Darius S t a 1 i û n a s, Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863, Seria: On the Boundary of Two Worlds: Identity, Freedom, and Moral Imagination in the Baltics, vol. XI, Amsterdam-New York 2007, XIV + 466.
Książka Dariusa Staliunasa, znanego li-tewskiego historyka zajmującego się dziejami Litwy dziewiętnastego i początku dwudzieste-go stulecia, stanowi ukoronowanie jedwudzieste-go wielo-letnich badań. Staliünas dal się poznać dzięki swym licznym źródłowym studiom publiko-wanym nie tylko w języku litewskim, siłą rze-czy dostępnym tylko dla wybranego grona ba-daczy, ale przede wszystkim dzięki rozprawom publikowanym w językach angielskim i rosyj-skim, ale także w języku polskim i niemi-eckim. Jego zainteresowania naukowe ewolu-owały od problematyki ściśle litewskiej, także litewskiej - w szerszym niż etniczne - daw-nym rozumieniu tego słowa, w kierunku za-gadnień ogólniejszej natury. Pierwsze prace dotyczyły przede wszystkim spraw Kościoła katolickiego i dziejów szkolnictwa wyższego na Litwie. Następnie zainteresowania litew-skiego historyka przesunęły się w kierunku analizy sytuacji różnych narodowości zamiesz-kujących byłe Wielkie Księstwo Litewskie. Swego rodzaju zamknięciem zaś stały się kry-tyczne studia dotyczących najważniejszych problemów całego regionu we wspomnianym okresie, w tym zwłaszcza problem rusyfikacji.
Wśród pierwszych prac Staliunasa, które zwróciły uwagę na tego historyka, znalazły się studia poświecone działalności wileńskiego bi-skupa Edwarda von der Roppa (1903-1907)' i przede wszystkim książka Społeczeństwo bez uniwersytetu? Problem reaktywowania wyższej szkoły na Litwie (polowa XIX w. - początek XX w.)2, wszystkie opublikowane w serii „Studia z Historii Odrodzenia Litewskiego". Tej pro-blematyce poświęcił również odrębne studium w języku angielskim na temat tendencji etnicz-no-politycznych na Litwie w okresie rewolucji i odwilży 1905-1907 roku5.
Następnie zajął się tzw. kwestią polską (w dziewiętnastowiecznym jej rozumieniu przez ówczesne władze carskie) na Litwie historycznej. Powstały wówczas studia poświęcone sytuacji Polaków w polityce rządu rosyjskiego4, a także
rozprawy dotyczące działalności poszczegól-nych osób głównie ze środowiska wileńskich
krajowców, w tym postaciom Tadeusza Wrób-lewskiego5 i Michała Romera, zaś w odniesie-niu do okresu wcześniejszego rozprawa 0 relacjach pomiędzy „białymi" a władzami car-skim przed powstaniem styczniowym oraz stu-dium na temat konserwatywnej szlachty litew-skiej w połowie XIX stulecia i sprawie jej podwójnej świadomości politycznej6.
Równolegle pojawiło się szereg studiów poświęconych kwestii żydowskiej na Litwie hi-storycznej, w tym rozprawa na temat zmian w sytuacji politycznej i kwestii żydowskiej w za-chodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego w przededniu wybuchu powstania styczniowego
1863 roku oraz litewskie edycje materiałów poświęconych problematyce żydowskiej7.
Centralną kwestią, która przewijała się we wszystkich tych opracowaniach i studiach było pytanie: czy władze carskie rzeczywiście dążyły do całkowitej rusyfikacji wszystkich narodowości Zamieszkujących Litwę histo-ryczną w okresie po powstaniu styczniowym8.
Głównymi problemami szczegółowymi były zaś pytania o zakres zamiarów władz carskich co do pomysłu zjednoczenia katolików z pra-wosławiem oraz kwestii wprowadzania alfabe-tu rosyjskiego do języka litewskiego9.
Stopniowo, w ślad za rosyjskim history-kiem Aleksiejem I. Millerem, Staliünas zaczął skłaniać się ku szczegółowemu rozróżnieniu procesów wynaradawiania, w tym rusyfikacji, wprowadzając pojęcia asymilacji i akulturacji, przejęte z anglojęzycznej literatury dotyczącej zmian tożsamości narodowej na obszarach poddanych naciskom wynaradawiającym1 0.
Już wcześniej zaś zainteresował się także ogól-nymi problemami związaogól-nymi z historią pa-ństwa (często nieistniejącego) a historią narodu dążącego do stworzenia lub odtworzenia wła-snego organizmu państwowego".
