Niepewna osmologia

Z PRAKTYKI

Niepewna osmologia

Jeżeliniewiesz,co to jest.

nigdyniebędęwstanie Citego

wytłumaczyć.

Louis Armstrong

Na ogół sł użby dochodzen

iowo--śledcze Policji oraz wymiaru s

pra-wiedliwości nieufnie podch odzą do wyników bada ń osmologicznych .

Twierdząnawet,że.niktnie powinien

być skazany na podstawie merdania

psiego ogona". Takie opinie słyszy sięod kilkulat,niezależ nie od zmian w procedurze badawczej popartych licznymi doświadczeniami i bada nia-mi praktyków.Organ procesowy ma

obowi ązek uczynienia wszystkiego, co możliwe, aby doprowadzić dojak najbardziej zgodnego z r zeczywisto-ścią ustalenia przebiegu zdarzenia orazwłaściwościosóbiprzedm iotów.

W procesiekarnym chodziwięco to, żeby obraz minionej rzeczywistości

uzyskany na podstawie materiałów

dowodowych przep rowadzonych wedł u g reguł procesowychbył

zgod-nyzrzeczywistymprzebiegiem i

cha-rakteremminionychzdarzeń1.Dążąc doustaleniaprawdy obiektywnej,o r-gan ocenia zgromadzony materiał

dowodowy napodstawie swego swo-bodnego przekonania, zgodnie ze stanem wiedzy i logicznego myśle­

nia2.Oceniawięcswobodnie,alenie

dowolnie,w jakisposób dowódtakże

z opinii osmologicznej wplata się

w ciąg innych dowodów czy też

po-szlak. Dlatego też może on uznać

określon y dowód za wiarygodny

i przekon ujący, a inny uznać za n ie-wiarygodny.Najwygodniejsze byłoby

więc uzyskanie nawet jednego, ale pewnego i niepodważal nego

dowo-du. Dowód taki jednak nie istnieje,

a obecnie znane metody badawcze

obarczone są właści wym dla siebie błędem. Analizując opinie z zakresu osmologii, organ procesowy stawia

PROBLE MYKRYMINALISTYKI254/06

pytanie owartośćmetody.Na zagad-nienietoskładają sięjednak dwie za-sadnicze grupypojęć :

• wartośćdiagnostycz na

• wartośćdowodowa.

Wartość diagnostycz n ą, zwaną czasami "wyd oln ością metody" lub "wi arygodn ości ą metody", ustala si ę eksperym entalnie3 podczas tru

d-nych, ale możliwych do wykonania

badań populacyjnych i odnosi siędo całej metody. W praktyce sięga się do dwóch różniących się zasadniczo

opracowań opartych na badaniach

holenderskich'[.gdziewartośćtę o b-liczono na13,6.Wpraktyceoznacza

to,że na13-14 pozytywnych ide

nty-fikacji 1jestfałszywa.Wg tychbadań identyfikacja zapachowa mi eści się wraz z identyfikacją plam krwi, kwe-stionowanych dokumentów, śladów narzędzi iwłosów- w grupie.urnl

ar-kowanego ryzyka" (10-29,4).Dla po

-równaniaanalizęfarb, szkła, włókien i mieszanin płynów umieszczono w kategorii "niepokojącej" (3,1-7,8). Dlabadańtraseologicznych i da

ktylo-skopijnychwartośćta jest dużo wyż ­

sza (52,9-160,8) . Z uwagi na is tnie-nie wielu zasadniczych różnic w h o-lenderskiejipolskiejmetodycebadań przeniesienie ich na nasz grunt nie

jest celowe.

Badaniakrajowe dostosowane do obowiązującejiciąg le udoskonalanej metodyki badawczejskupiają si ęnad

ustaleniem,z jakimprawdopodobień ­

stwem dany wynik odbiega od

rze-czywi stości. Ważnym iczynnikamio

d-grywającymi rolę w przypad kowości wskazań jest korelacja liczby stan o-wisk wciąguselekcyjnym,zapachów do wskazania,badających psów iich

podejś ć . Wyliczon y współczyn nik

prawdopodobień stwa za l eż ni e od

wariantu waha się od 0,8 x 10-2 do 1,73 x10-12. Zewzględówte

chnicz-nych najczęściej pracownie b

adaw-cze wykorzyst uj ą wariant, w którym

stosuje się: pięć stanowisk w ciągu selekcyjnym, dwa zapachy do wska-zania,dwa psy,pięć podejść. Dla

te-go wariantuwspółczynnikwynosi1,0

x

10-10.

Wa rtość dowodową ustala się in -dywidualniew odniesieniudo realiów konkretnej sprawy i może być on

przypisanywyłącznie dotejsprawy.

Obecn ośćosoby na miejscu prz e-stępstwa wykry1a za pomocą pracy węchowejpsa niejest równoznaczna z ustaleniemsprawcy czynu. Modelo-wym przykład em tego zagadnienia

jestustaleniedomniemanego spraw-cy napodstawie odbitkiliniipapilarnej zabezpieczonej na ladzie sklepowej sklepu,doktóregodokonanowła ma­

nia. Samfakt ujawnienia linii p apilar-nych i ustalenia ich pochodzenia nie jest równoznaczny ztym,że osoba, od której pobrano materiał porów

-nawczy, jest sprawcą tego czynu.

O tym, czy tak jest, wykazać może

dopiero proces dowodowy iwzaje

m-ny układ poszczególnych dowodów

w sprawie.

Badania osmologiczne to badania

biologiczne wykorzystujące żywy o

r-ganizm psa do dokonania złożo n ej analizy chemicznej niejednorodnej,

lotnej substancjizapachowej. Wś ród teoretyków trwa spór na temat istoty zapachuogniskujący sięnar

ozstrzy-gnięci u,czy zapachem jestto, co

wy-dzielawoń,czyteżto, z czymsięona

kojarzy.Z natury sporu wi dać, żedo

zrozumienia badania osmologic

zne-go niezbędne jest minimum wiedzy z zakresu podstaw chemii, fizjologii układu nerwowego psa i fizjologii

człowieka.

