Badania literackie nad XIX stuleciem

Maria Janion

Badania literackie nad XIX stuleciem

Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5 (11), 7-21

Szkice

Maria Janion

Badania literackie

nad XIX stuleciem*

W e w spółczesnej św iadom ości euro pejskiej w iek X IX z ajm u je m iejsce w yjątkow e: S a rtre w idzi w n im „ojczyznę histo ryczn ą E u ro p ej­ czyków ” . Ten w iek, k tó ry — jako trw a ją c a do dziś e ra now ożytna — zaczął się z chw ilą w y buchu W iel­ kiej R ew olucji F ran cu sk iej, n iera z n a z y w a n y b ył „w ielkim ” i „w sp an iały m ”, „w iekiem w y n alazk ó w ”, „w iekiem p a ry i e lek try czn o ści”, w iekiem rew o­ lucji, w iekiem postępu, lib eralizm u i optym izm u, w iekiem potęgi prasy , w iekiem now ej poezji i no­ w ej roli lite ra tu ry . G dyby zestaw ić i zanalizow ać ty lk o tak ie i podobne o kreślenia i sam ookreślenia, to już z nich za,pewne m ógłby w yłonić się znaczący zbiorow y p o rtre t w ieku X IX.

Ma być on ojczyzną duchow ą w iek u X X przede w szy stk im ze w zględu na fakt, że stw o rzy ł większość pojęć now ożytnych, k tó ry m i żyw i się i k tó re po sw o jem u rozw ija — częstokroć przez neg ację — n a ­

* Om ów ienie to zostało przygotowane na zlecenie K om i­ tetu Nauk o Literaturze PAN w roku 1971 w związku z przygotowaniam i do II Kongresu N auki Polskiej. Temat ogólny brzmiał: Nauka o literaturze polskiej w 25-leciu

PRL. Stan badań i postulaty.

W spaniały wiek X IX

Wiek narodów proletariatu

sza współczesność. H oryzont problem ow y w ieku X IX, h o ry zo n t filozoficzny K an ta, Hegla i M arksa, h o ryzont litera c k i Goethego, Balzaca, M ickiew icza, D ostojew skiego i B a u d e laire ’a, ho ryzont czynów i działań N apoleona, pow stańców n arodow ych i b a n ­ kierów , rew olucjonistów , p ro letariu szy i k a p ita n ó w przem ysłu, to, co jest złożonym przez n ich w szy st­ kich św iadectw em o człow ieku, do dzisiaj w sposób d ecydujący w spółokreśla nasz sposób m yślenia, sta ­ w ian ia p y tań , choć odpow iedzi mogą i m uszą być inne. K orzenie lite r a tu r y w spółczesnej tk w ią głę­ boko w w ieku poprzednim . N ow ożytny język lite ra ­ tu r y i nasz język codzienny sta m tą d w łaśnie pocho­ dzą.

P rzy w y k ło się trak to w ać — i słusznie — w iek X IX jako w iek narodów i w iek p ro le taria tu , to znaczy w iek narodow ych ruchów niepodległościow ych, k u l­ m in u jący ch w eu ro p ejskiej W iośnie Ludów i w po­ w stan iu styczniow ym oraz w iek sam ouśw iadom ienia p ro le taria tu , w yrażającego się ta k w M anifeście K o ­

m u n is ty c z n y m , jak w K om unie P a ry sk ie j. Idee, d o k ­

try n y , system y, k tó re zaproponow ał w iek X IX , s ta ­ now iły część tej w łaśnie rzeczyw istości histo ry cznej, b y ły jej p ro d u k te m i zarazem w yzw aniem rzuco­ n y m pod jej adresem . L ite ra tu ra stała się w ty m w iek u gigantyczną siłą, zaczęła rozporządzać tak im i śro d kam i duchow ym i i m aterialn y m i, że m ogła sobie rościć praw o do „przek ształcan ia św ia ta ” . O ddała się w społeczną „służbę” a zarazem zakreśliła nie­ p rzek raczaln e granice sw ojej autonom ii a rty sty c z ­ nej. W niej doszło n ajd o b itn ie j do głosu now oczesne w yczucie rzeczyw istości, o dkrycie św iadom ości i podświadom ości. B ył to w iek ro m an tyzm u i re a ­ lizm u: k o n tak to w a ły się one ze sobą i n ieraz n a j­ ściślej splatały. W iek, k tó ry stw o rzy ł now y język poezji i poezję języka oraz „now oczesny realizm trag iczn y , o p a rty n a fund am en cie h isto rii w spół­ c zesn ej”, n a u k azan iu „organicznego zw iązku po­ m iędzy człow iekiem i h isto rią ” (E. A uerbach).

