Inflacja w Polsce

Inflacja w Polsce

Kamilla Marchewka-Bartkowiak

Inflation in Poland

This article provides a general overview of inflation in Poland. It begins with definition, causes and inflation measurement. Then fluctuations over the last 10 years and recent trends are discussed. The article concludes with a brief analysis of the reasons for the current high levels of inflation in Poland.

Wprowadzenie

W ostatnim czasie coraz częściej pojawia się w dyskusjach ekonomicznych i społecznych temat wzrastającej inflacji w Polsce. W okresie maj–czerwiec 2011 roku w prasie pojawia- ły się niepokojące tytuły prasowe Inflacja w Polsce najwyższa od 10 lat, Trudno będzie wygrać z inflacją, czy też Rosnąca infla- cja zabija polskie portfele.

W niniejszym artykule zaprezentowano syntezę najważ- niejszych problemów dotyczących inflacji, w tym jej istoty, za- sad pomiaru oraz wyznaczania bezpiecznego poziomu. Poza tym przedstawiono analizę kształtowania się inflacji w Polsce w okresie ostatniej dekady oraz przyczyny, jakie wpłynęły na zmiany cen w ostatnich miesiącach.

Jak mierzy się inflację?

Inflację definiuje się jako wzrost ogólnego poziomu cen w gospodarce w wyznaczonym czasie. Istotę inflacji można jed- nak przedstawić dokładniej jeżeli odniesiemy się do poszcze- gólnych części tej definicji.

Ogólny poziom cen jest sformułowaniem wskazującym przede wszystkim na to, co stanowi podstawę pomiaru infla- cji. W praktyce bowiem główny indeks opiera się na koszyku

dóbr konsumpcyjnych (CPI – consumer price index), two- rzony w oparciu o wyniki przeprowadzonego przez krajowy urząd statystyczny (w Polsce jest to GUS) badania cen towa- rów i usług konsumpcyjnych na rynku detalicznym oraz an- kietowego badania budżetów gospodarstw domowych, za- wierającego wyniki o przeciętnych wydatkach na najczęściej kupowane przez rodziny w danym okresie towary i usługi.

Dane te podzielone są dalej na odpowiednie kategorie (we- dług przyjętych wag w zależności od ich istotności w całym koszyku), jak np. żywność, napoje (alkoholowe i bezalkoholo- we), wyroby tytoniowe, odzież i obuwie, mieszkanie, zdrowie, transport, łączność, rekreacja i kultura, edukacja, restauracje i hotele, inne towary i usługi¹. W celu zachowania możliwości porównywania danych urzędy statystyczne powinny utrzy- mywać stałą metodologię liczenia koszyka dóbr konsump- cyjnych i tym samym wskaźnika CPI. Jednakże zdarza się, iż zmiany dostosowawcze są wprowadzane (przykład 1).

Indeks CPI nie jest jednak jedyną miarą stosowaną do oceny zmian poziomu cen w gospodarce. Warto wspomnieć chociażby o indeksie cen dóbr produkcyjnych (PPI), wska- zującym na zmiany średniego poziomu cen, jakie płacą pro- ducenci, czyli np. cen surowców czy materiałów do produkcji określonych towarów (z wyjątkiem pracy), czy też indeksie

1 Informacje GUS, www.stat.gov.pl [dostęp: 20 lipca 2011 r.].

HICP (zharmonizowany indeks cen konsumpcyjnych)², wpro- wadzonym dla wszystkich krajów Unii Europejskiej i opartym na ujednoliconym dla wszystkich państw członkowskich ko- szyku towarów i usług konsumpcyjnych. Oznacza to także, iż HICP może różnić się od krajowego CPI.

Banki centralne, aby jak najlepiej poznać przyczyny zmian inflacji szczególnie w średnim i długim okresie, często wyko- rzystują dodatkowe wskaźniki tzw. inflacji bazowej, utwo- rzone poprzez wyłączenie cen określonych towarów i usług z koszyka. Narodowy Bank Polski wprowadził je już w 1998 r., a od 2009 r. stosuje cztery miary inflacji bazowej³. Ich charak- terystykę zawiera tabela 1.