Zapach wraz ze złuszczającym

się w tempie ok.40 tysięcykomórek na min utę naskórkiem roz

przestrze-niasi ęwśrodowisku. Cięższeod po -wietrza elementy naskórka opadają

napodłożewbezpośredniejbliskości żródła. Pozostała część wraz zwi

trem unosisię w powietrzu,wędrując nawet do kilkudziesięciu metrów od swegoźródła .Gdy mowa o zapachu, chodzizapachzłożony: konglomerat zapachów zwi ązanych z genomem,

fizjologiąosobnika, jego stylemżycia, ubierania się iśrodowiska, w którym przebywa lub pracuje. W praktyce badawczej najważniejszy jest, p o-dobniejak liniepapilarne,niezmienny przez całe życie zapachindywi dual-ny (genetyczny).

Prowadzone badania doprowadzi-ły do ustalenia, że najistotniejszym czynnikiem warunkującym indyw idu-alne rozpoznanie osoby jest g ene-tycznieuwarunkowanawydzielinaje -go gruczołów skórnych. Pozostałe części zapachusązmiennei nie mo-gą stanowić podstawytakiej id entyfi-kacji.Prowadzone wZakładzieTec h-niki Kryminalistycznej CentrumSz ko-lenia Policji w Legionowie badania

wykazały, żepsypodczas i dentyfika-cji kierują się indywidualnym z apa-chemczłowie ka, a nie innymiskłado­ wymimoleku ły zapachowej.W ydzie-linagruczołów skórnych niejest jed-norodna i składają się na nią sub-stancjeróżnegopochodzenia, ulega-jące degeneracji pod wpływem mi-kroflory i warunków środowiska wy-dzielinygruczołówskórnych.

Gruczoły ekranowe (potowe) -występ ująnacałejskórzei wy

dziela-jąpotodg rywający istotną rolę wter -moregulacjiorganizmu. Pot jestwła­ ściwe roztworem soli, zawie raj ącym potas, wap ń, magnez, żelazo oraz mocznik, kwasmlekowy,cholesterol,

węglowodanyi lipidy.Składc hemicz-ny tej wydzielinyzależnyjestod wie -lu czynników, w tym od: pokarmu, warunków klimatycznych, bodźc ów hormonalnych. Człowiek wydala ok. 500-800 mi potu na dobę. Wielkość ta może wzrosnąćnawet do ki lkuna-stu litrówwprzebieguniektórych c ho-rób, stanów psychicznych czy cięż­ kiej pracy fizycznej w ni esp rzyjają­ cychwarunkach środowiskaś.

Gruczoły apokry nowe - wystę­ pują głównie w okolicy genitaliów

Z PRAKTYKI

i pach. Wydzielają nieprzeżroczystą lepką ciecz z dużą zawartością c ho-lesterolu. Rola tej wydzieliny w two-rzeniu zapachunie jest dokońca wy-jaśniona. Rozpoczynają one swą działalność po okresie pokwitania i niebio rą udziału w procesie te rmo-regulacji. Do niedawna wydzieli nę tych gruczołów uważano za cha

rak-terystyczną cechę rasową lub osob -niczą.W świetlenajnowszychbadań okazało się, żezapach jestzwiązany z rozkładem bakteryjnym wydzielin na skórzeimoże być usunięty.

Gruczoły holokrynowe (łojowe ) - łój nie ma zapachu, ale na po-wierzchni w czasierozkładu bakteryj-negorozkładanyjestna kwasytłusz­ czowe odośćintensywnym zapachu. Skład powstających w ten sposób kwasówtłuszczowych jestn iezmien-ny przezcałe życie , uważa nyjest po-wszechnie za niepowtarzalny, ge ne-tycznie uwarunkowanyzapach czło­ wieka.Proceswytwarzaniawydzieli -nypołączonyjest zniszczeniem gr

u-czołu, który zostajenastępnieodtwo -rzony przez warstwę rozrodczą skó-ry.Gruczołyte znajdują się na całej powierzchni skóry i wytwarzając gę­ stą wydzielinę zwaną łojem, która uszczelnia mikroskopijne otwory w skórze. Wytwarzanie łoju nasila się,jeśl ijest onczęstousuwanyz po-wierzchniskóry.

Przezkilkatysięcylat ko egzysten-cji z człowi e kiem pies przyzwyczaił siędo jegoobecności,aczłowiekna -uczyłsię wykorzystywaćp redyspozy-cje psa, modyfikując jew zależ ności od potrzeb i rozwoju cywilizacji. Od dwustu lat piesjest giównym sojusz-nikiem policjanta. Równie często z pomocy .czworonoż nych funkcjona-riuszy" korzystają służby celne, gra -niczne,agencjeochrony isłużba wię­ zienna.•Mundurowe· czworonogi od-najdują ładun kiwybuchowein arkoty-ki, znajdują i obezwład n iają zbie

-głych przestępców, id e ntyfi kują

sprawców przestępstw, od naj duj ą dowody i osoby zaginione. To przy-kłady zastosowania tego zwierzęcia

jedynie w służbach mundurowych. Służbycywilneszkoląpsy do wyszu-kiwania mikrouszkodzeń ru rociąg ów gazowych,wykrywania złóż rud me-tali, ratownictwa górskiego, wyszuki-wania ofiar katastrof budowlanych. W wysoko cywilizowanych krajach psy wykorzystuje sięwsłużbie zdro-wiado leczeniaautyzmu, nerwic czy wreszcie wykrywania zmian nowo-tworowych w czasie, gdy brak jesz-cze somatycznych objawów. Aby choć wczęści zrozumieć, jak dosko-nałym narzędziemjest zmysł węchu psa,należy przedstawićskrótowo tyl -ko podstawowe dane. W służbach mundurowych z uwagi na aspekt praktyczny używa się główn ie sa m-ców. Samice, chociaż bardziej zde -terminowane i zaci ęte w pracy, dwa razy w roku są niedysponowane, a niektóre są bardziej chimeryczne w okresie pop rzedzającym cieczkę iponiejnastępującym.Jednymz n o-wych policyjnych zastosowa ń psa jest identyfikacja osmologiczna . W polskich doświadczeniach w tej dziedzinie korzystanoz dorobku Ro-sjan,Węgrówi Holendrów,własnych prac oraz dostosowywania metodyki

badawczej do potrzeb wymiaruspra -wiedliwości. Należy wspom nieć, że polska osmologia ma własne p roce-durybadawczejużod 1998 r.W yda-je się paradoksem, że w niektórych krajach dyspon ujących wysoko roz