9 B A D A N I A L I T E R A C K IE N A D X IX S T U L E C IE M

Dla Polaków zaś w iek X IX jest w iekiem osobli­ wym : początkiem i do jrzałą postacią now ożytnej świadomości polskiej. K ład ą się n ań w ielkim i cie­ niam i rozbiory, w szystkie do jm ujące konsekw encje niewoli, ośw ietlają go ciągłe eksplozje prób w y ­ bicia się na niepodległość. W krótce po rozbiorach k sz ta łtu ją się dw a n u r ty k u ltu ry polskiej: „p o zyty ­ w izm ” i „ro m a n ty z m ”, dw a n u rty , k tó re w y leją po­ za barierę ro k u 1900 i do dziś będą płyn ąć łożyskiem polskiego życia zbiorowego. G w ałtow ne starcia k la ­ sowe chłopów i szlachty, d ram a ty c z n y k o n flik t m iędzy sp raw ą narodow ą a sp raw ą spraw iedliw o­ ści społecznej, doniosła k o n fro n ta cja idei socjaliz­ m u i niepodległości — w szystko to określiło now o­ ży tn ą zbiorowość polską. W iek X IX jeszcze i ty m jest dla nas szczególny, że lite ra tu ra w łaśnie u zy­ skała w nim n iesp o ty k an y przed tem sta tu s n ajw y ż ­ szej in sta n c ji m oralnej, sta ła się sam a niejako uosobieniem b y tu narodow ego. A zarazem ro m an ­ tyzm to bezspornie epoka najśw ietn iejszeg o rozk w itu lite ra tu ry polskiej; w y pracow ania tego pojem nego języka, k tó ry m do dzisiaj m ów im y; pow stania dzieł nieprześcignionych, stanow iących epokę życia d u ­ chowego n a ro d u i zarazem u św iad am iający ch lite ­ ra tu rę w jej litera c k im jestestw ie.

W y jątk o w y więc m usi być nasz rodzaj zobowiązań wobec w ieku XIX. W jak i sposób spełniła je n auka o lite ra tu rz e w o statn im ćw ierćw ieczu?

Nie sta rto w a ła ona od zera. W ieloletni dorobek n a­ ukow y, szczególnie w zakresie rom antyzm u, zaleca się obfitością, rozległością, w y b itn y m i osiągnięciam i filologicznym i, isto tn y m i w artościam i poznawczym i. N a jw y b itn ie jsi polscy uczeni pośw ięcali swe życie badan iom n ad rom antyzm em . W arsztaty badaw cze nie u sta w a ły też w czasie w o jn y i okupacji: w yniki p rac z h isto rii i teo rii lite r a tu r y — i to n ad w yraz cenn e — b y ły p u blik ow an e w pow ojennym pięciole­ ciu, św iadcząc o osiągniętej w niew ypow iedzianie tru d n y c h okolicznościach ciągłości naszego życia

na-Polski w iek X IX

ukowego. Po w ojnie też dopiero m ogły zaowoco­ wać obficie doniosłe p rzem ian y m etodologiczne w b adan iach literack ich , jakie dokonały się w d ru g ie j dekadzie m iędzyw ojennego dw udziestolecia, stw a ­ rzając p odstaw y polskiego stru k tu ra liz m u .

Dzieła fun da- F u n d am en taln e, w lata ch w ojny pisane książki

m entalne i po j stud ia K lein era, Borowego, Pigonia, Szwreykow

-Jemiści skiego, K rzyżanow skiego, K. Górskiego, sta ły się glebą n a u k i o lite ra tu rz e w pierw szych lata ch po­ w ojennych. A kceptow ano je, ale tak że polem izow a­ no z nim i, jak i z daw n iejszym i dziełam i ty ch i in­ n y ch autorów , nieraz bardzo gw ałtow nie. Zaczynała się bow iem kształtow ać now a, program ow o opozy­ c y jn ie n astaw io n a wobec tzw. tra d y c y jn e j poloni­ styki, m arksistow ska szkoła badaw cza, m ająca oczy­ w iście rów nież sw e an teced encje w okresie przedw o­ jennym , ale dopiero tera z pró b u jąca po raz p ie rw ­ szy na ta k rozległą skalę sw ych sił w dom enie h i­ sto rii i teo rii lite ra tu ry oraz m etodologii badań lite ­ rackich.

Socjologia w iedzy czy n a u k i stanow i już dzisiaj od­ rę b n ą d yscyplinę i jej oczywiście polecić by należało analizę i in te rp re ta c ję „k ątów w id zen ia”, postaw ba­ daw czych ew oluujących w ciągu upłynionego dw u- dziestopięciolecia. J e s t to odrębne zadanie do w yko ­ n ania. Na razie jed n ak trzeb a stw ierdzić, podejm ując tru d oceny dorobku naukow ego okresu tak nasyco­ nego antagonizm am i, starciam i, konfliktam i, często­ kroć jeszcze niew ygasłym i, że — rów nież przed po­ w stan iem odpow iedniej sy n tezy n au k i ćwierćw iecza — n ależy w m iarę sił posługiw ać się najogólniejszy­ m i k ry te ria m i socjologii wiedzy. N ak azują one po­ szukiw anie i u jaw n ia n ie h isto ry czn y ch i społecz­ nych, to jest rów nież św iatopoglądow ych u w a ru n ­ kow ań w yborów i decyzji naukow ych.

