/3316782.3321530 (dnia 10.08.2020).

Kaczan D. (2017), Telemedycyna w prawie polskim i kilka uwag na tle prawa unijnego, Zeszyty Prawnicze, 17: 93–105.

Kohen T. (2020), A lot of ups and downs, ESCRS Euro Times, 25(5): 12.

Kostrzewski M. (2018), One Design Issue – Many Solutions. Different Perspectives of Design Thinking – Case Study [w:] L. Uden, B. Hadzima, I-H. Ting (red.), Knowledge Manage- ment in Organizations: 13th International Conference, KMO 2018, Žilina, Slovakia, August 6–10, 2018, Cham, Springer, 179–190.

Kröger T. (2019), Looking for the Easy Way Out: Demographic Panic and the Twists and Turns of Long-Term Care Policy in Finland [w:] Jing T-K., Kuhnle S., Pan Y., Chen S. (red.), Aging Welfare and Social Policy. China and the Nordic Countries in Comparative Perspec- tive, International Perspectives on Ageing 20, Cham, Springer, 91–104.

Lockwood T. (2009), Design Thinking: Integrating Innovation, Customer Experience and Brand Value, Design Management Institute/Allworth Press, New York.

Lockwood T. (2010), Design Thinking, Allworth Press, New York.

(21)

Magnusson F., Liveng A., Christensen J. i in. (red.) (2013), The Elderly care in Sweden and Denmark. Anthology EU, Malmö University Electronic Press, Malmö, http://hdl.

handle.net/2043/16574 (dostÚp: 10.08.2020).

Maïy rocznik statystyczny (2019), GUS, Warszawa.

Marcinkiewicz K., Nowak P., Popielec D., Wilk M. (red.) (2020), Koronawirus wyzwaniem wspóïczesnego spoïeczeñstwa. Media i komunikacja spoïeczna, PTKS, UJ, Kraków – Wro- cïaw.

Merrell R.C., Doarn C.R. (2020), Telemedicine in the Time of the Coronavirus, Telemedicine and e-Health, 26(4): 375–376.

Mohiuddin A.K. (2020), Tele-Pharmacists’ Prospects in Pandemic Situations: A Bangladesh Scenario, International Journal of Coronaviruses, 1(1): 19–30.

Mortenson W.B., Sixsmith A., Beringer R. (2016), No Place Like Home? Surveillance and What Home Means in Old Age, Canadian Journal on Aging (La revue canadienne du vieillissement), 35(1) 103–114.

Mosely G., Wright N., Wrigley C. (2018), Facilitating design thinking: A comparison of design expertise, Thinking Skills and Creativity, 27: 177–189.

Muldoon L. (2014), Pandemic of great expectations, Canadian Family Physician Medecin de Famille Canadien, 60(9): 797.

Nijs D. (2019), Logic: A big shift in design – Imagineering, beyond conventional Design Thinking [w:] D. Nijs (red.), Advanced Imagineering. Designing innovation as collective creation, Edward Elgar Publishing, Cheltenham-Northampton, 60–83.

OECD (2017), State of Health in the EU. Poland. Country Health Profile 2017, ec.europa.eu/

health/sites/health/files/state/docs/chp_poland_english.pdf (dostÚp: 10.08.2020).

OECD (2019), Hospital beds (indicator), www.oecd-ilibrary.org/social-issues-migration- health/hospital-beds/indicator/english_0191328e-en (dostÚp: 10.08.2020).

Øyen E. (1990), Comparative Methodology: Theory and Practice in International Social Research, Sage, New Delhi.

Pellegrini M., Roda M., Di Geronimo N. (2020), Changing trends of ocular trauma in the time of COVID-19 pandemic, Eye (Lond), 34(7): 1248–1250.

Percival J., Hanson J. (2006), Big brother or brave new world? Telecare and its implications for older people’s independence and social inclusion, Critical Social Policy, 26(4): 888–909.

Portnoy J., Waller M., Elliott T. (2020), Telemedicine in the Era of COVID-19, The Journal of Allergy and Clinical Immunology: In Practice, 8(5): 1489–1490.