-win i ętą techno logią identyfikacja

przestępcydokonanaprzezpsa z od-powiednim zaświadczen i em p otwier-dzającym jego zdolności jest u zna-wana przez sąd za jeden z n ajbar-dziejprzekon ującychdowodów.

W wynikuewolucjipsywykształci­ ły zdolność rozróżniania tych rodza -jów zapachów,któresą niezbędnedo przeżycia osobnika i gatunku. P od-stawowaróżnicawpostrzeganiuota

-czająceg o świata pom iędzy psem i człowiekiem wynika z różnejczuło­ ści określonychzmysłów.W co dzien-nymżyciu człowi eka najwi ększą rolę

odgrywa zmysł wzroku i sł uch u , w dalszej kol ejności zmysł dotyku

Nazwa Właściwośc ichemiczne

kwasu _M... Tern. r----Temp.

GęstoŚĆ

rzęsteczkowa topnienia_fon wn_(oenia_n [g/cm

'

I

cerowy

I

óO

II

ló,7

11

!Hl

,sl1

1,0498

I

!ProPlonowy 1 C =74==:Jr=:JO,(]1 141 ICO,99 4C]

[masłowy

_II

88

_I

_I

- 5,5=:11 164~[t,9600~

walerIanowy lu2 34,.' II 8'1 IL u

9300-rkanrc nowv ITb

;

,

II ·u,. I. U;YZ/~

I

kapryłewy

_IC

144

II

21

11

273

!

5J

~

9

:fJ

węch u i smaku, natomiast w życiu

psa zmysłami wiodącymi są węch i słuch, w dalszej kolejności wzrok, dotyk i smak. Psi nos został tak ukształtowany, że przewyższaswymi zdo l nościa m i rozpoznawania

mie-szanin zapachó w nosy prawie wszystkichzwierząt. Ist ni eją zwi erzę­

ta, któremająwyostrzonyzmysłj edy-nie na określony rodzaj zwi ązków chemicznych. Rekin potrafi wyczuć kroplę krwi w 100 litrach wody, a niedżwiedżpolarny wyczuwazapach martwej foki nawet z odległości 20 km. Pies rozróżnia około pół miliona zapachów wstężeni u takmafym,że dlaczłowiekasąoneniewyczuwalne. Piesdoskonale rozróżn ia skład che-miczny iintensywnośćzapachów po -chodzenia zwierzęceg o , a do takich należy woń człowieka. Uszkodzenie węch u jest dla psa porównywalne zutratąwzrokuuczłowie ka.Zależn ie od rasy przeciętn y pies posiada

Z PRAKTYKI

Dzi ęki rozwojowitechnikiczłowiek dążydo zbudowaniaurządzenia , któ-re będzie dorównywało zdol nościom wykrywczymzmysłu węchu.Obecnie najdoskonalszym tego typuurządze­

niem jest chromatograf.Za pomocą tegourządzen i aprzeprowadzono

ba-ności zmysłuwęch u psa,ito ma po-ziomie1cząsteczki namilioninnych cząsteczek.

Inn ą próbą jest skonstruowanie elektronicznejprzystawki doc yfrowe-go aparatufotograficznego,wraż l iwej nazwiąz ki zgrupy porfirów.T

echno-Tabela1

Tabela2

I

Rodzaj kwasu Wzór Prógwyczuwalności (cząsteczekw 1 cmJpcwlerrza )

chemiczny _{złowiek Pies J'1etoda.chromato2Taficzna.}

i

Octowy ICH'COO H

_I

5,0 x 10" 5;Ox

m

'

5,0 x 10'U'

•Propionowy

I

CH,CH,COOH

I

4,2

x

IOIl 2,5x lOS 4,2x lOS ,

Masłowy CH,(CH,"COOH 7,Ox 10· 9,0X10" 7,O x 100

Walerianowy CH,(CH,) ,COOH 6,0x1010 _3,5X104 _{6,0 X10}7

Kapronowy

I

CH, (CH,).COOH

I

2~0x 10'" 4,0 x 10' 2,0 X106 Kaprylowy

I

CH,(CH,),COOH

I

2,0 x 10" 4,5X104 _2,0x106 Merkaptan C,Hs5H 5,0x103 _S,OX103 _5,0X106 (składnikczosnku)*

•niewystępujewskładziepotu ludzkiego

125-220 milionów komórek węcho­ wychna powierzchni75-125cm2 n a-błonka węchowe go . U człowieka wi elkości te wynoszą odpowiednio: 60 milionów na powierzchni na 3-5 cm2. Nie tylko liczba komórek i powierzchnianabłonka węchowego świadczy o wysokim rozwoju tego zmysłu. Nie bez znaczenia jesttakże czułość komórek węch owych, która w przybliżeniu jest kilkatysięcy razy wię ksza niżuczłowieka.

PROBLEMYKRYMINALIST YKI 254/06

dania w celuoszacowaniagranicznej wartości wykrywania w pocie w olne-go kwasumasłowego.W p rzeprowa-dzonym szacunkuużywanos ubstan-cji o ściśle dobranych parametrach (tab. 1). Szacunkowo zdolność wy -krywczą najnowszej generacji chro -matografów wyliczono na 108 czą­ steczek kwasu

masł

owego

w 1 cm3 powietrza (tab. 2). Wartość ta jest jednak co najmniej o dwarzędyw iel-kości mniejsza od progu w

yczuwal-logia ta opiera si ę na modyfikacji cząstkihemu, chlorofilu Ai chlorofilu B. Ob ecn ość niektórych lotnych związkówchemicznych powoduje,że substancje te silnie się zabarwiają,

nawet przy ich niskim stężen i u.