Poszukiwania S k u p ien i w In sty tu cie B adań L iterack ich oraz wo-tradycji dla ^ół „K u źn icy ” m ark siści (ale nie ty lk o oni) zw rócili marksistów

się n a jp ie rw k u pozytyw izm ow i. M iał on dostarczyć w zorów „ re a listy c z n e j” trzeźw ości i organicznej

1 1 B A D A N I A L I T E R A C K IE N A D X IX S T U L E C IE M

p racy dla odbudow y. Z tego w zględu — i to jest istotna, a często przeoczana zasługa tego okresu — obficie w ydaw ano zarów no pojedyncze utw o ry , jak i dzieła zebrane p ozytyw istycznych pow ieściopisarzy. M arksiści szukali tra d y c ji „dla siebie” : racjo n aliz­ m u, dem okratyzm u, optym izm u, p ato su poznaw cze­ go, w iary w naukę, ludzkość i postęp, k u ltu pracy, realizm u w ro zm aity ch znaczeniach, ale przede w szystkim wzorców realizm u powieściowego. Chcieli powieści, nie poezji. C h arak tery sty czn e, że nie pocią­ gał ich w te d y rew olucjonizm rom antyzm u, w ydaw ał się zbytno u w ik łan y w „idealizm ” i „ irracjo n alizm ” . Z tego poszukiw ania „ tra d y c ji dla siebie”, poszuki­ w an ia przybierającego siłą rzeczy b ardziej c h a ra k ­ te r doraźny i p ub licy sty czn y niż naukow y, n astaw io ­ n y na dalek ie cele poznawcze, w y n ik a ły oczyw iste i nieraz już piętnow ane ograniczenia i zacieśnienia ów czesnej koncepcji m arksisto w sk iej, nacechow anej n ieje d n o k ro tn ie d rasty czn y m socjologizm em i z a ra ­ zem dziw nie p rzyp o m inającej p u b licy sty k ę m łodego pozytyw izm u.

J e d n a przecież z propozycji now ej szkoły n iew ą tp li­ w ie się spraw dziła: to propozycja odm iennego od do­ tychczasow ej p ra k ty k i dostrzegania i badania więzi m iędzy lite r a tu r ą a życiem . Zapew ne, zby t jedno­ stro n n ie bran o pod uw agę ty lk o pobudzenia idące od stro n y życia, lekcew ażąc im pulsy, jakie lite ra tu ra sam a w ysyła k u życiu, przekształcając je rów nież sw y m działaniem . P ew ien przełom wszakże został dokonany. Na p rzykładzie w czesnych m ark sistow ­ skich tez o pozytyw izm ie u jaw n iła się niezbyw alna w ażność socjologii lite ra tu ry . Z tego p u n k tu w idzenia m ożna było zająć się tak im i problem am i, jak np. po­ z y tyw iści wobec p ro le taria tu , „kw estia chłopska” E lizy O rzeszkow ej, Sienkiew icz i P ru s wobec spo­ łecznych i politycznych k o n flik tó w sw ej epoki. Ow­ szem , pisano ogólnie o ty c h sp raw ach i wcześniej, ale nie z tak im im petem odkryw czej jed n o stro n no­ ści, k tó ra w ydobyw ała jed n ak zarysy problem ów do­

Drastyczny socjologizm

Kolumbowie jednostronnej

Nowe literatu­ roznawstwo o rom antyzmie

tychczas niedostrzeg an ych, a naw et n ie p o d e jrz e w a - nych.

Tak p o jętą socjologię lite ra tu ry przeniesiono po ja ­ kim ś czasie w obręb ro m antyzm u , gdyż w Polsce nie m ożna było jed n ak zby t długo pozostaw ać poza nim . Sym ptom atyczna., g w ałtow na książka o M ickie­ w iczu z tego okresu (1952) m a w ty tu le słowo „ sp ó r” : w sk azu je ono na to, w jak im stopn iu polem iczne zam ysły w yznaczały k ie ru n e k rozw ażań. W alka z r e ­ a k c y jn ą legendą M ickiew icza nastręczała analogie z bojam i N ałkow skiego przeciw Sienkiew iczow i, N ał­ kow skiego — uznanego przecież p a tro n a „K u ź n icy ” . W szakże rów nolegle z rozm aitego w y m iaru i znacze­ nia rew izjam i poglądów tra d y c y jn y c h k ry sta liz o w a ­ ły się zarów no w obrębie szkoły m arksistow skiej, jak i w zasięgu jej prom ieniow ania, pew ne now e albo odm iennie sform ułow ane propozycje badaw cze. W y­ d ob y w ały one przede w szy stk im społeczne u w a ru n ­ kow ania ro m an ty zm u jako p rąd u kultu ro w eg o oraz p róbow ały u jaw n ić jego oblicze ideologiczne.

