RECENZJE 123 Zabrakło mi trochę analiz dotyczących walki z nieokreślonością w m ikro
skali. A utor skoncentrował swoją uwagę na państwie i narodzie. W pewnej chwili przeniósł swoje myśli do sfery prywatnej jednostek. Napisał jedynie o ponowoczesnym rozumieniu miłości, która m a polegać na komunikacji międzyjednostkowej i przetwarzaniu doświadczenia wewnętrznego jednej osoby w działanie drugiej.
Mimo, iż książka dotyczy wielu spraw, A utor nie zapomina o człowieku - osobie. Jest to swoistego rodzaju personalizm. M am odczucie, że dobro każdego jest dla Baumana ważne; że stara się on zrozumieć egzystencję ludzką w XX wieku. Człowiek, który przeżył określone doświadczenia, który patrzy na świat dzisiejszy przez pryzmat przeszłości, jest zdania, że my wszyscy konstytu
ujący otaczającą rzeczywistość winniśmy egzystować w pluralizmie istnień oraz partycypować we wspólnotach bez nienawiści, zakłamania i wojen.
I to jest przesłanie, sądzę, tej książki.
Robert Geisler
Kłopoty z chłopami
K RZYSZTOF GORLACH: Chłopi, rolnicy, przedsiębiorcy. „Kłopotliwa klasa”
w Polsce postkomunistycznej. Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń
skiego 1995, 156 s.
W okresie powszechnej i burzliwej dyskusji nad przyszłością polskiego rolnictwa Krzysztof Gorlach prezentuje - bezpośrednio wyrażany lub też nie - pogląd o podstawowej roli przeszłej i teraźniejszej struktury chłopstwa oraz czynników świadomościowych charakteryzujących klasę chłopską dla jej prze
trwania jako oryginalnej wartości i zarazem przetrwania polskiego rolnictwa rodzinnego w obliczu nadchodzących kolejnych transformacji wewnątrzsys- temowych.
Książka ta podzielona jest na następujące rozdziały: 1. Rodzinne gospodars
two rolne i jego dynamika - przegląd koncepq'i. 2. Właściciele rodzinnych gospodarstw rolnych ’94 - szkic do portretu socjologicznego. 3. Rodzina gospodarująca i gospodarstwo rodzinne - szkic do portretu socjologicznego. 4.
Klasa chłopska czy klasowość chłopska?
W przejrzysty sposób autor proponuje nam wędrówkę po usystematyzowa
nych wynikach programu badawczego „Właściciele indywidualnych gospo
darstw rolnych ’94” . Systematyka ta polega na pogrupowaniu wniosków na trzech płaszczyznach:
-p o z io m pierwszy obejmuje całościową charakterystykę typowego właś
ciciela indywidualnego gospodarstwa rolnego (poziom jednostkowy)
124 RECENZJE
- poziom drugi zawiera zagadnienia związane z instytucją gospodarstwa rolnego i rodziny chłopskiej (poziom mikrospołeczny i mezospołeczny)
- poziom trzeci analizy wkracza w sferę makrospołeczną i dotyczy prob
lemów współczesnej polskiej klasy chłopskiej, jej „kłopotliwego” charakteru oraz jej tożsamości.
We wstępie A utor stawia tezę, iż problemy na poziomie makro - najbar
dziej znane i najczęściej komentowane - swe źródła posiadają i kształt swój zawdzięczają dwu pozostałym poziomom. Tak więc tytułową „kłopotliwość”
klasy chłopskiej, polegającą na pewnej niepewności w określeniu jej statusu makrospołecznego, można zlikwidować poprzez próbę nowego zdefiniowania chłopstwa jako kategorii strukturalnej i przez rozwianie wątpliwości co do jego klasowości (czy utraty klasowości) oraz poprzez nowe postawienie kwestii chłopskiej. T a z kolei opiera się na trzech płaszczyznach: socjalnej (relatywnie duża liczba osób zatrudnionych w rolnictwie), strukturalnej (rozdrobnienie gospodarstw i będące jego rezultatem określone typy strategii rozwojowych) i świadomościowej (tu rozumianej jako rezultat specyficznego typu stosunków społecznych na wsi jako efektu określonej polityki rolnej w przeszłości, np.