Opróczdużych zmianw kolorze, me -taloporfirynysąbardzocz ułena wi e-le substancji.Benzynęietanol wy kry-wają już przy 35 częściach na m i-liard,o jeden lub dwarzędy wielkości lepiej niż ludzkienosy.Z drugiej jed

Z PRAKTYK

I

Umiejscowien iagru pyaktywn ej

wzwiązkuchemicznym

Przykład e m zmiany w zapachu wynikającej z przemieszczen ia się

grupy funkcyjnej jest 11-węglowy

szereg związków ruty? Zapach ruty stopniowo zanika, przechodząc w owocowy wraz z przes u nięc i em grupy C=O

nak strony ludzie potrafią wykryćz a-pach tiolu wydzielanego przez skunk-sajużprzy 1części na miliard .Twó r-cyurządzenia przewidująjegoużycie

do monito rowania insektycydó w,tok -sycznych gazów, popsutego j edze-nia, a nawet czujników w kuchenkach mikrofalowych, które mówiłyby: czas

wyjąćjedzen ie ,pachnie jak gotowe6.

Stosowane w osmologii metody

zabezpieczania materiałów badaw -czych spełniają generalne wymogi zabezpieczania materiałów badaw-czych do analiz chromatografic z-nych. Należy jednak pamiętać, że metody chemicznej analizy pozwala

-ją na usta lenie składu chemicznego substancjiwonnej,którawprzypadku potu ludzkiegoskłada sięz wieluta -kich samych związkówchemicznych.

nym pochodzeniu chemicznym,

stwierdziłon, żepies rozpoznajeza -pach konkre tnej osoby na podstawie obecności kompleksu zapachowego,

na który mo g ą wywierać wp ływ składniki, pozostające w stężeniach niższych od stężeń progu wyczuwal-ności psa.Wydzielaneprzez gru

czo-ły zwi ązki chemicznemają indywidu-alną woń na powierzchni skóry i r

e-ag uj ąze sobą, coprowadzićmoże do:

- powst an ia zapachu niczym

nieprzypominającego za pa-chówwyjściowych,

- wzajemnego zniesienia się

zapac hów pierwotnych zwi ąz­ ków,

- wzmocnienia lub osłabienia

jednego z zapachów. 1)C_H3-G-CH,-(CH₂)7-CH₃ II O 2) CH_3-CH₂-G-(CH_2),CH₃ II O 3)CH,-(CH2),-C-(CH2)6-CH3 II O zapachruty (- sR ) -uccerowa I-SHj

Zapach wydzielany przezsubstan -cje, związany jest także z długością

głównego łańcucha węgłowego. Wraz ze wzrostem długości łańcucha zapach przechodzi z niepr zyjemne-go, ostrego (do 5--<3 atomów węgla

w głównym łańcuchu) poprzez owo -cowo-kwiatowy(6-18atomów), stop-niowo zanikając do całkowitej

bez-Wewnętrznabudowacząsteczki 4) CH,-(CH2)3-G-(CH2)5-CH3 II O 5) CH,-(CH2)4-G-(CH2)4-CH3 II O zapach owocowy -d-e'OIIl (-DR ) .hydrokrylQ\V3 (- OH )

.liofonnyJowa

Grupyaktywnewarunkuj ąc e przyjemnyzapach

Owocprzejrzały

•arrlmow a

•aldehydowa

Budowagrupyaktywnej Rum

Cyna mon

Ryc. 1. Odbarwi anie barw ników metaloporliry nowychumieszczonych na matrycy po kontakcie z z apa-chamiwyb rany chsubsta ncjispożywczyc h

Fig.1.Decolourisa tionot metalperfirine dyes applied on matrixupon contact withselectedtoodstuffs

Pomijają one jednak zupełnie wza -jemne nakładanie się składnikówza

-pachu. Zapach pojedynczej czą­

steczki związku chemicznego zależy

od wzajemnegooddziaływania za-pach u pojedynczych substancji na zapach kompleksu związków.

W. Neuhausprzeprowadziłszereg doświadczeńw celu ustalenia,co wa-runkuje rozpoznanie danej osoby po pozostawianym przez nią zapachu.

Przeprowadziwszy doświadczenia

z mieszaniną podobnych kwasów tłuszczowych oraz substancji o róż

-Z PRAKTY KI

sem. Nos to jedynie skomplikowany narząd odbiorczy,wyposażony w ok.

1000rodzajówreceptor ó wł',wktórym następuje przekształcen ie w wyniku reak cji fizy koc hemicz nych bodżca związki te charakteryzują się ostrym

nieprzyjemnym zapachem fekaliów.

Przy małej kondensacjiindolwydzie

-lawoń przypominającą jaśmin,a s ka-tol- fiołek.

won ności. Pona dto związki o r

ozga-łęzionychłańcuchach wykaz ują przy-jemniejszy i silniejszy zapa ch od

związkówołańcuc hac h prostyc h.Na

inten sywność zapachu wpływa także obecność wiązania nienasyconego pomi ęd zy sąsiednimiatomamiwęgla

-C=C,którewyostrzajązapach.Jako

przykładem posłużyć si ę można

bu-dową substancji zwanej b

ombiko-lemB.Związektenmoże występować

w czte rec h odm ia nac h struktura

l-nych,lecz tylko odmiana "A" jest ak-tywna.

