Stereotypy osób starszych w społeczeństwach tradycyjnych.
Aging Stereotypes among traditional societies.
Sorokowski Piotr.,
Instytut Psychologii, Uniwersytet Wrocławski
Abstrakt
Księgi jubileuszowe mają swoje prawa. Jednym z nich jest dość luźne trzymanie się tematu przewodniego, jeśli tylko tematyka artykułu dopasowana jest do profilu naukowego Jubilatki.
Dlatego w artykule chciałbym skrótowo przedstawić aktualny stan wiedzy na temat postaw i stereotypów wobec osób starszych w populacjach tradycyjnych. Co oczywiste postawy te wpływają na jakość życia osób starszych, a temat powinien zaciekawić Jubilatkę ze względu na jej zainteresowania naukowe (patrz. na przykład Straś-Romanowska, 2002, 2008; Straś- Romanowska, Frąckowiak, 2008).
Rozpoczynając artykuł, ustalmy kto kryje się pod pojęciem społeczności/plemion/populacji tradycyjnych. Chodzi o społeczności określane jako w anglojęzycznych pracach naukowych jako "traditional societies", "small scale societies",
„primitive societies” lub „indigenous societies”. Ponieważ część z tych sformułowań brzmi w polskim tłumaczeniu „niezgrabnie”, używać będę szerszego terminu „społeczności tradycyjne”. Przyjmuję (za: WGIP, 2001), że są to społeczności, które zachowały m.in.
tradycyjne sposoby życia, a ich wytwory produkowane są tradycyjnymi metodami. Są to tzw.
społeczności pasterskie, zbieracko-łowieckie, koczownicze itp., na ogół historycznie związane z określonym terytorium, przeważnie niezurbanizowanym i niezindustrializowanym. Ich liczebność szacuje się maksymalnie na około 300-350 milionów (Ciccodicola, Palmeri, 2012).
Literatura na temat stereotypów o osobach starszych, żyjących w społecznościach pierwotnych/tradycyjnych, jak dotychczas jest jedynie zbiorem lakonicznych opisów i pop- kulturowych przekazów, pomieszanych z zaledwie kilkoma obserwacjami antropologicznymi.
Jak pisze jeden z polskich autorów: (ze względu na kontekst przywołania, pomińmy nazwisko) „Łatwo jest wyobrazić sobie, jak osoby starsze były traktowane w większości wczesnych kultur”. Wypada się zgodzić z tym stwierdzeniem, bo tego typu zjawiska i ich mechanizmy, z powodu braku rzetelnych danych, możemy sobie co najwyżej wyobrazić.
Starzenie się jest procesem nieuchronnym, naturalnym i występującym w każdej kulturze. Negatywne stereotypy na temat starości są tematem tysięcy badań naukowych (przegląd: Hooyman i Kiyak, 2008; Kite i in., 2005; Nelson, 2002), jednak w zaledwie kilkudziesięciu podjęto zagadnienie różnic międzykulturowych w tym zakresie (Arnhoff i in., 1964; Giles i in., 2003). Poza nielicznymi wyjątkami (np. Cuddy i in., 2005; Giles i in., 2003) są to badania porównawcze między dwoma społecznościami - przeważnie zachodnimi i azjatyckimi (Boduroglu i in., 2006; Williams i in., 1997; Yun i Lachman, 2006) i zazwyczaj pokazują pewne zróżnicowanie w zakresie stereotypizacji osób starszych (Harvey i Yoshino, 2006; Liu i in., 2003). Z drugiej strony, wykazano też pewną uniwersalność kulturową stereotypów starszych ludzi, w szczególności osobowościowych (Löckenhoff i in., 2009).
Spostrzeganie starszych osób jest oczywiście wielowymiarowe (Heckhausen i in., 1989;
Hummert, 1990). Nieco generalizując (przegląd: Hooyman i Kiyak, 2008; Kite i in., 2005;
Nelson, 2002) można jednak stwierdzić, że w kulturach zachodnich osoby starsze są negatywnie stereotypizowane, szczególnie na skalach sprawności i inteligencji. Jednocześnie większość autorów sugeruje, że jest to syndrom charakteryzujący jedynie populacje
współczesne. Na przykład Branco i Williamson (1982) dowodzą, że w populacjach prehistorycznych czy tez przedindustrialnych ludzie starsi byli darzeni wielkim szacunkiem.