relacje typu patronackiego itp.). Tak więc to gospodarstwo chłopskie (poziom mikro) - jego kapitał ekonomiczny i kulturowy - jest podstawową ramą kształtowania przyszłości polskiego rolnictwa rodzinnego. W ramy te zaś wchodzi działalność jego właściciela oparta na określonym typie racjonalności (poziom jednostkowy). Wpływy zewnętrzne odgrywają tu mniejszą, aczkol
wiek niepoślednią rolę - w tym kontekście mówić należy o procesach farmeryzacji i odchłopienia oraz jednocześnie o fenomenie adaptowalności gospodarstw indywidualnych do zmian w jego otoczeniu ekonomiczno-społe
cznym.
Kształt modernizacji gospodarstw, według K. Gorlacha, zależy więc przede wszystkim od „kontekstu wewnętrznego” , czynnikom zewnętrznym pozosta
wiając rolę „drogowskazu” lub raczej puli alternatyw oraz nacisków, w kierun
ku wyboru najwłaściwszej z nich. A utor ilustruje tę tezę przykładem specyficz
nej pozycji rynkowej gospodarstw chłopskich Europy Środkowej, cechujących się swoistą równowagą pomiędzy „wewnętrznie” tradycyjną już zachowawczoś
cią (unikanie ryzyka) a jednocześnie „zewnętrznym” zorientowaniem na rynek, przy silnym zintegrowaniu ze społeczeństwem ogólnym dzięki określonej polityce (opiece) państwa.
Analizując pierwszą z wymienionych płaszczyzn (poziom jednostkowy) A utor konstruuje wpierw typologię właścicieli gospodarstw indywidualnych - od „zmarginalizowanego” (dominuje tu poczucie zagrożenia i bezsilności), przez „posiadacza” (obowiązek przejęcia ojcowizny) do „przedsiębiorcy”
(towarzyszące prowadzeniu gospodarstwa poczucie przyjęcia wyzwania). Stwie
rdza tu, iż obecnie w Polsce dominuje wciąż typ tożsamości zmarginalizowanej, aczkolwiek przyszłość należy bezwzględnie do „przedsiębiorców” . Następnie
RECENZJE 125 wyodrębnia cztery typy racjonalności rolników, poruszając się na dychotomicz- nie ograniczonej linii „chłopskość” - „farmerskość” : od „chłopskiej” przez
„postchłopską” i „prefarmerską” do „farmerskiej” . Pozycja na niej uzależniona jest odpowiednio od postawy danego respondenta względem dzierżawy („nie”
versus „tak”), postawy względem mechanizacji rolnictwa (brak albo nierac
jonalna struktura parku maszyn versus racjonalny dobór maszyn + korzys
tanie z usług rolniczych), typu tożsamości badanego („zmarginalizowany”
versus „przedsiębiorca”) oraz jego opinii co do hipotetycznej możliwości ponownego zostania rolnikiem („nigdy więcej” versus „jeszcze jedno wy
zwanie”).
Mówiąc o stanie i przemianach sfery mikrostrukturalnej badanego obszaru społecznego K. Gorlach potkreśla wagę procesów „odrodzinniania” gospo
darstw rolnych i związanych z nimi procesami ich urynkowienia. Wyniki badań tu analizowane dowodzą, iż poziom odrodzinnienia polskich gospodarstw jest relatywnie niski. Słabe jest też ich zorientowanie w kierunku rynku. Według cytowanych przez autora danych tylko ok. 22% polskich rolników posiada dobrą pozycję wyjściową do sprostania wymogom gospodarki kapitali
stycznej. K . Gorlach twierdzi jednak, iż zależność pomiędzy odrodzinnieniem a urynkowieniem nie jest tak prosta - gospodarstwa duże, racjonalnie zmecha
nizowane i posiadające określony typ personelu (charakteryzujący się racjonal
nością typu przedsiębiorczego) mogą nie przekształcić się w przedsiębiorstwa rolne (co byłoby równoznaczne z utratą przez nie rodzinnego charakteru), a jednocześnie pozostać rynkowymi.