Książka Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863, której tytuł można by w wol-nym przekładzie przetłumaczyć jako: Kreując Rosjan - znaczenie i praktyka rusyfikacji na Litwie 1 Białorusi po 1863 roku, podejmuje te właśnie zagadnienia. Oprócz rekapitulacji poprzednich
198
RECENZJE b a d a ń S t a l i u n a s a p r z y n o s i ona w i e l e c e n n y c h n o w y c h s p o s t r z e ż e ń i u s t a l e ń , i w k o ń c u p r z e d -s t a w i a -s w e g o r o d z a j u p r ó b ę o d p o w i e d z i n a py-tanie: j a k i e b y ł y r z e c z y w i s t e z a m i a r y rządu ro-s y j ro-s k i e g o w o b e c p o ro-s z c z e g ó l n y c h n a r o d o w o ś c i t e g o r e g i o n u . N i m j e d n a k p r z e j d z i e m y d o w n i o s k ó w w a r t o p r z e d s t a w i ć g ł ó w n e p r o b l e -m y p o r u s z o n e w pracy. O b s z a r e m z a i n t e r e s o w a n i a l i t e w s k i e g o h i s t o r y k a j e s t t e r y t o r i u m d a w n e g o W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o w g r a n i c a c h p o U n i i L u b e l s k i e j 1569 r o k u . W i n t e r e s u j ą c y m g o o k r e s i e o b s z a r ten p o d z i e l o n y b y ł , od k o ń c a p i e r w s z e j p o ł o w y X I X stulecia, na s z e ś ć g u -b e r n i tzw. p ó ł n o c n o - z a c h o d n i c h I m p e r i u m : gub e r n i ę k o w i e ń s k ą , w i l e ń s k ą , g r o d z i e ń s k ą , m i -ń s k ą , w i t e b s k ą i m o h y l e w s k ą . D o t e g o z e s t a w u d o d a ł a u t o r g u b e r n i ę s u w a l s k ą , z n a j d u j ą c ą się w s k ł a d z i e K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , j e d n a k s z c z e -g ó l n i e w a ż n ą dla h i s t o r i o -g r a f i i litewskiej, -g d y ż z n i e j w ł a ś n i e p o p ł y n ą ł i m p u l s r o z p o c z y n a j ą c y l i t e w s k i e o d r o d z e n i a n a r o d o w e . R ó w n i e ż t a m t e j s z y d i a l e k t j ę z y k a l i t e w s k i e g o stał się p o d -s t a w ą -s t w o r z e n i a n o w o c z e -s n e g o literackiego j ę z y k a l i t e w s k i e g o . N i e w d a j ą c się w d y s k u s j ę n a d z a s a d n o ś c i ą z a k r e ś l e n i a w ł a ś n i e t a k i c h g r a n i c g e o g r a -f i c z n y c h o b s z a r u p o d d a n e g o analizie, w a r t o j e d n a k p o d k r e ś l i ć , że p r z y n a j m n i e j p o ł u d n i o -w e o b s z a r y g u b e r n i b a ł t y c k i c h : k u r l a n d z k i e j , l i f l a n d z k i e j i e s t l a n d z k i e j ( w t y m d a w n e p o ł u -d n i o w o ł o t e w s k i e I n f l a n t y P o l s k i e : Latgalia - k o n t r o l o w a n e k i e d y ś p r z e z K o r o n ę i W i e l k i e K s i ę s t w o ) , a t a k ż e g u b e r n i e u k r a i n n e : w o ł y ń s k a , p o d o l s k a i k i j o w s k a o r a z g u b e r n i a s m o -leńska, z a j m o w a ł y istotne m i e j s c e w d z i e j a c h W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o , c h o ć w dru-g i e j p o ł o w i e X I X w. w d u ż y m stopniu zatraci-ły j u ż s w ó j z w i ą z e k z d a w n y m p a ń s t w e m pol-s k o - l i t e w pol-s k i m . Z p u n k t u w i d z e n i a w p ł y w ó w e t n i c z n y c h , d z i ę k i p o l s k i e m u lub s p o l o n i z o w a -n e m u z i c m i a ń s t w u , z a c h o w a ł y j e d -n a k p e w -n e z w i ą z k i z d a w n y m i z i e m i a m i R z e c z y p o s p o l i tej. Z w i ą z k i te p r z e k ł a d a ł y się p r z e d e w s z y s t -k i m n a s y m p a t i e p r o p o l s -k i e i c i ą ż e n i e -ku W a r s z a w i e lub a u s t r o w ę g i e r s k i e m u K r a k o w o -w i . Ś r o d o -w i s k a z i e m i a ń s k o - m i e s z c z a ń s k i e tych o b s z a r ó w p o z o s t a w a ł y r a c z e j a m b i w a l e n t -n e w o b e c k w e s t i i o d r o d z e -n i a -n a r o d o w e g o L i t w i n ó w , c z y s p r a w r o d z ą c e j s i ę n o w o c z e s n e j n a r o d o w o ś c i ż y d o w s k i e j . D o t y c z y ł o to o c z y -w i ś c i e g ł ó -w n i e -w a r s t -w u p r z y -w i l e j o -w a n y c h o p r ó c z z i e m i a ń s t w a także oficjalistów d w o r -skich, k a t o l i c k i e g o m i e s z c z a ń s t w a , katolickiego c h ł o p s t w a i r o d z ą c e j się inteligencji - j e d n a k t y l k o tych ich c