W najw ięk szy m skrócie m ożna by ówczesne za in te ­ resow ania sch arak tery zo w ać jako skupione n a n a s tę ­ p u jący ch problem ach: ew olucja ideologiczna ro m a n ­ tyzm u — od szlacheckiego rew olucjonizm u do re ­ w olucyjnej dem okracji; w ew n ętrzn e zróżnicow anie ideologiczne ro m anty zm u, rozpadającego się na po­ stępow y i reak cy jn y ; odrębność rozw oju ro m an ty z­ m u polistopadow ego, rozdzielonego m iędzy em ig ra­ cję i k ra j oraz zdecydow ana k o n cen tracja uw agi b a­ daw czej na zaniedbanej dotychczas tzw. lite ra tu rz e k rajo w ej, w ydobycie zapom nianych postaci k ra jo ­ w ych poetów, pow ieściopisarzy i k ry ty k ó w lite ra c ­ kich; ro m an ty zm i realizm jako m eto d y tw órcze o kresu i próba opisania ich znam ion ideow o-literac- kich; na szerokim tle k o m p ara ty sty cz n y m u ję te zw iązki m iędzy rom an tyzm em a ośw ieceniem oraz c h a ra k te r „pierw iosnków polskiego ro m a n ty zm u ”, a tak że „ a rc y d ra m a tu M ickiew icza” z p u n k tu w idze­ nia ich filiacji literack ich z oświeceniem . P rob lem y

1 3 B A D A N IA L I T E R A C K I E N A D X IX S T U L E C IE M

"były przew ażnie w y b ie ra n e ze w zględu na ich do­ niosłość dla ideologicznej c h a ra k te ry sty k i ro m an ­ ty zm u, i to najczęściej ro m an ty zm u postępowego. M niejszym zainteresow an iem obdarzono wówczas g a tu n k i czy sty le rom an ty czn e, fo rm y arty sty c z n e epoki.

Całą tę fazę b adań cechow ała sw oista niechęć, bądź też d y sk re tn a pow ściągliw ość w sto su n k u do „ irra ­ cjo n alizm u ” rom antycznego. N astaw ienie podobne u tru d n ia ło sfo rm u ło w an ie pełn iejszy ch założeń b a­ daw czych wobec rom anty zm u, gdyż uniem ożliw iało naukow e zajęcie się jed n y m z najw ażn iejszy ch jego przejaw ów , to jest m esjanizm em . Pom oc m iała p rzy jść ze stro n y h isto rii idei — h isto rii idei, po­ św ięcającej się badaniom n ad p rąd am i religijnym i, se k ta m i m istycznym i, tzw. m yśleniem irra cjo n a li- stycznym . H isto ry cy filozofii, m yśli społecznej, idei w spólnie z h isto ry k am i lite r a tu r y (przew ażnie sk u ­ pionym i w In sty tu c ie B adań L iterackich) zajęli się fenom enem swoiście relig ijn ej, „m etafizy czn ej” czy „ s p iry tu a listy c z n e j” in te rp re ta c ji rzeczyw istości jako isto tn y m sk ład n ik iem św iatopoglądu rom an ty cz­ nego.

H istoria idei um ożliw iła rozeznanie się w skom pli­ k o w a n y m procesie k rzyżow ania się „racjo n alizm u ” i „ irra c jo n a liz m u ” w obrębie m yślenia ro m an ty cz­ nego. Pozw oliła naszkicow ać głów ne ry sy ro m an ­ tycznego h istory zm u , a szczególnie rozbudow ać w ie­ dzę o ro m an ty czn y m narodzie i ro m an ty czn y m lu ­ dzie oraz ludowości. O dsłonięto zw iązek m iędzy hi- sto ry zm em a realizm em w P anu Tadeuszu. D ylem a­ ty: „ re s ta u ra c ji” i „ k o n serw acji” w obrębie k o n ser­ w aty zm u , tra d y c ji i rew olu cji w obrębie rew olucjo­ n izm u zostały u kazan e w fu n k cji podstaw ow ych n a ­ pięć w e w n ętrzn y c h w św iatopoglądzie ro m an ty cz­ n y m . Zanalizow ano też an ty n o m ię jed n o stk i i w spól­ n o ty w rom an ty zm ie, k ry zy s in d y w id u alizm u ro ­ m an ty czn eg o w drodze k u m esjanizm ow i, znaczący s p lo t w ątk ó w k o n se rw aty w n y c h z rew o lu cy jny m i

Pow ściągliw ość wobec irracjo­ nalizmu

Rekonstruk­ cja św iatop o­ glądu rom an­ tycznego...

... i p ozytyw i­ stycznego

Historia sztu­ ki literackiej

w K sięgach narodu i p ielg rzym stw a polskiego, ja k rów nież w p relek cjach parysk ich . R o m an ty zm w obec idei i p ra k ty k i w alk i o niepodległość, ro m a n ty z m wobec idei i p ra k ty k i rew olucji, lite r a tu r a w obec pow stań narodow ych, ich znaczenie dla p rz e m ia n li­ tera ck ic h ro m an ty zm u , granice ro m a n ty z m u — zw łaszcza z okazji N orw ida — w szy stkie te n ie­ zm iern ie isto tn e fa k ty i p rob lem y u zy sk ały now ą opraw ę in te rp re ta c y jn ą . Twórczość M ickiew icza, Słowackiego, K rasińskiego, a tak że N orw ida została sp roblem atyzow ana odm iennie niż to się działo w poprzednich ujęciach ich życia i dzieła.