Ze względu na swój wiek i doświadczenie byli „nośnikami” wiedzy, tradycji i historii danego plemienia. Nastawienie wobec osób starszych miało się zmieniać wraz z rozwojem cywilizacyjnym, szczególnie wraz z wynalezieniem druku, kiedy to wiedza i historia danego społeczeństwa mogła zostać utrwalona (Branco, Williamson, 1982). Podobne wnioski przedstawiane są w setkach innych prac. Ich autorzy właściwie nie podają empirycznych danych, które wprost potwierdzałyby tego typu tezy. Nie jest to niedopatrzenie - badań takich właściwie nie ma. Jedne z niewielu jeśli nie jedyne, empiryczne (tutaj rozumiane jako "nie obserwacyjne") badanie dotyczące stereotypów osób starszych pośród plemion tradycyjnych, w którym podawane są pewne dane, które można porównać ze społecznościami zachodnimi, przeprowadziła grupa antropologów (Ikels i in., 1992) wśród ludu Herero w Botswanie. Co więcej, badanie to nie potwierdziło jednoznacznie hipotezy o pozytywnej stereotypizacji osób starszych w tej populacji. Zauważmy, że z łatwością można wymyśleć inne przeciwstawne hipotezy. Przykładowo, ciężkie warunki środowiskowe i wysoka śmiertelność występujące w populacjach tradycyjnych (na przykład: Gurven, Kaplan, Supa, 2007) mogą spowodować, że osoby starsze, są postrzegane jako ciężar dla lokalnej społeczności, w wyniku czego mogłyby być stereotypizowane negatywniej niż w krajach zachodnich. Takie hipotezy były już stawiane w dotychczasowej literaturze (Simmons, 1945) wraz z opisami porzucania, a nawet zabijania starszych osób.
Kilka lat temu, wraz z grupą naukowych współpracowników (Agnieszką Sorokowską, Tomaszem Frąckowiakiem, Coriną Löckenhoff) podjąłem się przeprowadzenia projektu badawczego, w którym testowane byłyby dotychczas postawione hipotezy dotyczące spostrzegania osób starszych w społecznościach tradycyjnych. Chcieliśmy sprawdzić, nie tylko, czy w społecznościach tradycyjnych występuje pozytywny stereotyp starszej osoby.
Sednem projektu było (i nadal jest) testowanie szczegółowych hipotez, badające potencjalne mechanizmy tego zjawiska. Zakładamy się, że wraz ze wzrostem modernizacji społeczeństwa, na przykład w związku z osłabieniem więzi międzyludzkich, zanikiem tradycyjnych ról społecznych i rodzinnych, obniża się status osób starszych (Aboderin, 2004; Cheung i Kwan, 2009; Cowgill i Holmes, 1972; Nyangweso, 1998). Skutki modernizacji powinny być szczególnie widoczne wśród populacji tradycyjnych, z których część jest narażona na coraz częstsze kontakty z populacjami rozwiniętymi gospodarczo. Co więcej hipotezę taka łatwo testować wśród plemion, których przedstawiciele w różnym stopniu ulegli akulturacji.
Kolejnym czynnikiem przywoływanym w literaturze, jest analfabetyzm/dostęp do szkół/dostęp do "wiedzy zapisanej w książkach". Zakłada się (Branco, Williamson, 1982;
Cowgill i Holmes, 1972), że w tradycyjnych populacjach osoby starsze cieszą się wyjątkowym poważaniem w związku z ich wiedzą, mądrością i doświadczeniem życiowym.
W sytuacji dostępu do edukacji i książek status starszych osób może się obniżyć, co może skutkować osłabieniem ich pozytywnego stereotypu. Nikt jednak nie sprawdzał tej hipotezy w badaniu, w którym kontrolowane byłyby ważne czynniki współwystępujące z analfabetyzmem, a mogące także wpływać na stosunek do osób starszych.