Jaka może być skala wzrostu inflacji?

Inflacja to zatem wzrost ogólnego poziomu cen, który wy- znaczony jest konkretnie zdefiniowanym wskaźnikiem. Wzrost ten prezentowany jest za pomocą stopy wzrostu, czyli pro- centową zmianą wskaźnika CPI, określaną zarówno w ujęciu

2 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1687/98 zmieniające rozporządze- nie Komisji (WE) nr 1749/96 dotyczące objęcia towarów i usług zhar- monizowanym wskaźnikiem cen konsumpcyjnych.

3 Aktualne wskaźniki inflacji bazowej podawane są przez NBP za- zwyczaj około 20. dnia każdego miesiąca.

rocznym, półrocznym, kwartalnym oraz miesięcznym. Współ- czynnik ten pokazuje zmianę w relacji do przyjętego okresu bazowego, np. dany miesiąc do miesiąca poprzedniego (luty do stycznia) lub dany miesiąc do tego samego miesiąca roku poprzedniego (luty 2011 do lutego 2010).

Inflacja może wzrastać w różnym (praktycznie nieograni- czonym) tempie. Umiarkowany wzrost cen w kraju jest zjawi- skiem korzystnym z punktu widzenia makroekonomicznego, gdyż świadczy przede wszystkim o rozwoju i konkurencyjno- ści gospodarki. Jego granice często wyznacza bank centralny z punktu widzenia możliwości kontrolowania inflacji. Dlatego w literaturze spotyka się najczęściej cztery rodzaje inflacji.

Pierwszym z nich jest inflacja pełzająca, która charakte- ryzuje się niewielkimi zmianami cen, określanymi najczęściej w granicach od 3–5% rocznie. Takie tempo zmian uznaje się jako możliwe do kontroli przez władze monetarne.

Inflacja krocząca występuje kiedy dynamika wzrostu cen w gospodarce zwiększa się od 5–10% rocznie co oznacza, iż społeczeństwo i przedsiębiorcy w swoich decyzjach dotyczą- cych zakupów i produkcji (tzw. oczekiwaniach inflacyjnych) zaczynają uwzględniać możliwy dalszy wzrost cen, co powo- duje zjawisko „dodatkowego napędzania inflacji” w wyniku m.in. presji na wzrost płac (tzw. efekt drugiej rundy). W tej sytuacji bankowi centralnemu coraz trudniej jest kontrolować inflację.

Inflacja galopująca to inflacja kształtująca się powyżej 10% rocznie, osiągając nawet skalę stuprocentowego tem- Przykład 1. Zmiany metodologii liczenia wskaźnika CPI stosowane przez GUS od 2011 r.

Od 1 stycznia 2001 roku Główny Urząd Statystyczny wprowadził zmiany metodologiczne dotyczące obliczania wskaźnika CPI, głównie w zakresie notowań cen towarów sezonowych. Zmiany te powodują m.in., iż wagi owoców i warzyw w koszyku CPI są stałe w całym roku, w odróżnieniu do poprzednich lat kiedy zmieniały się co miesiąc, odzwierciedlając w ten sposób sezono- we dostosowania ich konsumpcji. Poza tym zmianie uległ sposób podania cen nowo wprowadzanych produktów sezonowych w pozycji koszyka – odzież i obuwie.

Według danych NBP w okresie styczeń – kwiecień 2011 r. wpływ powyższych zmian metodologicznych na wysokość inflacji był niewielki, natomiast w maju wyniósł 0,2 pkt proc. Wyższa skala oddziaływania ma wystąpić w kolejnych dwóch miesiącach, po czym od sierpnia wpływ zmiany metodologii na wskaźnik CPI powinien słabnąć.