P ro b lem aty zacja w łaściw a h isto rii idei w y stą p iła rów nież wr p racach pośw ięconych „m łodości p o z y ty ­ w izm u ” oraz „d ialektyce pozytyw izm u po lskiego” . Z rek o n stru o w an y został św iatopogląd p o zy ty w isty cz­ ny, uchw ycona po lary zacja tk w iący ch w e w n ą trz p rąd u przeciw ień stw św iatopoglądow ych, te n d e n c je a u to d e stru k c y jn e . W te n sposób zary so w ała się d y ­ nam ik a rozw ojow a pozytyw izm u polskiego, a ta k ż e ukazan a została in d y w id u aln a realizacja m odelu św iatopoglądow ego na p rzyk ładzie O rzeszkow ej. Ca­ łość św iatopoglądow a zn ana pod nazw ą „po zytyw izm polski” stała się szczegółowo zin te rp re to w an ą , in te ­ g raln ą częścią obrazu dziew iętnastow iecznego p ro ce­ su literackiego. Z ajęto się też szczególnie u w ażn ie socjologią lite r a tu r y pozytyw istycznej: jej zw iązka­ m i z ówczesną fo rm acją inteligencji. P ozy ty w izm polski odsłonił sw e filiacje z filozofią p o zy ty w i­ styczną, a zwłaszcza fra n c u sk ą i angielską. U kazano też w w ielu pracach i różnorodnych u w ik łan iach , w jak im sto p n iu „m łot i d łu to ” p o w stania stycz­ niowego w y k u ły oblicze lite ra tu ry pozyty w istycznej. R ów nolegle ze sc h arak tery zo w an y m i ujęciam i ro ­ m an ty zm u i pozytyw izm u jako św iatopoglądów roz­ w ijała się h isto ria sztuki poetyckiej ro m anty zm u, h i­ sto ria stylów i gatu n k ó w lite r a tu r y ro m an ty czn ej i realisty cznej. N ieraz zresztą badacze stosow ali oby­ dw ie optyki: św iatopoglądow ej h isto rii idei i dziejów

1 5 B A D A N IA L I T E R A C K IE N A D X I X S T U L E C IE M

form artysty czn y ch . Te cenne p ró b y w ielostronnej in te rp re ta c ji poszczególnych u tw o rów literack ich zasługują na baczną uw agę. L iry k i M ickiewicza i Słowackiego, dum a, ballada, pow ieść poetycka, po­ em at d y g resy jn y , sonet, d ra m a t rom antyczny, ko­ m edie N orw ida, proza ro m an ty czn a i proza re a li­ styczna X IX w ieku, sty l b ib lijn y rom antyzm u, ję­ zyk liry k i p o zytyw istycznej, n a rra to r w powieści przedrom an ty czn ej, epik a rom antyczna, w iersz ro ­ m antyczny, pozy tyw isty czn a powieść ten d en cy jn a, pozytyw istyczna powieść historyczna, now ele K o­ nopnickiej, pow ieść h isto ry czn a X IX w ieku, oto w y ­ b ra n e p rzy k ła d y opracow anych g atu n k ó w i stylów . Pow stało też k ilk a cen n ych p rac o te a trz e ro m a n ­ tycznym . W w y m ien io ny ch p u b lik acjach u jaw n iły się now e ro d zaje i m eto d y p ro b lem aty zacji ro m a n ­ ty zm u i realizm u, um ożliw iające zarysow anie ew olu­ cji litera c k ie j prądów , g ran ic tzw . okresów przejścio­ w ych, ich podstaw ow ych sposobów w ypow iedzi, ich d o k try n estetycznych, ich sto sun k u w zajem nego oraz stosunku do in n y ch styló w w y stęp u jących w epoce. Zwłaszcza p race pow stające w ośrodku K U L -ow skim położyły pod w alin y pod nowoczesne ujęcie poety k i polskiego rom antyzm u.

Do w ielkich osiągnięć m inionego ćw ierćw iecza za­ liczyć należy stw orzenie potężnego fu n d am e n tu filo­ logicznego w postaci rozm aitego ty p u edycji k la sy ­ k ów dziew iętnastow iecznych. Bez owego im ponujące­ go rozw oju filologii i ed y to rstw a nie do pom yślenia b y ły b y zarów no p race in te rp re ta c y jn e , jak i szero­ ka p o p u lary zacja dziew iętnastow iecznego pisarstw a. W yliczm y: w yd an ie narodow e i jubileuszow e pism M ickiewicza, w y d an ia dzieł Słowackiego, N orw ida, Sienkiew icza, P ru sa, O rzeszkow ej, Dem bowskiego, K raszew skiego, L enartow icza, w ydania k ry ty czn o - n au k o w e pism F re d ry , Słowackiego, M ickiewicza, N orw ida, B rodzińskiego (P oezje, Pism a estetyczn o -