Al

8IAlKO- -NH~CH-COOH - I

C

I

H

_

_ ( ' 1

1

_ _

,D

I -i Trvptotan _{Skatol Inde'!} H-G--CH_2-CH₂-CH₃ II H-C-G--H II H-C-(CH2h -CH2-0H

Bl

H-C-CH₂-_CH2-CH₃ II H-C- G--H II OH-OH₂-(CH_2h-G--H

e

l

CH_3-CH2-CH₂-C- H II H-G--C-H II H-C-(CH₂)TCH₂-OH

Dl

CH-CH₂-CH₂-C-H II

u-

c-c-a

II OH-CH₂-(CH_2)TC- H Stężeniesubstancji wmieszanin iezapachowej

Przykł adem mog ą być zwi ązki

o budowie pierścieniowej onazwach

indol i skatol, które są produktami rozpadu w jelicie grubym a

minokwa-su tryptofanu. W dużych stężeniach

PROBLEMYKRYMINALISTYKI254/06

Stos owane w osmologii metody

zabez pieczania materiałów b

adaw-czych odpowiadają generalnej

zasa-dzie zabezpieczan ia materiałów b

a-dawczy chdoanaliz chromatografi

cz-nych . Należy jednak pamiętać, że

metody chemicznej analizy pozwala

-ją na ustalen ie składu chemicznego sub stancj i wonnej,którawprzypad ku

potu ludzkiegoskłada sięz wielu ta-kichsamychzwiązkówchemicznych.

Pom ijają jednak zupełn ie wzajemne

nakładanie się składnikówzapachu.

Wbadaniach osmologicznych wy

-korzystujesiępsiwęch do dokonania

porówn aniamieszaninzapachów p o-zostawia nych przez ludzi. Stąd też osm olog ię można umiejscowić p o-mi ędzy badaniami chemicznymi an a-lizującymi skład substancji wonnyc h

a biologicznymi- z uwagi na narzę­

dziebadawcze .Ważne jest więc

po-znanie zasad odbioru przez aparat

węchowy docierającychwoni. Spokoj-ny pies wdycha powietrze ok.15-20 razy na min utę, przyczym tylko n ie-wielka część wdychanego powietrza

dociera do nabłonka węchowego . W związku z tym tylko bardzo wyso-kie stężenia substancjizapachowych

mog ą pobudzić receptory węchowe.

Przy aktywnym węszeniu w celu po

-budzeniajaknajwiększejilościrecep -torów pies zamyka pysk,oddychając wyłącznie przez nos, wykon ując do

200 ruchówoddechowych naminutę.

Potoczne psi węch kojarzy się z

no-chemicznego (zapa chu) w impuls

nerwowy (elekt ryczny), który drogą węchową dociera do mózgu, gdzie zostaj eodkodowany,skojarzony i wy

-wołuje określoną (wyuczoną) reakcję

psa. Fizjologiadzieli drogę węchową

na trzy zasadnicze części. Działan i e

na komórki węchowe bodżca che -micznego (zapachu) powoduje p

o-drażn ieni e komóre k receptorowych wbłonie śluzowejnosa,przekształce­ nie impulsu chemicznego w impuls elektrycznyiprzekazanie pobudzenia

przez cały neuron do jedn orzędo­

wych ośrodkówwęchowychw opus

z-ce węchowej (bulbus olfactorius)1O, gdzie następuje ich wzmocnienie lub

wygaszenie.Napodrażnienie wpływa jednakwieleczynników,wtym;stęże­

nie zapachu, długość nawęszenia ,

urazy psychiczne psa 11, zmęczenie

polegającenazmniejszeniuwrażliwo­ ści receptorów szczególn ie po nara -żeni u ich na działanie silnych bodź ­ ców.Aby wwłókni e nerwowym mógł powstać bodziec elektryczny, musi nastąpić depolaryzacja błony komór

-kowej neuronu. Biegnący drogą wę­

chową impuls przenoszony jest co

najmniejprzez trzy komórkinerwowe. Miejsce stykudwóchkomórek n

erwo-wych nazywanejest synapsą. Zależ­

nie od wielkości przenwy pomiędzy

aksonami sąsied n ich komóre k prze

-noszenie pobudzenia elektrycznego

może odbywać się na drodze elek-trycznej, jeśliprzerwa w synapsie nie

jestwiększa niż20 nm,lub za

pomo-cą neuroprzekażników, jeśli przerwa

jestwiększa. Dalejsygnał

afferentny-mi12włóknaminerwowymi jestwysła­

ny do części węchomózgowia,

zwa-nej trójkątem węchowym (trigoneum

olfactorium), gdzie może być skiero

-wany na dwie odmienne drogi: do

układu limnicznego(rąbkowego),

któ-rego głównymi elementami są:

pod-wzgórze (hypothalamus), ciało

mig-dałowate (corpus amygdolocideum),

przegroda (septum) i hipokamp

(hip-pocampus). Następnieprzekazywany

jest do analizatorów, w których jest

rozkodowywany.Tą drogą odbierane

są sygnałyferomomowe,mające

zna-czenie przy rozrodzie. Odbiór tych

sy-gnałów jest szybki i odbywa się bez

udziału świadomości przez

analiza-tory, w których jest rozkodowywany.

Włóknami nerwowymi sygnał

elek-tryczny z opuszki węchowej biegnie

z trójkąta węchowego przez blaszkę

przegrody (septum pel/ucidum) do pól

analizujących kory mózgowej.

Z punktu widzenia osmologiita droga

jest najważniejsza, ponieważ pies

wie, jaki zapach nawęszał, i może

świadomie wybrać jego odpowiednik

spośród kilku podobnych wciągu

se-lekcyjnym, sygnalizując to

wyuczo-nym w trakcietresury zachowaniem.

Na tym etapie mogąjednak wystąpić

zaburzenia na skutek

niedoprowa-dzenia impulsudo pól kojarzeniowych

mózgu lubnieprawidłowej

interpreta-cji otrzymanych impulsów z powodu

uszkodzenia,wystąpieniasilniejszych

rozpraszających lub nakładających

sięna siebiebodżców.