Źródło: opracowanie na podstawie Raportu o inflacji, NBP, Lipiec 2011, s. 20.

Tabela 1. Miary inflacji bazowej (IB) stosowane przez Narodowy Bank Polski

Inflacja bazowa Charakterystyka

IB po wyłączeniu

cen administrowanych Wskaźnik powstaje w wyniku wyłączenia cen, które nie są wynikiem regulacji rynkowych, ale są po wpływem działań władz publicznych (rządowych i samorządowych), w tym różnych regulatorów. Są to np. ceny za energię, wodę, kanalizację, czynsze mieszkaniowe.

IB po wyłączeniu

cen najbardziej zmiennych Wskaźnik powstaje poprzez wyłączenie cen, które są wrażliwe na różnego rodzaju szoki gospodarcze (popyto- we i/lub podażowe) lub charakteryzują się istotną sezonowością. Koszyk ten może zatem zmieniać się w czasie.

Do najczęściej uwzględnianych w tym wskaźniku towarów i usług zalicza się produkty żywnościowe (w tym owo- ce, warzywa, mięso), produkty energetyczne (paliwa, gaz, opłaty), ale także usługi dostępu do internetu, usługi administracji państwowej oraz usługi prawne.

IB po wyłączeniu

cen żywności i energii Wskaźnik powstaje poprzez wyłączenie cen dóbr wrażliwych na szoki podażowe (wewnętrzne, czy zewnętrzne, jak np. niskie zbiory płodów rolnych w wyniku niekorzystnych zmian pogodowych lub zmniejszenie wydobycia ropy naftowej przez kartele naftowe). Wyłączenia obejmują zatem ceny żywności i energii.

15% średnia obcięta Wskaźnik powstaje w wyniku dokonania statystycznego wyłączenia (obcięcia) 15% na zbiorze grup cen uszerego- wanych towarów i usług charakteryzujących się największymi zmianami.

Źródło: opracowanie na podstawie Metodologia obliczania miar inflacji bazowej publikowanych przez Narodowy Bank Polski, NBP, 15 marca 2011.

pa wzrostu cen. Inflacja ta jest już bardzo niebezpieczna dla gospodarki, gdyż wymyka się często spod kontroli banku centralnego, powoduje znaczący i nagły spadek siły na- bywczej pieniądza (czyli można kupić zdecydowanie mniej towarów i usług za to samo miesięczne wynagrodzenie) i w dłuższym terminie powoduje obniżenie wzrostu gospo- darczego.

Hiperinflacja to gwałtowny wzrost cen powyżej 100%

rocznie, wywołujący często panikę i załamanie systemu fi- nansowego m.in. w wyniku masowego wycofywania lokat z banków lub/i dokonywaniu masowej wymiany waluty kra- jowej na obcą. Najczęściej podawane historyczne zjawiska hiperinflacji to przykład Węgier po II wojnie światowej, kie- dy to pomiędzy sierpniem 1945 a lipcem 1946 r. ceny rosły przeciętnie o 19 000% miesięcznie⁴ oraz Niemcy w latach 1922–1923, gdy wystąpił ponad 300%-owy wzrost cen w ska- li miesiąca.

Jaki jest bezpieczny poziom inflacji?

Bezpieczny poziom inflacji oznacza przede wszystkim sta- bilny poziom cen. Należy bowiem zaznaczyć, iż inflacja może także przerodzić się w zjawisko odwrotne, czyli deflację tzn.

spadek ogólnego poziomu cen w gospodarce, który w dłuż- szym okresie wywołuje stagnację gospodarki. Celem polityki pieniężnej jest jednak niski (bezpieczny) poziom inflacji, ale nie deflacja.