z ę ś c i , k t ó r e n i e i d e n t y f i k o w a ł y się z l i t e w s k i m o d r o d z e n i e m n a r o d o w y m , n a t o m i a s t c z u ł y się w j a k i ś s p o s ó b s p a d k o b i e r c a -m i idei p i e r w s z e j R z e c z y p o s p o l i t e j i d a w n e g o p a ń s t w a p o l s k o l i t e w s k i e g o . G w o l i p r a w d y n a -l e ż y d o d a ć , że a u t o r w s w y c h w y w o d a c h d o ś ć c z ę s t o o d w o ł u j e s i ę d o sytuacji na p r a w o b r z e ż n e j U k r a i n i e , w ó w c z a s tzw. K r a j u P o ł u d n i o -w o - Z a c h o d n i m C e s a r s t -w a R o s y j s k i e g o . G ł ó w n e p y t a n i e p o s t a w i o n e w p r a c y b r z m i : j a k i e b y ł y cele r o s y j s k i e j polityki n a r o -d o w o ś c i o w e j p o c z ą w s z y o -d lat 1 8 6 0 - t y c h ? A u t o r w y r ó ż n i a i r o z g r a n i c z a p o j ę c i e r u s y f i k a -cji od j e j e t a p ó w p o ś r e d n i c h . Za a m e r y k a ń s k i m b a d a c z e m d z i e j ó w l u d n o ś c i ż y d o w s k i e j zam i e s z k u j ą c e j tzw. s t r e f ę o s i e d l e n i a B e n j a zam i n e m N a t h a n s e m , w p r o w a d z a t e r m i n y a s y m i l a -cji, akulturacji i integracji.A s y m i l a c j a j e s t r o z u m i a n a j a k o p r o c e s z a m y k a j ą c y z a n i k d a n e j g r u p y n a r o d o w o ś c i o -w e j j a k o o s o b n e g o , r o z p o z n a -w a l n e g o e l e m e n t u w d a n e j s z e r s z e j s p o ł e c z n o ś c i . W p r z e c i w i e ń -stwie d o a k u l t u r a c j i , która j e s t s w e g o r o d z a j u a d a p t a c j ą m n i e j s z e j g r u p y n a r o d o w o ś c i o w e j d o o t a c z a j ą c e g o j ą s p o ł e c z e ń s t w a , p r z e k s z t a ł -c a j ą -c r a -c z e j niż e l i m i n u j ą -c r ó ż n i -c e k u l t u r o w e i t o ż s a m o ś c i o w e . P r z e c i w i e ń s t w e m a k u l t u r a c j i j e s t integracja w d a n e j s p o ł e c z n o ś c i . M o ż e b y ć o n a i n s t y t u c j o n a l n a - na p r z y k ł a d p o p r z e z s z k o ł ę , g e o g r a f i c z n a - na p r z y k ł a d p o p r z e z p r z y j ę c i e w z o r ó w życia c o d z i e n n e g o , e k o n o m i c z n a na p r z y k ł a d p o p r z e z k w e s t i e z w i ą z a -n e z u p r a w i a -n y m z a w o d e m1 2. C o w a ż n e - j a k u w a ż a S t a l i û n a s - a k u l t u r a c j a m o ż e , ale nie m u s i p r o w a d z i ć d o a s y m i l a c j i . N a t o m i a s t dla w ł a d z c a r s k i c h c h c ą c y c h „ s t w o r z y ć n o w y c h R o s j a n " d o p r o w a d z e n i e r ó ż n y c h n a r o d o w o ś c i d o stanu a k u l t u r a c j i lub integracji s t a n o w i ł o cel n a d r z ę d n y . S ł o w e m - u p r a s z c z a j ą c - to c o tra-d y c y j n i e n a z y w a l i ś m y r u s y f i k a c j ą b y ł o - w r o z u m i e n i u S t a l i u n a s a - p r o c e s e m b a r d z i e j z ł o ż o n y m i w c a l e n i e z a w s z e o s t a t e c z n y m j e j e f e k t e m m i a ł o b y ć c a ł k o w i t e w y n a r o d o w i e n i e d a n e j m n i e j s z o ś c i e t n i c z n e j . W r o z d z i a l e p i e r w s z y m p o ś w i ę c o n y m g r a n i c o m a d m i n i s t r a c y j n y m i p o l i t y c e n a r o d o -w o ś c i o -w e j l i t e -w s k i h i s t o r y k p r z e p r o -w a d z a a n a l i z ę o w e j polityki. W y c h o d z i z z a ł o ż e n i a , że C e s a r s t w o R o s y j s k i e nie s t o s o w a ł o z a s a d y d o p a s o w a n i a d a n e g o o b s z a r u a d m i n i s t r a c y j n e g o d o j e g o s p e c y f i k i etnicznej. N a s t ą p i ł o to d o -p i e r o w o k r e s i e s o w i e c k i m . Stąd też L i t w a hi-s t o r y c z n a ( d z i hi-s i e j hi-s z y o b hi-s z a r L i t w y i B i a ł o r u hi-s i )
traktowane były przez władze rosyjskie jako część Rosji. Jak pisał generał gubernator wile-ński Iwan Szestakow (1868- 1869): Można pa-trzeć na Litwę politycznie w dwojaki sposób: albo jako na część Rosji, albo jako na część Polski. Trzecie spojrzenie - jak na osobne au-tonomiczne terytorium - sprzeciwia się zarów-no tradycji historycznej, jak i zdrowemu roz-sądkowi. Ludność litewska bowiem miesza się tam z sąsiadującą z nią ludnością białoruską, polską i łotewskąl3.