Przechodząc wreszcie do analizy problemu klasowości chłopstwa autor poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy faktem jest utrata owej klasowości przez chłopów na rzecz stawania się grupą społeczno-zawodową rolników. Badania tu omawiane dowodzą, iż istnieje pozytywna korelacja pomiędzy procesami odrodzinniania gospodarstw a zamazywaniem się i załamywaniem klasy chłop
skiej - j e j proletaryzacją. Te same badania przynoszą informacje o wstąpieniu prawie połowy polskich rolników właśnie na drogę proletaryzacji. Tylko rolnicy gospodarujący na większym obszarze, w lepiej zmechanizowanych gospodar
stwach oraz prezentujący przedsiębiorczy typ racjonalności, w przeciwieństwie do rolników sprołetaryzowanych, są kontynuatorami tradyq'i „właścicielskiej”
w rolnictwie, a tym samym - oni to na nowo definiują chłopskość jako styl życia i światopogląd oraz pozycję społeczną.
W drodze marginalizacji niezdolnych do modyfikowania swych gospo
darstw rolników lub ich proletaryzacji klasa chłopska zdaje się więc bronić swej tożsamości.
Dwa rodzaje uwag dotyczących formy tejże pracy nasuwają się po zakoń
czeniu lektury: (1) wrażenie robi z jednej strony fachowość i przejrzystość opracowania, z drugiej zaś - pokora A utora względem trafności i skuteczności metod użytych w badaniach, uznania zmiennych za istotne, lub nie, oraz
126 RECENZJE
wniosków i tez tu prezentowanych, (2) wysoko ocenić należy bogactwo
„zaplecza ilustracyjnego” prezentowanych tez, aczkolwiek należałoby się do
magać bardziej czytelnego oznakowania tabel.
Z kolei treść książki prowokuje do dwu typów uwag na temat przyszłości chłopstwa w Polsce:
- wersja optymistyczna: jasnym staje się, iż przyszłość polskiego rolnict
wa indywidualnego oraz związana z nią przyszłość kultury chłopskiej (a więc i losy wsi polskiej) leżą obecnie głównie w rękach młodych, przedsiębior
czych, wykształconych rolników gospodarujących wraz ze swymi rodzinami na gospodarstwach o powierzchni większej niż przeciętne i racjonalnie zmechanizowanych, korzystający z bogatej sfery powiązań z systemem globalnym. Przyszłość ta na pewno nie jest związana z protekcjonistyczną polityką państwa, jak chcą to widzieć niektórzy autorzy wskazujący na nieuchronność takiego modelu opierając się na doświadczeniach zachodnio
europejskich. Niezbędnym wydaje się jednak wyłonienie przez ową awangar
dę własnej reprezentacji politycznej;
- wersja pesymistyczna: niepokojącym stają się próby wykorzystania „kło
potliwego” charakteru klasy chłopskiej. Ta zdeprywowana i jednocześnie niedoreprezentowana politycznie grupa społeczna, wbrew niektórym opiniom autora, okazać się może niezwykle podatna na wpływy zewnętrzne, polegające na „przymusowym uszczęśliwianiu chłopstwa” w imię zdobywania kapitału wyborczego. Próby owe według mnie mogą prowadzić nawet do ekonomicz
nego i kulturowego samobójstwa tej klasy, skazania jej na bierne i apatyczne czekanie na łaskę i niełaskę urzędnika zarządzającego przydziałem dotacji, do wytworzenia się u nas przekleństwa wsi Europy Zachodniej - „the grant mentality” .
Wojciech Knieć
ADAM PODGÓRECKI: Społeczeństwo polskie. Przełożył Zbigniew Pucek, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1995, 306 s.
Ukazanie się na krajowym rynku wydawniczym książki Adama Podgóre- ckiego pod tytułem Społeczeństwo polskie jest faktem niewątpliwie godnym odnotowania. A utor - wybitny polski socjolog od lat przebywający poza krajem - przedstawia teorię polskiego społeczeństwa stworzoną na użytek zachodniego (głównie amerykańskiego) odbiorcy. Polish Society wydane w 1994 roku przez Praeger-Greenwood, Westport, Connecticut-London różni się od polskiego wydania, które zostało wzbogacone przez autora o dwa nowe rozdziały: szósty, pod tytułem Koncepcja przywództwa przeszczepionego oraz rozdział ósmy traktujący o posttotalitarnej nomenklaturze.