Stabilność cen to najczęściej formalnie przyjęty przez bank centralny⁵cel polityki pieniężnej. Przykład takiej formuły celu występuje w przypadku Europejskiego Banku Centralne- go (EBC) oraz Narodowego Banku Polskiego. Jednak co ona dokładnie oznacza? Najczęściej jest to konkretnie wyznaczony dopuszczalny poziom inflacji (tzw. cel punktowy) lub przedział w granicach którego inflacja powinna się kształtować (pasmo wahań).

Zgodnie z art. 127 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europej- skiej⁶, głównym celem Europejskiego Systemu Banków Cen- tralnych (ESBC) jest utrzymanie stabilności cen. Jednakże bez uszczerbku dla celu stabilności cen, ESBC wspiera ogólne poli- tyki gospodarcze w Unii, mając na względzie przyczynianie się do osiągnięcia celów Unii Europejskiej. W 1998 r. cel ten został uszczegółowiony przez Radę Prezesów ESBC i oznaczał roczny wzrost zharmonizowanego wskaźnika cen konsumpcyjnych (HICP – Harmonised Index of Consumer Prices) dla strefy euro

„o mniej niż 2%”, przy czym stabilność cen „należy utrzymać w średnim okresie”. W 2003 r. powyższy zwrot zmodyfikowano dodając, że celem EBC jest utrzymanie inflacji (stopy wzrostu HICP) poniżej 2%, „ale blisko tego poziomu”. Oznacza to zatem, iż stabilność cen dla krajów członkowskich oznacza dopusz- czalny poziom inflacji na poziomie nie większym niż 2%.

Narodowy Bank Polski, jako członek ESBC przyjmuje także cel stabilności cen. Dokładnie jest on sformułowany w ustawie

4 Dane za: Hiperinflacja wciąż żyje, www.nbportal.pl [dostęp:

20 lipca 2011 r.].

5 W niektórych krajach cel polityki pieniężnej ustanawiany jest przez rząd (np. Izrael, Indonezja) lub wspólnie przez rząd i bank cen- tralny (Nowa Zelandia, Australia).

6 Wcześniej był to art. 105 Traktatu z Maastricht z 1992 r.

o NBP⁷ (art. 3 ust. 1) jako „utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP”. Jednakże już pierwsza Rada Polityki Pieniężnej powołana w 1998 r. uszcze- gółowiła powyższy zapis, ustanawiając cel punktowy w kon- kretnie wyznaczonym czasie, tzn. na koniec 2003 r. poziom wskaźnika CPI nie mógł przekroczyć 4%. Od 2004 r. wprowa- dzono z kolei pasmo wahań od wyznaczonego docelowego poziomu inflacji, tj. 2,5% ±1%. Oznacza to, iż dopuszczalna przez NBP inflacja powinna wahać się w granicach od 1,5% do 3,5% rocznie.

Na podstawie powyższych dwóch przykładów można za- tem wyciągnąć wniosek, iż bezpiecznym poziomem inflacji, zapewniającym rozwój gospodarki i jednocześnie możliwym w pełni do kontroli przez bank centralny, jest poziom około 2% w skali roku.

Jak zmieniała się inflacja w Polsce?

Historia inflacji w Polsce demokratycznej rozpoczęła się od hiperinflacji. W 1990 roku, zgodnie z danymi GUS, inflacja osiągnęła prawie 600% w ujęciu rocznym. W kolejnych latach inflacja w Polsce przeszła wszystkie wspomniane wyżej fazy, aż do przyjętego za stabilny poziomu cen.

W 2001 r. osiągnięto średnioroczny poziom inflacji poni- żej 10% i była to wówczas najniższa dynamika wzrostu cen od początku transformacji polskiej gospodarki⁸. W latach 2001–2010 przeciętnie roczny poziom inflacji wyniósł 2,8%.

Licząc od wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. infla- cja ulegała zmianom, jednak nie przekraczała poziomu 5%

rocznie (wykres 1). Analiza inflacji bazowej wskazuje z kolei, iż głównym czynnikiem wpływającym na zmiany (szczególnie wzrost) inflacji w tym okresie były zwiększające się ceny żyw- ności i energii.