RPO (2018), Informacja dla Komisji Polityki Senioralnej o sytuacji osób starszych z perspektywy Rzecznika Praw Obywatelskich, RPO, Warszawa.

Russo N.L., Eriksson J. (2018), The Internet of Things and People in Health Care [w:]

Q.F. Hassan (red.), Internet of Things A-Z Technologies and Applications, Wiley-IEEE Press, Hoboken, 275–292.

Schwartz B. (2004), The paradox of choice. Why more is less, Harper Perennial, New York.

Senat Rzeczypospolitej Polskiej – strona oficjalna, https://www.senat.gov.pl/aktualnos- cilista/art,12911,30-czerwca-2020-r-.html (dostÚp: 17.01.2021).

Sixsmith A. (1990), The meaning and experience of ‘home’ in later life [w:] B. Bytheway, J. Johnson (red.), Welfare and the ageing experience (s. 172–192). Avebury, Aldershot.

Sixsmith A., Sixsmith J. (2008), Ageing in place in the United Kingdom, Ageing International, 32(3): 219–235.

(22)

¥wierczyñska A., WoĂ M. (2020), Spadek zgïaszalnoĂci pacjentów ze schorzeniami okulistycz- nymi w czasie pandemii COVID-19 i konsekwencje tego zjawiska – doĂwiadczenia wïasne, Ophthatherapy. Medical Education, 7, 2(26): 149–154.

United Nations. General Assembly–Resolutions (2019), United Nations, General Assembly–

Resolution, www.un.org/development/desa/ageing/resources/general-assembly-2.html (dostÚp: 10.08.2020).

Van Nest D.S., Ilyas A.M., Rivlin M. (2020), Telemedicine Evaluation and Techniques in Hand Surgery, Journal of Hand Surgery Global Online (2020), DOI: https://doi.org/10.1016/

j.jhsg.2020.05.006 (dostÚp: 10.08.2020).

Vehko T., Ruotsalainen S., Hyppönen H. (red.) (2019), E-health and e-welfare of Finland, Check Point 2018, Helsinki, THL.

Webb E.J., Campbell D.T., Schwartz R.D., Sechrest L. (1966), Unobtrusive measures: Nonre- active research in the social sciences, Rand Mcnally, Chicago.

WHO (2010), Telemedicine. Opportunities and Developments in Member States. Global Observa- tory for eHealth Series, Report, WHO, Geneva.

World Health Organization (WHO) (2013), The European health report 2012: charting the way to well-being, WHO Regional Office for Europe, Copenhagen, http://www.euro.

who.int/__data/assets/pdf_file/0003/184161/The-European-Health-Report-2012,- FULL-REPORT-w-cover.pdf (dostÚp: 10.08.2020).

WHO (2020), World Health Organization, Global Health Observatory (GHO) data, Tele- health: analysis of third global survey on eHealth based on the reported data by countries (2016), https://www.who.int/gho/goe/telehealth/en/ (dostÚp: 10.08.2020).

Wojtyniak B., Goryñski P. (red.) (2018), Sytuacja zdrowotna ludnoĂci Polski i jej uwarunkowa- nia, NIZP-PZH, Warszawa.

Wojtyniak B., Goryñski P., Moskalewicz B. (red.) (2012), Sytuacja zdrowotna ludnoĂci Polski i jej uwarunkowania, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Pañstwowy Zakïad Higieny, Warszawa.

Zdrowie i zachowanie zdrowotne mieszkañców Polski w Ăwietle Europejskiego Ankietowego Bada- nia Zdrowia (EHIS) 2014 r. (2015), GUS, Warszawa.

Zechner M. (2019), Is Finland Connected for e-Health and e-Welfare [w:] T-K. Jing, S. Kuhnle, Y. Pan, S. Chen, (red.), Aging Welfare and Social Policy. China and the Nordic Countries in Comparative Perspective, International Perspectives on Ageing 20, Cham, Springer, 125–138.

Zheng Z., Peng F., Xu B. (2020), Risk factors of critical & mortal COVID-19 cases: A systematic literature review and meta-analysis, Journal of Infection, 81(2): 16–25.