Innym istotnym czynnikiem, może być liczba osób starszych w populacji (wielkość społeczności). Nawet ludzie negatywnie stereotypizujący osoby starsze często traktują seniorów ze swojego bliskiego otoczenia, na przykład rodzinnego, jako wyjątki od reguły, dostrzegając ich pozytywne cechy (Hooyman i Kiyak, 2008; Hummert, 1990). A zatem sama wielkość społeczności może mieć wpływ na kształtowanie się opinii o osobach starszych, bowiem im mniejsza liczebność populacji, tym większe prawdopodobieństwo, że osoby starsze są nam znane, a często nawet z nami spokrewnione.
Wreszcie, istotny wydaje się typ społeczeństwa tradycyjnego. Możliwe, że grupy osiadłe (ze względu na mniej uciążliwy tryb życia i łatwiejszą możliwość opiekowania się niesprawnymi i schorowanymi osobami starszymi) będą bardziej pozytywnie spostrzegać osoby starsze niż plemiona nomadyczne, zmieniające swoje położenie. Badanie takie będziemy chcieli przeprowadzić w Tanzanii, gdzie w jednym regionie (okolice jeziora Eyasi) w podobnych warunkach środowiskowych, zamieszkują różnorodne grupy etniczne, na przykład, plemię zbieracko-łowieckie Hadza, plemię pasterzy Datoga czy plemię rolnicze Isanzu.
Chcielibyśmy też sprawdzić różnice płciowe w zakresie negatywnej stereotypizacji (jeśli ona istnieje). Jeśli w ciężkich warunkach środowiskowych osoby starsze traktowane są jako „ciężar” dla populacji, to większym problemem stają się nieproduktywni mężczyźni (niebędący w stanie sprawnie polować czy walczyć) niż starsze kobiety, które nie muszą zmieniać pełnionych przez siebie ról społecznych, nadal mogą opiekować się małymi dziećmi czy przygotowywać posiłki (zobacz tzw. "hipoteza babci": Hawkes, 2004).
Poniżej krótko opisze pierwszy zakończony i opublikowany projekt badawczy (Sorokowski i in, 2016), w którym testowaliśmy spostrzeganie osób starszych w plemieniu Tsimane (patrz opis w Tabeli 1). W badaniu tym staraliśmy odtworzyć kategorie oceny osób
starszych, które zastosowała w swoich szeroko zakrojonych międzykulturowych badaniach Löckenhoff i jej współpracownicy (2009). Współpracując z miejscowymi antropologami i grupą indian Tsimane kategorie użyte w badaniu Löckenhoff zoperacjonalizowaliśmy następującymi pytaniami:
1. „Kto jest lepszy w uczeniu się nowych informacji, np. nowej ścieżki między wioskami?"
(w wersji w Polsce i USA: "… nowej drogi do sklepu") (kategoria: zdolność do uczenia się nowych informacji);
2. „Kto zapomina więcej rzeczy?” (kategoria: pamięć);
3. „Kto mógłby doradzić ci, jak powinieneś żyć, potrafi rozwiązywać konflikty i problemy innych osób?” (kategoria: mądrość);
4. „Kto jest bardziej szanowany przez ludzi i ma większy autorytet, szanuje się jego opinię?”
(kategoria: okazywany szacunek i respekt);
5. „Kto jest bardziej zadowolony ze swojego życia?” (kategoria: satysfakcja z życia).
Zadaniem uczestnika badania była odpowiedź na powyższe pytania poprzez wskazanie jednej z dwóch prezentowanych mu twarzy – młodszej lub starszej. Twarze były losowane dla badanego z grupy kilkunastu przygotowanych wcześniej, zmodyfikowanych "komputerowo"
pod względem wieku, starszych i młodszych twarzy z ich grupy etnicznej badanego (zob.
Sorokowski i in, 2016). W badaniach pilotażowych pomiar zmiennej zależnej taką metodą był dla Tsimane najbardziej zrozumiały.