Jak wspomniano wyżej od 1999 roku Rada Polityki Pienięż- nej realizowała tzw. strategię bezpośredniego celu inflacyj- nego (BCI), wyznaczając maksymalny poziom wskaźnika CPI na koniec 2003 r. na 4% w skali roku. Na wykresie 2 widoczne jest wyraźnie, iż Radzie udało się osiągnąć założony cel z dużą

„rezerwą”, gdyż w 2003 r. inflacja nie przekroczyła 1%. Wynik ten spowodował, że Polska wchodząc w lipcu 2004 r. do Unii Europejskiej, wypełniała jedno z kluczowych kryteriów kon- wergencji, jakim jest kryterium inflacji.

Od okresu przejścia na pasmo wahań inflacji, wyznaczają- ce obecnie cel polityki pieniężnej, wskaźnik CPI kilkakrotnie przekroczył dopuszczalny poziom, zarówno w dolnym, jak i górnym jego paśmie.

Przyjmowane jeszcze niedawno przez Narodowy Bank Polski, jak i Ministerstwo Finansów optymistyczne prognozy kształtowania się inflacji w granicach celu na lata 2011–2013 odbiegają jednak od ostatnich (lipcowych) projekcji banku centralnego, według których na koniec 2011 r. poziom wskaź- nika CPI może osiągnąć 4% rocznie (wykres 3). W kolejnych latach jednak inflacja powinna się ustabilizować w przyjętym paśmie wahań.

7 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U.

2005, nr 1, poz. 2 ze zm.)

8 Raport o inflacji w 2001 roku, NBP, 2002, s. 62.

Wykres 1. Wskaźniki CPI oraz inflacji bazowej (analogiczny miesiąc poprzedniego roku =100)

99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 w %

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

CPI po wyłączeniu cen administrowanych

po wyłączeniu cen najbardziej zmiennych po wyłączeniu cen żywności i energii 15% średnia obcięta

Źródło: www.nbp.pl [dostęp: 21 lipca 2011 r.].

Wykres 2. Wskaźniki CPI oraz przyjęte przez NBP cele inflacyjne

100 101 102 103 104 105 106 107 108 w %

cel punktowy

pasmo wahań

sty-01 lip-01 sty-02 lip-02 sty-03 lip-03 sty-04 lip-04 sty-05 lip-05 sty-06 lip-06 sty-07 lip-07 sty-08 lip-08 sty-09 lip-09 sty-10 lip-10 sty-11

Źródło: na podstawie danych NBP.

Wykres 3. CPI (dane roczne) w latach 2001–2010 oraz prognozy na lata 2011–2013

100 101 102 103 104 105 106 w %

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

CPI (prognoza MF) CPI (projekcja marcowa NBP) CPI (projekcja lipcowa NBP)

Źródło: opracowanie na podstawie Raportów o inflacji NBP z marca i lipca 2011 r. oraz projektu ustawy budżetowej na 2011 r., Ministerstwo Finansów, wrzesień 2010.

Dlaczego inflacja jest obecnie wysoka?

Zgodnie z danymi NBP w okresie styczeń–maj 2011 r. rocz- ny wzrost cen osiągnął poziom 5%. Do najważniejszych przy- czyn relatywnie wysokiego poziom wskaźnika CPI w ostatniej dekadzie przyczyniły się zarówno zjawiska cenowe o charak- terze globalnym, jaki krajowym.

Obserwując sytuację międzynarodową w zakresie ten- dencji cenowych uwagę zwraca wzrost inflacji zarówno w gospodarkach rozwiniętych, jak i wschodzących (emerging markets). Według czerwcowych prognoz Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), na koniec 2011 r. inflacja w tych grupach krajów może wynieść odpowiednio 2,6% oraz 6,9%

(wykres 4). Należy także dodać, iż dla bieżącego roku MFW podniósł prognozę dla państw rozwiniętych o 0,4% w sto- sunku do projekcji z kwietnia. Prognozy na 2012 r. wskazują z kolei, iż utrzymujący się od trzech lat trend prawdopodobnie ulegnie zmianie, czyli ogólny poziom cen w gospodarkach po- winien zacząć spadać⁹.