Przedstawiony temat obrazuje

je-dynie bardzopowierzchownie, jak

bar-dzo złożone są badania osmologicz

-ne. W sporządzanej pisemnej opinii

nie jest możliwe opisaniecałości

za-gadnienia. Na sali sądowej ekspert

musi nie tylko wytłumaczyć płynące

z badań wnioski, lecz także szeroko

pojęte okol iczności, które do nich

do-prowadziły.Dodatkowątrudności ąjest

odpowiadaniena pytania osób, które

niemając często przygotowania z

za-Z PRAKTYKI

kresu biologii, starają się podważyć

wynikibadań. Nierzadko musiteż tłu­

maczyć nie do końca prawidłowe

po-stępowanie osób zabezpieczających

śladyipobierających materiały

porów-nawcze. Z tym większą aktywnością

chcą to uczynić, gdy ekspertyza

osmologiczna jest jedynym dowodem

wskazującymnaosobępodejrzanego.

Przykładem takiego postępowania

jest postępowanie przygotowawcze

i jurysdykcyjne w sprawie rozboju

z niebezpiecznym narzędziem na

przedstawicielu firmyudzielającej

kre-dytów osobom fizycznym.

Podstawowe wiadomości

wsprawie

W godzinach wieczornych na

klat-ce schodowej własnego domuzostał

napadnięty przez kilku mężczyzn

przedstawiciei firmy. Sprawcy w

cza-sie rozboju używali kija bejzbolowe

-go, uderzając nim pokrzywdzonego,

anastępniepo jego obrabowaniu

po-rzucili narzędzie przestępstwa

w miejscu jego popełnienia i uciekli.

Na miejscu przeprowadzonooględzi­

ny, gdzie zabezpieczono między i

n-nymiśladybiologiczne w celubadań

DNA, kij bejzbolowy z którego za

-bezpieczono w standardowej proce

-durze ślad zapachowy. Dzięki pracy

wykrywczej pionu kryminalnego

jed-nostki policji wytypowano grupę

ewentualnych sprawców, od których

w ciągu trzech miesięcy od zaistnia

-łego zdarzenia pobrano materiały

porównawcze. Następnie zlecono

wykonanie badań osmologicznych.

Biegły po analizie postanowienia

o powolaniu biegłegooraz treści

za-pisów na metryczkach materiału

do-wodowego i przesłanych materiałów

porównawczychpodjął decyzjęo

wy-konaniu badań w standardowej

pro-cedurze,w której:

1) Kierując się zapisami na

me-tryczkachmateriału porównawczego,

dobrano dla każdego z nich po 5-6

materiałów uzupełniających.

Pod-czas doboru w celujaknajwiększego

ujednolicenia ciąguselekcyjnego

kie-rowano się parametrami takimi jak:

płećosób,wiekosób, metoda

pobra-nia oraz czas pobrapobra-nia.

2) Budowano szeregi składające

się z innych materiałówdla każdego

materiału porównawczego i dla każ­

dego psa.

3) Badania identyfikacyjne po-przedzono wykonaniem co najmniej

trzech prób kontrolnych (co najmniej

dwie w układzie kontroli pozytywnej

i jedna w układzie kontroli

negatyw-nej).

4) W przypadku wykazaniabraku

zgodności zapachowej badanie koń­

czono próbami kontrolnymi połączo­

nymi z badaniem aktywności węch o­

wejmateriałówdowodowychi

porów-nawczych.

Na podstawiewykonanych badań

sporządzono opinię w której

stwier-dzono,że:

1) Występuje zgodność

zapacho-wa pomiędzy materiałem

dowodo-wym zabezpieczonym w czasieoglę­

dzin miejsca zdarzenia z kija bejzbo-Iowego a materialem porównawczym

zabezpieczonym od jednej z

typowa-nych osób.

2) Brak jest zgodności

zapacho-wej pomiędzy materiałem

dowodo-wym zabezpieczonym w czasieoglę ­

dzin miejsca zdarzenia z kija bejzbo-Iowego a materialami

porównawczy-mi zabezpieczonym od pozostałych

typowanych osób.

3) Ustalono, że w nadesłanych

materiałach dowodowych i

porów-nawczych znajdują się zapachy

wstężeniach , które psymogą

identy-fikować.

Wątpliwościstron

Z uwagi na fakt,żewynikbadania

osmologicznego okazał się jedynym

wartościowym dowodem w sprawie,

prokuratura, a następnie sąd

pierw-szej i drugiejinstancji badałygo

wni-kliwie, starając się rozstrzygnąć

Problem 1:WłaŚciwe

dokumento-wanieczynności pobierania

materia-łÓwbadawczych

Analizie poddanozapisy znajdują­

ce się w protokole oględzin miejsca

zdarzenia ze szczeq ólnyrn uwzględ­

nieniem opisu sposobu zabezpiec

ze-nia materiału dowodowego w

korela-cji z obowiązującą metodyką

badaw-czą13. Podstawowym zarzutem

odno-szącym się do niedotrzymania przez prowadzącego procedury

zabezpie-czania był brak w opisie wzmianki

o sposobieodizolowania w czasie

za-bezpieczania Śladu osmologicznego

od warunkówzewnętrznych (okrycie

go folią aluminiową).

W protokole pobrania materiału

porównawczeqowykonujący tęczy

n-noś ć pomin ąłopisczynności poprze

-dzających właściwą czynność p

obie-rania

ma

terialul ".

Braki te, jakkolwie k niezawin ione

przez prowadzącego badanie i n

ie-wpływającena końcowywynik opinii, stały się jednym z kluczowych argu

-msntów podnoszonych przez ob

ro-nę. Głę bo kiego zastanowienia wy

-maga jednak fakt,żena sali sądowej

osoby,którezabezpieczały materiały

badawcze,wydają się zdziwione

py-tania miz zakresu znajomościt

echni-ki zabezpieczania osmologicznych

materiałów dowod owyc h i porów

-nawcz yc h.Tak samo nie potrafiąo

d-powi edz i eć, kiedy uczest niczyły

w szkoleniach z tegozakresu.Można

więcdomniemywać, żepoziom oqó

l-nej wiedzy krymin alistycz nej w j ed-nostkach,z którychsię wywodzą,jest

niski, a podobne form alne niedocią­

gnięcia występują zapewne pod cza s zabezpieczaniainnych śladó w krymi-nalistycznych.Tego rodzaju niedocią­

gnięciapowinny być eliminowane na bieżąco przezprzełożonych, lecz ten mechanizmnie działa.