Wyniki naszych badań w skrócie przedstawia Tabela 2. Jak czytelnicy się szybko zorientują stereotypy dotyczące mądrości czy poszanowania osób starszych wcale nie są wśród tradycyjnego plemienia Tsimane lepsze niż w Polsce i USA. Co więcej, istotnie wyższe wyniki w zakresie szacunku wobec starszych uzyskaliśmy w krajach Zachodnich. Z drugiej strony, wśród Tsimane jakość życia osób starszych szacowana była jako lepsza niż w krajach Zachodnich. Najciekawszy jednak wynik dotyczył jednak cech: "pamięć" i "uczenie się nowych rzeczy". Tsimane (w przeciwieństwie do Polaków i Amerykanów) wcale nie sadzą aby osoby starsze były w tym zakresie gorsze od osób młodszych (zob. Sorokowski i in, 2016). Ten wynik pozwala na stawianie dalszych fascynujących hipotez badawczych w tym zakresie i sprawdzenie rzeczywistego potencjału pamięci osób w różnym wieku wśród Tsimane czy innych plemion tradycyjnych. Wychodząc poza zakres danych zaprezentowanych w Tabeli 2., wypada wspomnieć, iż (co wydaje się mi bardzo ciekawe) nie uzyskaliśmy istotnych różnic w spostrzeganiu osób starszych wśród Tsimane ze względu na poziom ich akulturacji operacjonalizowany liczbą i długością ich wizyt w najbliższym
miasteczku San Borja, czy odległością (mierzoną dniami podróży) do San Borja (zob.
Sorokowski i in, 2016).
Reasumując, nasz projekt badawczy dotyczący spostrzegania osób starszych w społecznościach tradycyjnych już od samego początku dostarcza interesujących danych i pozwala na formułowanie nowych pytań badawczych. Liczę, że tematyka artykułu ale też dalsze badania w tym zakresie zainteresują Jubilatkę. Zobowiązuję się jednocześnie do relacjonowania Jej postępów naszych badań. Muszę przyznać, że nie czynię tego bezinteresownie, licząc na kolejne spotkania z Jubilatką, u której podziwiam zarówno mądrość życiową jak i życzliwość i serdeczność.
Tabela 1. Opis społeczeństwa Tsimane (Boliwia) TSIMANE
Tradycyjna ludność Indiańska zamieszkująca amazońskie lasy północnej Boliwii. Liczebność Tsimane ocenia się na około 10tysięcy osób. Tsimane żyją w departamencie Beni, w większości w jednej z kilkudziesięciu wsi wzdłuż rzeki Rio Maniqui. Tsimane są obecnie społeczeństwem rolniczym wspierającymi swoją gospodarkę zbieractwem i polowaniem.
Dzięki długiemu pobytowi wśród Tsimane mogliśmy się przypatrywać się ich codziennemu życiu. Tsimane poluje na ryby w Rio Maniqui (tak, nazwijmy tą czynność polowaniem, ponieważ Tsimane' strzelają do ryb z łuku), a także na podobne do świni Pekari, małe gryzonie zwane Agouti i na Mazamę - ssaka z rodziny jeleniowatych.
Małżonkowie są bliższymi lub dalszymi kuzynami. To co w kulturze zachodu wydaje się wynaturzeniem, w kulturach wielu plemion amazońskich jest normą. Wśród Tsimane' dozwolona jest także, tak zwana, poligynia siostrzana – czyli małżeństwa jednego mężczyzny z więcej niż jedną kobietą w tym samym czasie. Mężczyzna ten, może mieć kilka żon, tylko wtedy, gdy poślubi siostrę lub siostry wcześniej poślubionej żony. Warto jednak pamiętać, że
jak w każdym innym poligynicznym społeczeństwie, jedynie nieliczni mężczyźni posiadają kilka żon, a większość cieszy się ze związku z jedną kobietą.
Trzeba przyznać, że obecny, pierwszy w historii autochtoniczny prezydent Boliwii Evo Morales w większym stopniu dba o ludność indiańską niż jego poprzednicy. I tak na terenach zamieszkałych przez Tsinamane, w każdej wsi pracuje nauczyciel opłacany przez rząd. W większości są to nauczyciele pochodzenia Tsimane, którzy ukończyli kursy i studia pedagogiczne w większych miastach. Lekcje prowadzone są w języku Tsimane, od 3 klasy uczniowie uczą się też podstaw języka hiszpańskiego. Uczniowie posiadają czytanki, jak możemy sie spodziewać, poszczególne litery abecadła są zilustrowane różnymi zwierzętami.