k r y ty c z n e ). Obok nich — w zorow e edycje korespon­

d e n c ji K rasińskiego, Słow ackiego, M ickiewicza, Żm

i-KUL-owska szkoła poetyki rom antyzmu

Fundament filologiczny

chow skiej, O rzeszkow ej, P ru sa, K raszew skiego, obecnie K onopnickiej. D alej — w yd aw n ictw a źró d ­ łowe i m ateriało w e w postaci k alen d arza życia i tw órczości M ickiewicza, Sienkiew icza, P ru sa, w po­ staci Sądów w sp ó łczesn ych o tw órczości S ło w a c k ie ­

go, w reszcie im po n ująca edycja K ro n ik P ru sa,

w reszcie S ło w n ik ję z y k a M ickiew icza. I oczyw iście poszczególne tom y N ow ego K orbuta. N iektóre z ty ch bezcennych w y d aw n ictw zostały dopiero zapocząt­ kow ane, in n e z n a jd u ją się w środkow ym sta d iu m re ­ alizacji, a jeszcze in n y m niew iele b ra k u je do sfin a ­ lizow ania. Nie trzeb a podkreślać, że w szystk ie one zasługują na tak ą pomoc i zainteresow anie, b y m oż­ na je było doprow adzić do szczęśliwego końca. Zbudow ano solidny fu n d am e n t dla now oczesnej w ie­ dzy o w ieku XIX. R ozporządzam y porządną bazą fi- Zrobiono wiele lologiczno-źródłow ą oraz m ateriałow o-b ib liog raficz- ną. Zrobiono w iele dla u k azan ia m an ifestu jący ch się w lite ra tu rz e X IX w iek u idei, g atu n k ó w i stylów , stw orzono now ą w izję pokolenia rom antycznego, n a ­ pisano k ilk a cennych biografii ro m an ty k ó w i pozy­ ty w istó w (Brodzińskiego, M alczewskiego, O rzeszko­ wej), opisano c h a ra k te r życia literackiego, a zw łasz­ cza czasopiśm iennictw a w w iek u XIX . R ozporządza­ m y m onografiam i rozm aitego rodzaju: pisarzy, g ru p literackich , czasopism, gatunków , utw orów , liczny­ m i ujęciam i p o p u lary zato rsk im i ro m an ty zm u oraz pozytyw izm u jako prądów litera c k ic h i takim iż p re ­ zen tacjam i k ilk u n a stu n a jw y b itn ie jszy c h pisarzy X IX w ieku. Szczególnie doniosłą rolę w ydaw n ictw a parapodręcznikow ego pełni pozytyw istyczny kom plet tom ów Obrazu litera tu ry p o lskiej X I X i X X w ieku . U n iw ersy teck i podręcznik lite r a tu r y polskiej X IX w iek u jest od la t przygotow yw any. Jeg o pilnej po­ trz e b y nig d y nie starczy podkreślać. A le n iew ątp li­ wie n a w e t n ajlep szy podręcznik nie rozw iąże — ani nie może tego uczynić, an i nie należy tego od niego w ym agać — tej ogrom nej m asy problem ów badaw ­ czych, jak ie n asuw a w iek X IX . Na podstaw ie doko­

1 7 B A D A N I A L I T E R A C K IE N A D X IX S T U L E C IE M

n a ń i dośw iadczeń ostatniego 25-lecia należy sfo rm u­ łować plan b ad ań podstaw ow ych n ad w iekiem X IX oraz nakreślić k ie ru n k i p o p u lary zacji w yników ty ch badań.

R om antyzm polski p rzestał ju ż być ty m „w ielkim nieznajom ym ”, o k tó ry m pisał na początku naszego w ieku S tan isław Brzozowski. Ale jeszcze w k w ie tn iu 1971 roku Ja ro sław Iw aszkiew icz w yznał: „Coraz bardziej p rzek o nu jem y się, że olbrzym ia i bardzo za­ sadnicza połać naszej k u ltu ry , jak ą jest rom antyzm , je st jeszcze niedostatecznie zbadana, niedocenio­ na, a co za ty m idzie — za skąpo o pisana” — i koń­ czył swoje dyw agacje w y zy w ający m stw ierd ze­ niem : „W łaściwie m ówiąc nic nie w iem y o polskim ro m an ty zm ie” . T rudno podzielać ten sąd w ielkiego pisarza. Ale zarazem tru d n o też przejść obok niego obojętnie.

K onieczne jest zatem stw orzenie takiego p ro g ram u działania, by obecnie p rac u jąc e g ru p y uczonych m ogły zespolić racjo n aln ie sw oje w ysiłki i spłacić, choć w części, te n dług, jak i w szyscy zaciągnęliśm y u w ieku XIX. P rz y czym n ależy z całą m ocą pod­ kreślić, iż w y konaniu zadań filologicznych, biblio­ graficznych, in te rp re ta c y jn y c h , p o p u laryzato rsk ich pow ażnie zagraża k a ta stro fa ln y w p ro st b rak do­ pływ u m łodej k a d ry do b ad ań n ad w iekiem XIX. D eficytow i kad row em u n ależy zaradzić jak n a j­ ry ch lej, gdyż w yk ształcen ie badacza w zakresie w iek u X IX, a zwłaszcza już e d y to rstw a dziew iętna­ stow iecznego, w ym aga lat żm udnych w ysiłków . P rzedstaw ion e propozycje p lan u badaw czego zo­ s ta ły o parte na re fe ra ta c h B. Zakrzew skiego, J. K u lczy ck iej-S alo n i oraz d y sk u sji w gronie spec­ jalistó w z K o m itetu N auk o L ite ra tu rz e . Ze w zglę­ d u n a tru d n o ści m etodologiczne „m onografii syn ­ tety z u ją c y c h w ro d zaju K lein ero w sk ich ” , należy postulow ać opracow yw anie szkiców m onograficz­ n ych, „p o p u larno -n au k ow ych ujęć m onograficznych życia i tw órczości” w y b itn y ch p isarzy X IX w ieku,