Problem2:Materiał uzupełn ia jacy i kontrolny

Strony, a wszczeg ólno ś ciobrona,

dążyły do zdyskwalifikowa nia dowo-du z badań osmologicznych poprzez

PROBLEMYKRYMINALISTYKI254106

Z PRAKTYKI

wykazanie, że procedura badawcza

nie spełnia wytycznych Sądu

Naj-wyższego15.Sąd Najwyższy w

cyto-wanym przez stronęwyroku mówi

je-dynie o grupiedawcówzapachówdo

eliminacji. Nie rozróżn ia , jak to czyni

obecna procedur a badawcza, mate

-nałówosmologicznych namateriały:

• dowodowe - zabez piec zon e na

miejscu zdarzenia,

• porównawcze - zabezpieczone

od typowanych osób (podejrzanych),

• uzupełniające i kontrolne - za-bezpieczoneod osóbniezwiązanych

ze sprawą.

Zbudowanie szeregu selekcyjnego wyłącznie z matenetów przesłanych

do badań byłoby niezwykle kłopotli ­

we,gdyżbadaniamogłyby być

wyko-nywanejedyn ie w standardowej p

ro-cedurze MD,MP.Należałobyprzy tym

zabezp ieczyć materiał porównawczy

od co najmniej pięci u osób jed

nako-wej płciwtym samym czasie itą sa

-mą metod ą. W przypad ku uni kają­ cych odpowiedzial ności sprawców

jest to niezwykle kłopotliwe. Następ­

nym problemembyłybykryteria,dzię­

ki

kt

órym

wybierałoby się materiał

kontrolny do

prób

kontroinych. Mate

-riał ten z uwagi na zjawisko pamięci

węchowej nie powi nien być używany

w czasie

pr

ó

b

iden tyfi kacyj nych.

W praktyce wariant tak i jest możliwy

do wykonania rzad koi tylko w bardzo

specyficznyc h warunkach . W pr

akty-cenie wykonujesięgo częstozuw

a-gi na fakt,że zwierzę może kie rować się wtedy siłą (stężen iem ) zap achu, aniejegozgod nościąztym, conawę­

szył.W prakty cenajcz ę ś ciej wykonu

-je sięzużyciemdwóchpsówbadanie jednego materiału dowodowego, jed-nego porównawczeqo i 6-7 ma

teria-łó w uzupełniających, z których wybie-ra się materiał kontrolny. Parametry

materiałów uzupełniających dobiera się do parame trów konkretneg o ma

-teriału porównawczeg o, podczas do

-boru kie rując się zqodności ą płci osób,wiekiem,techn ikąi czasem po-brania. Szczegółowe dane personal -ne tych osób nie są ważne, dlatego

teżnie prowadzisięich ewidencji.

Ce-lem badań osmologicz nych jest

usta-lenie zqodności zapachowej pomię­

dzy badanymi materiałam i

dowodo-wymi a porównawczymi,a nie us

tale-nie danych person alnych osób nie

-świado m i e w tych badaniach u

czest-niczących. Zastanawiający jest upór stron procesowych w ustaleniu d

a-nych persona lnych dawców m

ateria-łó w uzupełniających. Ustalenie da-nych miałoby służyć zapewne we

-zwaniutych osób przed oblicze sądu

i przesłuchanie ich na okoliczność sporządzonych badań,tylko żeosoby

tew badaniach fizycznienie

uczestni-czyłyizregułynieorientująsięw pro-cedurze bad awczej.Obecnieobowi ą­ zującametodykabadawczamówi,że

"o rodzaju idoborze mate riałów

kon-trolnych i uzu pełn iających decyduje

ekspert osmologii, dostosowując je

każdorazowo do specyfiki badanych materiałów",

Porówn ywanie procedu ry badań

osmologicznych doprocedu ry

okaza-nia jestdalekomylące,dlatego że:

• Okazaniadokonujesiępo kilku,

kilkunastu godzinach, dniach, a na

-wetmiesiącach,a wiadomoprzecież,

jakiwpływnatrwałość Śladów pamię­

ciowych ma upływczasu,zwłaszcza jeśli zdarzeni u towarzyszyła duż a dawka stresu wywołana przemocą

i agresją sprawcy. Podczas badania osmologicznego upływczasu od za

-poznania sięz materiałem nawęsza­

nymdopowstaniaŚladupamięciowe­

go jest kilkuse kundow y. Ponadt o

podczas każd ego nawęszan ia ślad

ten psu jest przypominany.

• W trakcie okazan ia osobą

roz-poznającą może być każdy, nawet

w niektórychprzypadkach osoby nie

-widome i niesłyszące. Trudno tutaj mówićojakimśszczególnymprzy

go-towaniu osób do uczestniczenia tej

czyn ności.W badaniach os

mologicz-nych detekto rem badawczym jest

specjalniedo tego wybranyi wyszko

-lony pies.

• Pod czas okazania nie testuje

się zdolnościpercepcyjnej lub w

godności świadka. W badaniach

osmologicznych przed badaniem

identyfikacyjnym zawsze wykonuje

się próby kontrolne, których celem

jest między innymi ustalenie spraw -nościwęchowejichęci do pracypsa.

• W trakcie okazania nie można

wżaden sposób wpływać naświad­

ka. W badaniu osmologicznym,

zna-jąc podstawy behawioryzmu psa,

możnawpływaćnaaktywność

pokar-mową zw i e rzę ci a, a tym samym

wzmag aćjego chęć dopracy,co

po-lega nawzmożeniuaktywności pracy

naciągu selekcyjnym.