Do szkoły uczęszczają dzieci w różnym wieku, od najmłodszych do 6 latków do 16-17 latków. Jak pogodzić takie różnice wieku z programem nauczania? W każdej szkole są co najmniej dwie przeciwlegle umieszczone tablice. Po jednej stronie sali siedzi młodzież, którą uczy nauczyciel, a młodsze dzieci uczone są abecadła przez jego asystenta, (w przypadku szkoły w Maracas była to pracująca „altruistycznie” żona nauczyciela).
Więcej informacji o życiu Tsimane, a także anegdoty dotyczące naszego pobytu w tej społeczności czytelnicy znajdą w książce Podróże psychologiczne przez kultury świata, którą napisałem wraz Pawłem Boskim i Joanną Różycką-Tran (2015).
Wśród Tsimane przeprowadzono wiele interesujących projektów badawczych.
Zainteresowanych odsyłamy do prac min. Ricardo Godoya, i współpracowników (2010, 2012), czy naszych własnych (Sorokowska i in., 2013; Sorokowski i in. 2014, 2015)
Tabela 2.
Procentowe porównanie wyników wśród Tsimane i dwóch społeczeństw zachodnich. Im wyższy procent, tym wyższa liczba wskazań na osobę starszą jako "lepszą" niż osoba młodsza w danej kategorii. (na podstawie Sorokowski i in., 2016)
Oceniana płeć Cecha Tsimane Polacy Amerykanie 2 p
Kobiety
Uczenie się nowych umiejętności
50.0% 5.0% 4.5% 79.50 <.001
Pamięć 58.9% 27.0% 43.2% 19.75 <.001
Mądrość 72.2% 74.0% 72.2% .10 .950
Poszanowanie 57.8% 73.0% 73.9% 6.89 .032
Satysfakcja z
życia 43.3% 17.0% 49.5% 24.93 <.001
Mężczyźni
Uczenie się nowych umiejętności
52.2% 4.0% 12.5% 70.71 <.001
Pamięć 63.3% 42.0% 60.9% 10.58 .005
Mądrość 71.1% 90.0% 87.8% 14.08 .001
Poszanowanie 65.6% 82.0% 83.5% 10.31 .006
Satysfakcja z
życia 58.9% 23.0% 38.5% 25.59 <.001
Bibliografia.
Arnhoff, F. N., Leon, H. V., Lorge, I. (1964). Cross-cultural acceptance of stereotypes towards aging. The Journal of Social Psychology, 63, 41-58.
Boduroglu, A., Yoon, C., Luo, T., Park, D. (2006). Age-related stereotypes: A comparison of American and Chinese cultures. Gerontology, 52, 324–333.
Boski, P., Różycka-Tran, J., Sorokowski, P. (2015). Podróże psychologiczne przez kultury świata. Poznań: Sorus.
Branco, K. J., Williamson, J. B. (1982). Stereotyping and the life cycle: Views of aging and the aged. W: A. G. Miller (red.), In the eye of the beholder: Contemporary issues in
stereotyping (364-410). NY: Praeger.
Cheung, C. K., Kwan, A. Y. (2009). Erosion of filial piety by modernisation in Chinese cities.
Aging and Society, 29, 179-198.
Cowgill, D. O., Holmes, L. D. (1972). Aging and modernization. New York: Appleton- Century-Crofts.
Cuddy, A. J., Norton, M. I., Fiske, S. T. (2005). This old stereotype: The pervasiveness and persistence of the elderly stereotype. Journal of Social Issues, 61, 267-285.
Ciccodicola, F. Palmeri, P. (2012). Practicing Anthropology in Development Processes.
Rzym: Nuova Cultura.
Giles, H., Noels, K. A., Williams, A., Ota, H., Lim, T. S. i in. (2003). Intergenerational communication across cultures: young people's perceptions of conversations with family elders, non-family elders and same-age peers. Journal of Cross-Cultural Gerontology, 18, 1- 32.
Godoy, R., Godoy, R.A. (2012). Indians, markets, and rainforests: theory, methods, analysis.
Columbia University Press, USA.
Godoy, R., i in. (2010). Does civilization cause discontentment among indigenous Amazonians? Test of empirical data from the Tsimane’of Bolivia. Journal of Economic Psychology, 31, 587-598.
Gurven, M., Kaplan, H., & Supa, A. Z. (2007). Mortality experience of Tsimane Amerindians of Bolivia: Regional variation and temporal trends. American Journal of Human Biology, 19, 376–398.