Rozdział drugi poświęcony został pro-blemom poszukiwania politycznej strategii na-rodowościowej we wczesnych latach sześć-dziesiątych. Władze carskie są już wówczas świadome, że należy odseparować Kraj Pół-nocno-Zachodni Cesarstwa od jakichkolwiek wpływów i związków z Królestwem Polskim. Wiedzą, że Małorusini (tj. ówcześni Ukraińcy) jeśli nie będą należeć do Rosji znajdą się w
or-bicie wpływów polskich. Z drugiej strony ro-syjskie władze są również świadome, że Lit-wini są plemieniem odrębnym zarówno od Rosjan, jak i od Polaków14. Nim zdecydowano
się sięgnąć po politykę rozgrywania konflik-tów między tymi narodowościami były rów-nież pomysły z dzisiejszej perspektywy liberal-ne. W 1862 roku ówczesny generał gubernator wileński Władimir Nazimow, ciepło wspomi-nany przez Polaków, proponował aby w rejo-nach zamieszkałych przez Litwinów i Żmu-dzinów w szkołach wykładano po litewsku lub po żmudzku, w rejonach zamieszkałych przez Rosjan (tj. Białorusninów) tworzyć szkoły ro-syjskie, zaś w rejonach zamieszkałych przez Polaków uczyć w języku polskim15.
Już w na początku lat sześćdziesiątych pojawiają się terminy rusyfikacja (obrusienije), choć w ówczesnej jeszcze relatywnie liberalnej atmosferze powinno być ono raczej zastąpione przez termin depolonizacja (raspolaczenije) (opinia generał-gubernatora wileńskiego Aleksandra Potapowa)16. Stopniowo zwycięża
jednak koncepcja całkowitej lub częściowej ru-syfikacji ludności polskiej. Natomiast w sto-sunku do ludności żydowskiej stosowany jest termin asymilacja - tak aby ludność ta stała się mniej wyobcowana w stosunku do innych, zwłaszcza wobec rosyjskiej (białoruskiej) lud-ności w regionie. Przy tym Polacy - w opinii władz carskich - powinni być znacznie silniej rusyfikowani niż Żydzi (1867 rok)17. Po upad-ku powstania 1863-1864 roupad-ku rusyfikacja re-gionu stała się terminem wszechobecnym we
wszystkich rosyjskich aktach normatywnych dotyczących Kraju Północno-Zachodniego.
Rozdział czwarty poświęcony został de-finicjom narodowości w praktyce politycznej i kwestii izolacji „ich" od „nas". „Oni" to prze-de wszystkim Polacy i Żydzi. „ M y " zaś to przede wszystkim Rosjanie (czytaj Białorusini) i bałtyccy Niemcy. Staliunas omawia tu kwestie wprowadzonych wówczas zakazów dotyczących nabywania ziemi przez katolicką szlachtę, problemy związane z prześladowaniami religij-nymi, zwłaszcza ludności katolickiej, a także zwiększone opodatkowanie Polaków jako rodzaj represji po powstaniu styczniowym oraz elimi-nację Polaków i katolików z wszelkich posad urzędowych, w tym całkowite oczyszczenie szkolnictwa z polskich nauczycieli"1. Ta
ostat-nia kwestia, tj. całkowita eliminacja polskiej kadry nauczycielskiej, jest bardzo szczegóło-wo omówiona nie tylko w odniesieniu do Kraju Północno-Zachodniego, ale także w sto-sunku do całości obszaru guberni zachodnich, a więc także w trzech guberniach ukraińskich. Wszędzie tam polscy nauczyciele mieli być i byli stopniowo zastępowani przez etnicznych Rosjan (koriennyje russkie) już od 1832 r.
Równolegle prowadzona była polityka ograniczania wpływów duchowieństwa i Ko-ścioła katolickiego. Wychodzono bowiem z założenia, że każde nowonarodzone Polskie dziecko wysysa z mlekiem matki nienawiść do rządu rosyjskiego i Rosjan, która to nienawiść jest natychmiast wzmacniana przez katolickich duchownych19. Jako sposób przeciwdziałania
temu proponowano konwersję na prawosławie. Osoba, która konwertowała mogła być przy-wrócona na swoje stanowisko. Królowała bo-wiem zasada: prawosławni są Rosjanami kato-licy Polakami.
Pisząc o wprowadzeniu numerus clausus dla Polaków w rosyjskich uczelniach litewski historyk zwraca uwagę, że w gruncie rzeczy wszystkie nie dominujące mniejszości narodo-we w zachodnim kraju klasyfikowane były jako Polacy już od 1830-1831 roku. W okresie rządów Michaiła Murawiowa w Wilnie zwraca-no uwagę, że młodzież z guberni zachodnich jest rozsadnikiem niepokojów i buntów w uni-wersytetach rosyjskich, zaś głównymi ich inspi-ratorami są osoby polskiego pochodzenia20.