Jako główne przyczyny wzrostu inflacji na świecie uzna- je się zwiększenie cen surowców oraz żywności. W krajach azjatyckich oraz Ameryki Łacińskiej wzrost inflacji wywołał także szybki rozwój gospodarczy, który skutkował zwięk- szeniem się poziomu płac, a tym samym popytu (zakupów).

Uwzględniając z kolei przyczyny wzrostu cen w krajach Eu-

9 World Economic Outlook Update, IMF, June 17 2011.

ropy Środkowo-Wschodniej uwagę zwracają dodatkowo podwyżki cen administracyjnych oraz wzrost podatków po- średnich¹⁰.

Zmiany cen na świecie oddziaływały na inflację w Polsce.

Wśród głównych krajowych przyczyn wzrostu cen wskazuje się zatem:

• wzrost cen żywności, co zauważyć można analizując cho- ciażby wybrane informacje z rynku rolnego (wykres 5),

• wzrost stawki podatku VAT, wprowadzony ustawowo od 2011 r. (NBP szacuje wzrost inflacji z tego tytułu na 0,3–0,4 pkt. proc.¹¹).

• wysoka cena paliw oraz podwyżka administrowanych cen nośników energii (głównie prądu),

• zastosowane zmiany metodologiczne dotyczące wskaź- nika CPI wprowadzone przez GUS (patrz przykład 1).

Z powyższego wynika, iż większość przyczyn dotychcza- sowego wzrostu ogólnego poziomu cen związane były ze zmianami o charakterze administracyjno-prawnym. Jednakże z punktu widzenia odpowiedniej wagi poszczególnych zja- wisk, wzrost cen paliw, surowców i żywności odegrał kluczową rolę. Był ona także w dużej części czynnikiem zewnętrznym, czyli niezależnym od władz krajowych.

10 Na podstawie raportów MFW oraz NBP.

11 Raport o inflacji, NBP, lipiec 2011, s. 22.

Wykres 4. Inflacja w gospodarkach rozwiniętych oraz wschodzących (dane roczne – % stopa wzrostu)

0,1

1,6

2,6

1,7 5,2

6,1

6,9

5,6

0 1 2 3 4 5 6 7 8

2009 2010 prognoza 2011 prognoza 2012

gospodarki rozwinięte gospodarki wschodzące Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego.

Źródło: opracowanie na podstawie danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi [dostęp: 21 lipca 2011].

Wykres 5. Wybrane informacje dotyczące cen rynku rolnego w Polsce w latach 2009–2011

Zespół redakcyjny:

Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. +48 22 694 17 53, e-mail: adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski

Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa

Podsumowanie

Według zaprezentowanych projekcji w 2012 r. inflacja ma ulegać spadkowi zarówno w Polsce, jak i na świecie. Występu- jący zatem dotychczasowy trend wzrostu cen ma zostać od- wrócony. Należy jednak zaznaczyć, iż w prognozach z lat ubie- głych większość instytucji międzynarodowych i krajowych nie przewidywała tak gwałtownego wzrostu cen w ostatnich mie- siącach. W dużym stopniu bowiem efektem wzrostu inflacji są

zjawiska pozaekonomiczne, jak chociażby klęski żywiołowe w różnych regionach świata.

Długotrwały wzrost cen, już od poziomu inflacji kroczącej, może być zagrożeniem dla gospodarki. W tej sytuacji kluczo- wym stają się odpowiednie działania podejmowane przez bank centralny, aby ustabilizować inflację w średnim terminie.

Niewątpliwe jednak coraz większe znaczenie w problemie wzrostu cen krajowych odgrywają i odgrywać będą zjawiska globalne.