Gdzie są m ło­ dzi uczeni?

Najpotrzeb­ niejsze prace

np. M ickiewicza, N orw ida, G oszczyńskiego, M al­ czewskiego, L enartow icza, Syrokom li, K raszew ­ skiego, F re d ry i innych, a także p rzy go tow y w an ie „m onografii środow iskow ych”, zwłaszcza że w ty m zakresie u jaw n ia ją się n ajw iększe lu k i w naszej znajom ości lite ra tu ry ro m anty czn ej (np. m onografia tw órczości pom niejszych poetów em igracyjnych). N ależy też w dalszym ciągu stym ulow ać badania m onograficzne nad poszczególnym i w y b itn y m i u tw o ram i dziew iętnastow iecznym i. Szczególnie zaś — k o n ty n u u ją c tra d y c ję Pigoniow ego Z aw sze o N im — należałoby sk u p ić się na b ad a n ia c h nad

M ickiew iczem jako jed n ej z n ajw iększych postaci X IX w ieku w Europie. Z p ilny ch p o stu latów w ty m zak resie B. Z akrzew ski w ym ienia:

„System atyczne prace nad pełną m onografią źródłową 0 recepcji M ickiewicza do 1855 roku; w ydanie (jest w p la­ nie) korespondencji do M ickiewicza; fototypiczne edycje utworów; poprawna i pełna bibliografia utw orów M ickie­ wicza do r. 1855 (Sem kowiczowska nie w ytrzym uje k ry­ tyki); inw entarz zbiorów Muzeum M ickiewicza w W arsza­ w ie”.

N ależy doprow adzić do tego, by n a ry n k u w y d aw ­ niczym b y ły stale dostępne edycje dzieł M ickiew i­ cza i Słow ackiego, w ydać pism a G oszczyńskiego 1 K rasińskiego (ew en tu aln ie w obszernym w yborze) oraz now e popraw ione edycje zbiorow e dzieł O rze­ szkow ej, P rusa, Sienkiew icza, a także K onopnickiej, A snyka, Św iętochow skiego (publicystyk a filozoficz­ n a i społeczna), p o d k reślając silnie jeszcze raz ko­ nieczność k o n ty nu o w an ia i ukończenia rozpoczę­ ty c h edycji k ry tyczn o -n auk ow y ch.

W zakresie p o p u lary zacji lite r a tu r y rom anty zm u i pozytyw izm u p ro p o n u je się opracow anie w ydaw ­ n ictw encyklopedycznych i słow nikow ych rozm ai­ tego ty p u : np. M ałego K orbuta, dużego i m ałego przew odnika encyklopedycznego po rom an tyzm ie i pozytyw izm ie, k alen d arza życia literackiego ro ­ m antyzm u, słow ników życia i tw órczości

poszczę-1 9 B A D A N I A L I T E R A C K I E N A D X I X S T U L E C I E M

gólnych w y b itn y ch p isarzy (w ro d zaju L aro usse’ow- skich D ictionnaire de Balzac czy D ictionnaire de

V ictor Hugo). W śród p ilnie p o trzeb n ych antologii

w ym ienia się now e antologie poezji rom an ty cznej, now elistyki litera c k ie j X IX w ieku, listu ro m a n ­ tycznego, a tak że jednotom ow e antologie listów , np. K rasińskiego czy O rzeszkow ej, eseju literackiego i filozoficznego, m yśli estetycznej ro m an ty zm u i pozytyw izm u. W śród potrzeb b io g rafisty k i i in ­ te rp re ta c ji lite ra c k ie j ry su je się propozycja w y d a­ nia antologii a u to p o rtre tó w ro m an ty k ó w oraz po­ zytyw istów , ich w ypow iedzi o sobie, o plan ach tw orzenia i działania. Istn ie je też potrzeba n au k o ­ w ej serii źródłow ej w ty p ie 24-tom owego w y d aw ­ nictw a niem ieckiego: R eihe «R om antik» w serii

D eutsche L itera tu r, S a m m lu n g literarischer K u n s t- u n d K u ltu r-D e n k m ä le r in E n tw icklu n g sreih en

(ukazały się tu m .in. K u n stan sch au u ng der F rüh­

ro m a n tik ; W elta nsch au u n g der F rü h ro m an tik; Ro­ m an tische W issenschaft).