W statystyce narodowościowej lat sześć-dziesiątych XIX w. widoczne są różnego ro-dzaju kategoryzacje. Popularne i stosowane były kategorie nie-prawosławnych (inowiercy)
200
RECENZJE i nie-Rosjan (inorodcy). Od połowy XIX w. widoczna jest „troska" władz rosyjskich 0 oddzielenie Litwinów od Polaków w Kraju Północno-Zachodnim. W pracach Aleksieja Władimirowa, operujących danymi Central-nego Komitetu StatystyczCentral-nego, a dotyczących depolonizacji regionu we wspomnianych sze-ściu guberniach zachodnich (bez suwalskiej oczywiście) liczba Litwinów wynosiła - 1 475 205, Polaków - 475 455, Rosjan - 3 056 631, Żydów - 559 364, innych - 47 460 osób21.Da-lej Staliünas szczegółowo analizuje pierwsze - ze strony administracji rosyjskiej - próby identyfikacji ludności białoruskiej, litewskiej 1 łotewskiej. Co nic zmieniło faktu - jak pisze - że w okresie krótkich acz krwawych rządów Murawiowa w Wilnie często wszyscy uważani (a zatem i zapisywani) byli jako osoby litew-skiego pochodzenia, włączając w to często na-wet Żydów i prawosławnych Rosjan (Biało-rusinów)22.
Kolejna sekwencja pracy poświęcona jest ludności żydowskiej. Określano tę
mniej-szość etniczną jako Żydów (rosyjskie słowo
Jewrej), zaś rosyjskiego słowa Żid, które ma
negatywną i obrażliwą konotację w języku ro-syjskim, używano dla denominacji Żydów na-stawionych pro polsko. Pisano wówczas, że or-todoksyjni miejscowi Żydzi są nastawieni pro polsko, zaś młodsza generacja był już pro ro-syjska. Ci pierwsi z sympatią odnosili się do polskiego powstania 1863-1864 roku i często pomagali Polakom podczas, gdy ci drudzy nie brali w nim udziału23.
Rozdział piąty pracy poświęcony został eksperymentom wyznaniowym. Autor omawia tam różnice w interpretacjach kwestii wyznanio-wych przez historyków rosyjskich i anglo-języcznych oraz historyków białoruskich, li-tewskich i polskich. Różnica polega na tym, że ci pierwsi odrzucają tezę o permanentnym ne-gatywny nastawieniu Cerkwi prawosławnej do innych wyznań. Teza ta jest natomiast po-wszechnie obecna w pracach historyków litew-skich, polskich i białoruskich.
Autor podejmuje również próbę określe-nia wielkości tzw. masowych konwersji na pra-wosławie w najcięższym okresie powstania i represji popowstaniowych - w latach 1863-1867. Wedle materiałów archiwalnych (głównie Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie) na prawosławie przeszło w tym okresie ogółem: 74 976 osób (najwięcej w roku 1866 - 48 097 osób). Prym wiodła tu gubernia
mińska w której w 1866 roku na prawosławie przeszło aż 20 705 katolików24. Do powstania
styczniowego konwertowało rocznie średnio około 1000 osób (to potwierdza wcześniejsze ustalenia), zaś po powstaniu liczba konwertu-jących - na przykład w końcu lat sześćdziesi-ątych i na początku lat siedemdziesisześćdziesi-ątych - wynosiła niespełna trzy tysiące osób rocznie. W większości była to ludność chłopska.
Kolejne fragmenty pracy poświęcone są kontekstowi ideologicznemu konwersji na pra-wosławie, roli władz lokalnych, metodom „bezpośredniej konwersji" oraz zmianom poli-tyki wyznaniowej po roku 1868. Autor zwraca tu uwagę na powszechne i już wcześniej do-strzegane zjawisko negatywnego nastawienia konwertytów do Cerkwi prawosławnej, unika-nie uczestnictwa w nabożeństwach etc. Oczy-wiście - co podkreśla autor - główne naciski dotyczące wymuszania konwersji skierowane były do białoruskiej ludności katolickiej. Podczas, gdy Litwini i polskojęzyczna szlach-ta nie były obiektem masowych nacisków kon-wersyjnych25.
Ostatnie dwa podrozdziały rozdziału pi-ątego dotyczą odpowiedzi na pytanie - czy ka-tolik może być Rosjaninem? (problem wpro-wadzenia języka rosyjskiego do dodatkowych nabożeństw rzymskokatolickich) oraz poświę-cone są projektowi unii kościołów tj. przy-łączenia Kościoła katolickiego w Kraju Pół-nocno-Zachodnim do Cerkwi prawosławnej. Szczegółowe problemy omawiane w tej części dotyczą: religii i języka w pierwszej połowie XIX w., kwestii jaki język powinien być uży-wany przy katolickiej katechizacji Biało-rusinów? Kolejne fragmenty poświęcone są propagatorom „rosyjskiego katolicyzmu" i ich programowi, „wileńskim klerykałom" i „depo-lonizacji Kościoła", oraz dekretowi z 1869 ro-ku o wprowadzeniu języka rosyjskiego do na-bożeństw wyznań obcych.
Najważniejsza jest jednak część doty-cząca projektu unii kościołów tj. idei przyłącze-nia, czy też włączenia Kościoła katolickiego do Cerkwi prawosławnej w Kraju Północno-Zachodnim26. Szerzej pisze na ten temat autor
wraz z rosyjskim historykiem M. Dołbiłowem w tekstach wydanych w 2008 roku (por. przy-pis 9). Projekt ten, który miał poparcie nie-których miejscowych urzędników rosyjskich, miał również zwolenników po stronie litewsko-polskiej (Adam Honory Kirkor). Nie wszedł jednak w życie z racji - jak uważa autor
- obaw władz carskich o reakcję ze strony Stolicy Apostolskiej. Z drugiej strony rosyjskie władze niechętnym okiem patrzyły na inicjaty-wę, która wyszła ze strony środowisk katolic-kich, jak mniemano, aby zapobiec całkowitej likwidacji Kościoła rzymskokatolickiego w Ce-sarstwie Rosyjskim. Przypomnijmy, że kon-kordat - zawarty w latach 1840-tych za czasów Mikołaja I - został już zerwany w październiku
1866 roku".