Problem nr3: Utrwalanie p

rzebie-gibadań

Obowiązujące procedury

badaw-cze16 wraz z kodeksem karnym17

określają szczegółowo przypadki,

w których prowadzący badaniemusi

wykonać dokumentację poglądową

z wykonanych badań, a w jakich

przypadkach może od niej odstąpić.

Podstawowym kryterium jest

ustale-nie,czy czyn jest zbrodnią czy

wy-stępkiem.Proceduraumożliwia także

utrwalanieprzebiegu badań na

pole-cenie organu procesowego lubz

leca-jąceg o badanie, mimo że czyny są

występkami, a nawet wykroczeniami.

Naogółz ustaleniem,czy nagrywać

przebieg badań czy od tejczynności

odstąpić, nie ma kłopotów. Kłopoty

pojawiają się przy braku zapisu na

postanowien iu kwalifikacji prawnej

czynu. Zapis "w sprawie dokonania rozboju"jest wieloznaczny i wymaga

uściślenia,czy czyn wyczerpuje

zna-miona przestępstwa opisanego w

art.280

§

1 k.k., który jest występ­

kiem i nie wymaga obligatoryjnego

nagrywania, czy też przestępstwa

opisanego wart. 280

§

2 k.k., który

jestzbrodniąiwymaga obligatoryjne

-go nagrywania.Kłopoty pojawiają się

także wówczas, gdy pierwotnie czyn

kwalifikowany był jako przestępstwo

zag roż one mniejszym wymiarem

ka-ry, a w toku postępowania karnego

po wykonaniu badań jego kwalifik

a-cje zmieniono na czyn, który jest

Z PRAKTYKI

zbrod n i ą, np. z występku opisanego

wart. 156 k.k.na zbrodnie oz

namio-nachopisanych wart.148 k.k.

Wezwany na sa l ę kolejny bi egły potwierdził wywody biegłego w yko-nującego badanie. Niedociągnięcia

dokumentacyjne, jakkolwiek są

utrudnieniami, nie były na tyle po

-ważne, aby stanowiły podstawę do

zwrotu materiałów badawczych bez

wykonania badań. Zrodziły jednak

wiele problemów dla sądów

pierw-szej i drugiej instancji. Kolejny raz

udowodniono, że to nie metoda

ba-dawcza jest mało wartościowa, tylko

ludzienieprzywiązują należytej wagi doczynności , którewykonują.Należy uświadomić sobie, że każda, nawet najprostsza, czasami zd awałoby si ę

mało ważna, czynność jestwnikliwie

oceniana na sali sądowej , ponieważ to właśnietutaj rozstrzygają się dra

-maty ludzkie, które mają wpływ na życie i egzystencję jednostki. Organ

państwowy, jakim jest Policja, nie

może pozwolić sobie na tolerowanie

niedociągnięć. Brak rzeczywistej k

o-leż e ńs kiejwymiany poglądów iuwag

pomiędzypracownikami laboratoriów

i technikami kryminalistyki z jednej

strony a służbami kryminalnymi

zdrugiejprowadzido zamykania się

tych profesji w swoim środowisku.

Prowadzi to douprzedzeń,i

gnorowa-nia lub bezmyślnego powielania

cu-dzychbłędów.Nic tak nie podnosi

za-ufania praworządnych obywateli do

pracy policji jak przekonanie,że

gdy-bystało się coś niedobrego,pojawią

się życzliwifachowcy izro bi ą wszyst-ko,comożliwe,abywyjaśnićokolic

z-nościsprawy.

Dariusz Szymański

PRZYPISY

1Zasada prawdy materialnej - jedna

zzasad procesowychpolskiego pra

-wa karnego;

2 Zasada swobodnej ocenydowodów - jedna z zasad procesowych po

l-skiego prawakarnego;

3 J. Widacki [red.]: Kryminalistyka

Wyd. C.H. Beck, Warszawa 1999, s.164:

4G.A.Sehoon:A First Assessmentot

the Relability ot an Improved Scent

Identification Line-up, .Jouma!ot F o-rensic Sciences" 1998, nr 1, s. 70-75;G.A.Sehoon,J.eDeB

ru-in:The abilityofdogs torecognize

and cross-mateh human odours,

.Forensic Science International"

1994,nr69,s.11-118:

5 A. Brzezi ch a: Twój przyjaciel pies.

Wychowanie i sz kolenie użytkowo­

-obronne,MADA, Warszawa20 02;

6 http://www.chemweb.com/alchem/

/2000/news/nw_000825_smell.hlml 7 Rutagraveolens(łac.)- bylinao s

il-nej woni upra wiana w polskich ogródkac h przydomowych;

8 Feromonwydzielanyprze z samiczki

jedwabnikaBombymorf,

9 T. Jegierski: Aktualne poglądy na zaga dnieniaodbioruwraż eń węcho­

wychprzez psy,referatwygłoszo ny

podczas Warszta tów Nau kowych

Osmologii 2002 w Janowie P

odla-skim;

10S.Różycki: Anatomiamózguirdz

e-niakręg oweg o,PZWL1957;

11 Uderze nie lub skalecz enie nosa lub

pyskaowyszczerbionąkrawędźsl

o-ika;

12 Rodzajwłókien nerwowych prz

ewo-dzący impulsy nerwowe wyłącznie

w jednym kierunku (od środowiska

do mózgu):

13 Akta ProkuraturyOkręgowej w

Su-wałkach Ds. 5/05;Akta Sądu Okrę­

gowegowSuwałkachIIK27/05iII K

3106:

14§6 i§7 Decyzjinr36/2003D

yrekto-ra CLKz 29maja 2003r. w sprawie

wprowadzenia do stosowania met

o-dykibadańosmalogicznych;

15Wyrok Sądu Najwyższego V KKN--440/99 z05.1 1.1999 r.;

16§ 19 Decyzji nr36/2003Dyrektora

CLKz29 maja 2003 r.,...op.cit.; 17art.7§2ustawyz6 czenwca 1997r.