P o trzeb y w zakresie podstaw ow ych problem ów badaw czych m ożna by u grupow ać w n a stęp u jący sposób:

1. D zieje prądów litera ckich w w ie k u X I X , ich w zajem ne relacje, k o n ty n u acje, d y n am ik a w e­ w nętrzn eg o rozw oju, k ie ru n k i ew olucji, początek i koniec ro m an ty zm u , tzw . o kresy przejściow e, roz­ m aitość n u rtó w w obrębie epok literack ich , różno­ rodność segm entów sk ład ających się na okres lite ­ rack i (np. ro m a n ty zm a klasycyzm ; ro m an ty zm a sen ty m en talizm ; ro m an ty zm a pozytyw izm ; pozy­ ty w izm a realizm ; przełom rom an tyczn y; zm ierzch ro m an ty zm u ; polski „czarn y ro m a n ty zm ” ; w e- w n ą trz ro m a n ty cz n e rew iz je rom an ty zm u ; ew olucja ro m a n ty zm u i ew olucja pozytyw izm u w k u ltu rz e w spółczesnej...).

2. H istoria idei dziew iętn a sto w ieczn ych , zw ią zk i li­

te r a tu r y z ideam i w ie k u oraz z procesem h isto ry cz­

Co trzeba w ydawać?

Podstaw ow e problemy badawcze

D ziew iętn asto­ w ieczne

...estetyki...

..formy artystyczne...

n y m (np. racjo nalizm i irracjo nalizm w k u ltu rz e

w ieku XIX; h isto ry zm dziew iętnastow ieczny; or- ganicyzm ro m an ty czn y i organicyzm p o zy ty w i­ styczny; koncepcja n a tu r y w ro m anty zm ie i pozy­ tyw izm ie; ro m an tyczn a „filozofia życia” ; ro m a n ­ ty zm i chrześcijaństw o; ro m anty zm i a n ty k ; egzo- ty zm rom antyczny; ro m an ty zm a rew olucja; pozy­ tyw izm a rew olucja; m odel laickiej k u ltu r y p o z y ty ­ w izm u; d em o k raty zm i rep ub likanizm d zie w ię tn a ­ stowieczny...).

3. H istoria d ziew iętn a sto w ieczn ych d o k tr y n este­

tyc zn y ch ; kategorie e ste tyc zn e ro m a n ty zm u i po­ z y ty w iz m u (np. ro m an ty czn a w yobraźnia literack a;

ro m anty czn e pojęcie poezji; fan ta sty k a ro m antyczn a; ironia ro m antyczna; d o k try n a estetyczna ro m a n ty z ­ mu; d o k try n a estety czn a pozytyw izm u; „czas” ro ­ m an ty zm u i „czas” pozytyw izm u; „ p rz e strz e ń ” ro ­ m an ty zm u i „ p rz e strz eń ” pozytyw izm u; tragizm rom antyczny; este ty k a fa k tu w pozytyw izm ie...). 4. H istoria g łó w n ych fo rm a r ty s ty c z n y c h X I X w ie­

k u (np. d ra m a t rom antyczny; powieść rea listy cz ­

n a — h isto ria realizm u dziew iętnastow iecznego; epika rom antyczna; ro m an ty zm a powieść; proza rom an ty czn a; liry k a ro m antyczna; postać poezji pozytyw istycznej; pogranicze lite ra tu ry i p u b licy ­ sty k i w pozytyw izm ie; esej dziew iętnastow ieczny; felieton dziew iętnastow ieczny; ty p y powieści w X IX wieku...).

5. Socjologia litera tu ry ro m a n ty zm u i p o z y ty w iz m u (np. ty p y pisarzy dziew iętnastow iecznych; em igra­ cja i k raj; poeci w sekcie m istycznej; cenzura i ję ­ zyk ezopowy polskiej lite ra tu ry dziew iętnastow iecz­ nej; rola czasopiśm iennictw a; kształto w anie się i fo rm y społecznego obiegu lite ra tu ry pop ularnej, ty p k u ltu ry dziew iętnastow iecznej...).

6. Ujęcia k o m p a ra tysty czn e litera tu ry X IX -w ie c z n e j (np. ro m an ty zm polski a ro m an ty zm europejski;

2 1 B A D A N IA L I T E R A C K IE N A D X I X S T U L E C IE M

osobliwość ro m anty zm u polskiego; pozytyw izm polski a pozytyw izm europejski...).

7. W spółczesna recepcja litera tu ry ro m a n ty zm u i p o z y ty w iz m u ze szczególnym uw zględnieniem in ­

scenizacji tea tra ln y ch , telew izy jn y ch oraz ad ap tacji film ow ych.

8. H istoria w ie d zy o w ie k u X I X (np. a u to in te rp re - tac je ro m an ty zm u i pozytyw izm u; rozw ój w iedzy o lite ra tu rz e w iek u X IX w E uropie i w Polsce; m o­ nografie działalności naukow ej C hrzanow skiego, K leinera, Pigonia, Z. Łem pickiego...).

1971

K ontynuując Kleinera, Pigonia...