Ostatni i najobszerniejszy rozdział szósty poświęcony został metamorfozom i przemianom rosyjskiej polityki w zakresie języka. Podjęte w nim zostały zagadnienia: eli-minacji języka polskiego z życia publicznego (goworit' po polski strogo wspreszczajetsia - obwieszczenia rozplakatowane w miejscach publicznych w całym Północno-Zachodnim Kraju, ale zwłaszcza w Wilnie), polityce wo-bec polskiej książki (w tym elementarze w ję-zyku polskim, ale pisane cyrylicą: Elementar dlia dzieci viejskich, St. Petersburg 1865), obo-wiązkowemu wprowadzeniu języka rosyjskie-go do szkół żydowskich (w tym obowiązkowej edukacji dzieci żydowskich w tym języku), kwestii w jakim języku powinni modlić się Ży-dzi (rosyjskie przekłady - Miszna w języku ro-syjskim i po hebrajsku, Wilno 1869), a także przemianie poglądów Iwana Korniłowa (jed-nego z czołowych urzędników rosyjskich od-powiedzialnego za rusyfikację i prawą rękę Murawiowa) na kwestię żydowską. Staliûnas szczegółowo opisuje w tej części tworzenie pa-ństwowych szkół żydowskich w Cesarstwie, czego w ostateczności zaniechano, gdyż uzna-no, że dzieci żydowskie będą uczyć się razem z dziećmi chrześcijańskimi w zwykłych szko-łach publicznych.
Kolejne części rozdziału szóstego po-święcone zostały nieudanemu wprowadzeniu cyrylicy j a k o alfabetu języka litewskiego, w tym genezie zakazu używania alfabetu łaci-ńskiego, wprowadzeniu cyrylicy jako elemen-towi akulturacji litewskiej, organizacji szkół ludowych w guberni kowieńskiej, wprowadze-niu cyrylicy j a k o instrumencie asymilacji Litwinów, losowi parafialnych szkół protestanc-kich na Litwie historycznej.
W kolejnej części autor obszernie oma-wia problemy związane ze statusem Biało-rusinów. Podjęte tam zostają zagadnienia: czy był zakaz publikowania książek w języku bia-łoruskim oraz próba określenia miejsca języka białoruskiego w szkołach elementarnych.
W zakończeniu autor pisze: gdy na po-czątku lat 1860-tych biurokraci w Cesarstwie Rosyjskim ora: wpływowi słowianofile rozwa-żali różne projekty w myśl zasady ,, dziel i rządź", włączając w to pomoc dla nie domi-nujących grup narodowych (Ukraińców, Biało-rusinów i Litwinów), jako sposób osiągnięcia spodziewanego efektu antypolskiego, po roku
1863 projekty te przestały interesować zarów-no władze centralne jak i lokalne w Półzarów-noczarów-no- Północno-Zachodnim Kraju. Od momentu represji popo-wstaniowych już nie tylko Polacy, którzy byli odpowiedzialni za rebelię, powinni być ukara-ni. Ukarani powinni być również Litwini, jako „potencjalni Polacy". Protestanci uznani zostali za „milczących buntowników" (wcześniej byli uważani za sojuszników Cesarstwa), jedynie tylko nieco mniej aktywnych od „jawnych buntowników" tj. Polaków.
Represje wobec katolików nie dotknęły jednak w tak znacznym stopniu wyznawców
ju-daizmu. Stało się tak wyłącznie dlatego, że wła-dze rosyjskie uważały postawę ludności żydow-skiej za ambiwalentną - ani za szczerze lojalną wobec władz rosyjskich, ani też za otwarcie wrogą wobec Cesarstwa. Autor podkreśla także, że wiele zależało od tego czy decyzje podejmo-wane były w Wilnie, czy w Petersburgu.
Staliunas odrzuca więc dość popularną dotąd nie tylko w polskiej historiografii tezę, że rosyjska polityka narodowościowa była mo-nolitem. Uważa, co udowadnia jego książka, że była on zróżnicowana pod bardzo wieloma względami. Co więcej stwierdza, że jeśliby po-równać politykę Romanowów z polityką pro-wadzona w innych monarchiach i państwach wieloetnicznych, to różnicę są w gruncie rze-czy niewielkie. Zwraca uwagę, że katoliccy chłopi uważani byli za „potencjalnych Po-laków", jeśli nie za Polaków tout court2*. Oso-by, które konwertowały z katolicyzmu na pra-wosławie (w tym byli księża) nie były godne zaufania władz (uważano je za konwertytów z przymusu).