Harvey, C. D. H., Yoshino, S. (2006). Social policy for family caregivers of elderly: A Canadian, Japanese, and Australian comparison. Marriage and Family Review, 39, 143–158.
Hawkes, K. (2004). Human longevity: the grandmother effect. Nature, 428(6979), 128-129.
Heckhausen, J., Dixon, R. A., Baltes, P. B. (1989). Gains and losses in development
throughout adulthood as perceived by different adult age groups. Developmental Psychology, 25, 109–121.
Hooyman, N. R., Kiyak, H. A. (2008). Social gerontology: A multidisciplinary perspective.
Boston: Pearson.
Hummert, M. L. (1990). Multiple stereotypes of elderly and young adults: a comparison of structure and evaluations. Psychology and Aging, 5, 182-193.
Ikels, C., Keith, J., Dickerson-Putman, J., Draper, P., Fry, C. i in. (1992). Perceptions of the adult life course: A cross-cultural analysis. Ageing and Society, 12, 49-84.
Kite, M. E., Stockdale, G. D., Whitley, B. E., Johnson, B. T. (2005). Attitudes Toward Younger and Older Adults: An Updated Meta‐Analytic Review. Journal of Social Issues, 61, 241-266.
Liu, J. H., Ng, S. H., Loong, C., Gee, S., Weatherall, A. (2003). Cultural stereotypes and social representations of elders from Chinese and European perspectives. Journal of Cross- Cultural Gerontology, 18, 149–168.
Löckenhoff, C. E., De Fruyt, F., Terracciano, A., McCrae, R. R., De Bolle, M. i in. (2009).
Perceptions of aging across 26 cultures and their culture-level associates. Psychology and Aging, 24, 941–954.
Nelson, T. D. (2002). The Psychology of Prejudice. Needham Heights: Allyn & Bacon.
Nyangweso, M. A. (1998). Transformations of care of the aged among Africans - a study of the Kenyan situation. Aging & Mental Health, 2, 181-185.
Simmons, L. W. (1945). The role of the aged in primitive society. New Haven: Yale University Press.
Sorokowska, A., Sorokowski, P., Hummel, T., & Huanca, T. (2013). Olfaction and environment: Tsimane’of Bolivian rainforest have lower threshold of odor detection than industrialized German people. PloS One, 8(7), e69203.
Sorokowski, P., Kościński, K., Sorokowska, A., & Huanca, T. (2014). Preference for Women's Body Mass and Waist-to-Hip Ratio in Tsimane' Men of the Bolivian Amazon:
Biological and Cultural Determinants. PloS One, 9(8), e105468.
Sorokowski, P., Sorokowska, A., Butovskaya, M., Stulp, G., Huanca, T., & Fink, B. (2015).
Body height preferences and actual dimorphism in stature between partners in two non- Western societies (Hadza and Tsimane'). Evolutionary Psychology, 13, 455-469.
Sorokowski, P., Sorokowska, A., Frackowiak, T., & Löckenhoff, C. E. (2015). Aging Perceptions in Tsimane’Amazonian Forager–Farmers Compared With Two Industrialized Societies. The Journals of Gerontology Series B: Psychological Sciences and Social Sciences, 72(4), 561-570.
Straś-Romanowska, M. (2002). Starzenie się jako kontekst rozwoju duchowego człowieka.
W: W. Wnuk (red.). Ludzie starsi w trzecim tysiącleciu. Szanse – nadzieje – potrzeby.
Wrocław: Alta 2.
Straś-Romanowska, M. (2008) Późna dorosłość. Wiek starzenia się. W: B. Harwas-Napierała, J. Trępała (red.). Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka.
Warszawa: PWN.
Straś-Romanowska M., Frąckowiak T. (2008). Potoczne przekonania na temat starzenia się w świetle badań psychologicznych. W: J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.). Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk społecznych i humanistycznych. Łódź: Wydawnictwo UŁ
WGIP [Working Group on Indigenous Populations] (2001). Indigenous Peoples and the United Nations System. Geneva: Office of the High Commissioner for Human Rights.
Yun, R. J., Lachman, M. E. (2006). Perceptions of aging in two cultures: Korean and American views on old age. Journal of Cross-Cultural Gerontology, 21, 55–70.