Autor dostrzega także wiele podobień-stw w polityce wobec Polaków z polityką wo-bec Żydów. Uważano, że język rosyjski ma du-że szanse stać się językiem „ojczystym" dla Żydów, gdyż żargon (jidisz) nie ma przed sobą przyszłości, a hebrajski jest językiem mart-wym znanym tylko rabinom. Represje po po-wstaniu 1863 roku nie zmieniły wiele w sy-tuacji Żydów, ale rozjątrzyły liczne rany. W ostateczności po okresie propagowania idei
202
RECENZJE asymilacji ludności żydowskiej w Cesarstwie, w latach 1880-tych zwyciężyła koncepcja jej segregacji od ludności chrześcijańskiej.W odniesieniu do ludności litewskiej można dostrzec różne etniczno-polityczne stra-tegie: od wspierania polityki depolonizacji, po przez wspieranie polityki zbliżenia (cyrylica jako alfabet języka litewskiego), do pomysłu przyłączenia katolickich Litwinów do prawo-sławia. Wszystkie te koncepty były sposobem na otwarcie drogi do akulturacji Litwinów (czyli związania ich z państwem rosyjskim przy założeniu, że i tak nie da się ich całkowicie asymilować).
W przypadku ludności białoruskiej wąt-pliwości już nie było: Białorusini byli przecież Rosjanami w powszechnej opinii. Zakazano więc nie tylko publikacji w języku białoruskim alfabetem łacińskim (1859 rok), ale także po powstaniu 1863 roku zakazano w ogóle jakich-kolwiek publikacji w tym języku (choć formal-nie i oficjalformal-nie taki zakaz formal-nie istniał). Jednak nawet w przypadku Białorusinów brak środ-ków i funduszy państwowych powodował, że polityka wobec nich nie była konsekwentna i spójna.
Making Russians to monografia niezwy-kle solidnie napisana, oparta na unikalnych materiałach źródłowych i znacznie wzbogaca-jąca dotychczasowe prace na temat rusyfikacji, w tym zwłaszcza niezastąpioną do tej pory mo-nografię Theodora Weeksa Nation and state in late imperial Russia24. Nie sposób wyróżnić w pracy Dariusa Staliiinasa tych ustaleń, które są całkowicie nowe lub które uzupełniają naszą dotychczasową wiedzę o niektórych faktach i zjawiskach. Jest bowiem tych ustaleń bardzo wiele i bardzo różnych w szeregu kwestiach zarówno szczegółowych, jak i w sprawach ogólnych. Można byłoby jedynie postulować, aby książka ta przetłumaczona została na język polski i w ten sposób udostępniona polskiemu czytelnikowi. Bowiem jest to od długiego cza-su pierwsza monografia tak rzetelnie przedsta-wiająca politykę rosyjską wobec różnych naro-dowości, w tym wobec Polaków i osób identyfikujących się z polskością, na Litwie i Białorusi w trudnym okresie represji po roku 1863. Problematyka dziejów oświaty stanowi zaś jeden z głównych wątków recenzowanej pracy. Było bowiem tak, że szkoła i polityka oświatowa stanowiły jedno z głównych narzędzi wprowa-dzania zmian w kierunku asymilacji i integracji licznych mniejszości w wielonarodowościowej
mozaice ludności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego - integracji z kulturą rosyjską i integracji z resztą Imperium Rosyjskiego.
Leszek Zasztowt ' D. S t a 1 i û n a s, Vilnious vyskupo E. Ropo
ve-iklos pèdsakais (1903-1907) [Śladem działalno-ści biskupa wileńskiego Edwarda von der Roppa
(1903-1907)], [w:] Atgimimas ir Kataliką Bażnycia (Odrodzenie a Kościół katolicki), „Lietuvin Atgimimo Istorijos Studijos", T. VII,
Vilnius 1994, s. 142-219; i d e m , „Truputi
Lenkas, truputi Vokietis, truputi Lietuvis, o visą pinna katalikas... ". Vilnious vyskupas Edwardas von der Roppas tarp etninią, pilietinią ir konfesi-nią vertybin [Po trosze Polak, po trosze Niemiec, po trosze Litwin, a przede wszystkim katolik... ". Biskup wileński Edward von der Ropp wśród wartości etnicznych, obywatelskich i konfesyj-nych], [w:] Asumo: tarp tautos ir valstybés (Oso-ba: między narodem a państwem),„Lietuvin Atgi-mimo Istorijos Studijos", T. VIII, Vilnius 1996,
s. 291-299; Por. i d e m , Między wyznaniem
a narodowością: szkic o biskupie wileńskim Edwar-dzie Roppie (1851-1935), „Borussia", 1998,
nr 16, s. 320-326.
2 I d o m, Visuomené be universiteto? (Aukstosios
mokyklos atkiirimo problemu Lietuvoja: XIX u. vidurys - XX a. pradiia) [Społeczeństwo bez uniwersytetu? Problem reaktywowania szkoły wyższej na Litwie (polowa XIX w. - początek XX w.)], „Lietuvią Atgimimo Istorijos Studijos", T. XVI,
Vilnius 2 0 0 0 , 2 1 6 s.
' I d e m , Ethnopolitical Tendencies in Lithuania during the Period 1905-1907 and the Concep-tions of Revival of the University of Vilnius,
„Lithuanian Historical Studies", vol. I, Vilnius 1996, s. 97-115.
4 I d с m, 'The Pole ' in the Policy of the Russian
Government: Semantics and Praxis in the Mid-nineteenth Century, „Lithuanian Historical
Stu-dies", vol. V, Vilnius 2000, s. 45-67.
s I d с m, Tadeusz Wróblewski a idea kulturalnej
autonomii personalnej na Litwie na początku XX w.,
[w:] Krajowość - tradycje zgody narodów iv
dobie nacjonalizmów, pod red. Jana J u r k i e w i
-c z a , Poznań 1999, s. 99-107.
'Idem, Litewscy biali i władze carskie przed po-wstaniem styczniowym: między konfrontacją a kompromisem, „Przegląd Historyczny", T. 89,
1998, z. 3, s. 383-401; i d e m , Konserwatywna
szlachta litewska w polowie XIX w. - kwestia podwójnej świadomości politycznej, [w:] Kultura Litwy i Polski w dziejach, pod red. J. W y r
o-z u m s k i e g o , Kraków 2000, s. 133-144.
71 d с m. Changes in the Political Situation and the
..Jewish Question " in the Lithuanian Cubernias of the Russian Empire (1855-April 1863), [w:]
203
The Vanished World of Lithuanian Jews, pod red.
A. N i k ż c n t a i t i s a , S. S c h r c i n c r a , D. S t a 1 i ü n a s a, Amsterdam-New York 2004, s. 21—43; Kai ksenofobija virsla prievarta:
Lietuvin ir życiu santykią dinamika XIX a.-XX a. pirmojoje pusèje, oprac. Vladas S i r u t a v i с
i u s, Darius S t a 1 i û n a s ;Vilnius 2005; „Żydą
klausimas" : lietuvoje XIX a. viduryje, oprac.
Vladas S i r u t a v i c i u s , Darius S ta 1 i ü n a s, Vilnius 2004.
" I d e m , Did the Government Seek to Russify Lithuanian and Poles in the Northwest Region af-ter the Uprising of 1863-64, „Kritika:
Explora-tions in the Russian and Euroasian History", Vol. V, Spring 2004, nr 2, s. 273-289.
'Idem, Mozet li katolik byt' russkim? O vvedenii russkogo jazyka v katoliceskoe bogoslużenie v 60-tych godach XIX veka, [w:] Rossijskaia Imperia v zarubeżnoj istoriografii, pod red.
P. W с r t a, P. S. К a b y t о v a, A. 1. M i 1 1 с г a, [Moskwa] 2005, s. 570587; M. D. D о 1 b i -1 о v, D. S t a -1 i û n a s, „Obratnaia Unia ":
pro-ekt prisoedinenia katolikov к pravoslavnoi cerkvi
i' Rossijskoj Imperii (1865-1866 gody), „Slavia-novedenie", 2005, nr 5, s. 3 - 3 4 ; i d e m , „Unia
mińska" - próba odwrócenia Unii Brzeskiej: (projekt przyłączenie katolików do cerkwi prawo-sławnej w Imperium Rosyjskim (1865-1866)), cz. 1,
„Arcana", 2005, nr4/5, s. 136-154; i d e m ,
„Unia mińsko-wileńska" - próba odwrócenia Unii Brzeskiej: projekty przyłączenie katolików do cerkwi prawosławnej w Imperium Rosyjskim (1865-1866), „Arcana", 2008, nr 1, s. 41-61; D.
S t a 1 i ü n a s, Identifikacja, jazyk i alfavit
lito-vcev v rossijskoj naçjonal'noj poHtikie 1860-ch godov, „Ab Impcrio", 2005, nr 2, s. 225-254;
M. D o 1 b i 1 o v, D. S t a 1 i u n a s, Vvedenie к
fononu „alfavit, jazyk i nacjonal'naja identi-ćnost" v Rossijskoj Imperii, „Ab Imperio", 2005,
nr 2, s. 123-134.
10 D. S t a 1 i u n a s, Assimilation or Acculturation?
Russian Imperiał Policy Toward Lithuanians in the 1860s, „Central And Eastern European
Re-view", vol. II, 2008.
" Idem, Alternatywa początku XX wieku: historia etnosu czy państwa, „Lithuano-Slavica
Posna-niensia. Studia Historica", T. VIII: 2001, s. 81-95.
12 S t a 1 i û n a s, Making Russians, s. 2. 13 I b i d с m, s. 40. 14 I b i d с m, s. 49. 15 I b i d с m, s. 50. 161 b i d с m, s. 64-65. 1 71 b i d с m, s. 67. 18 I b i d с m, s. 90 i nn. " I b i d с m, s. 95. " I b i d e m , s. 102. 21 I b i d с m , s. 111. Por. A. V 1 a d i mi г о v, Istoria
raspolaćenia Zapadno-russkogo kostela,
Mos-kwa 1896; i d с m, О poloïenii pravoslavia v
Se-vero-zapadnom kraie, Moskwa 1893.
22 S t a 1 i u n a s, s. 120. " I b i d e m , s. 120-121. 2 41 b i d с m, s. 133-134. " I b i d e m , s. 158. 2" I b i d с m, s. 180-188. " I b i d e m , s. 188. 28 I b i d с m, s. 300.
2' T. W с с к s, Nation and State in late Imperiał
Russia. Nationalism and Russification on the Wes-tern Frontier, 1863-1914, DcKlab 1996.
