Recenzja
dr. hab. Ewa Krawiecka, prof. UAM Redakcja wydawnicza Elżbieta Kozłowska-Świątkowska Projekt okładki i stron tytułowych
Andrzej Taranek
Na okładce wykorzystano ilustrację Gustave’a Doré, Kuszenie Jezusa Skład i łamanie
Mariusz Szewczyk
Publikacja sfinansowana z działalności statutowej Wydziału Filologicznego oraz Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978-83-7865-762-0
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot
tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl
www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Spis treści
Kilka uwag o badaniach nad poematem 7 Selekcja materii biblijnej 19
Wobec biblijnego źródła 27 Narodzenie Chrystusowe 29 Chrystus w Nazarecie 33 Kuszenie na puszczy 43 Kazanie na Górze 60 Burza morska 65
W domu faryzeuszowym 68 U stóp cysterny w Sychar 72 Chrystus pośród swoich 75 Ścięcie Jana Chrzciciela 78 Wjazd do Jeruzalem 81
Chrystus w świątyni Salomonowej 85 W Ogrodzie Oliwnym 92
Chrystus przed Piłatem 97 Golgata 100
Uwagi końcowe 103
Bibliografia 109
Indeks osób 113
Indeks biblijny 115
Kilka uwag o badaniach nad poematem
Kilka uwag o badaniach nad poematem
Kilka uwag o badaniach nad poematem
W dotychczasowych badaniach nad twórczością Jana Kasprowicza poematowi Chrystus poświęcono sporo uwagi, ale nie zbadano gruntownie relacji tego tekstu do Biblii, nie dokonano weryfikacji treści biblijnych w tym utworze.
Uwagi na temat „adaptacji” przekazów biblijnych w interesującym dziele zawiera dysertacja Marii Bartikowskiej, na którą będę się powoływał, ale i w niej stopień opracowania zagadnienia nie zadowala. Autorka bowiem przy- gotowała zarys monografii obecności Biblii w całej twórczości Kasprowicza, dlatego też oczywiste są w takim stanie rzeczy ograniczenia interpretacyjne.
Stąd potrzeba omówienia tego zagadnienia w niniejszej pracy. Jak każdy bowiem utwór biblijnotematyczny1 wymaga uwzględnienia analizy tego, co w nim biblijne. Ważne jest, szczególnie w odniesieniu do tego akurat poematu, zastanowienie się nie tylko nad tym, co Poeta wybrał z Ewangelii kanonicz- nych i jak zawarte w nich treści zmodyfikował, ale należy się też zastanowić
1 Określenia tego używam w swych studiach w stosunku do utworów literackich, któ-
rych tematyka, świat przedstawiony, postaci, historie bądź myśl opierają się na treściach
zaczerpniętych z Biblii. Chodzi zatem o takie utwory, w których znajdujemy różne przejawy
biblijności, ale w których jednoznacznie czytelna jest kreacja bohaterów replikujących postaci
biblijne, rekonstrukcja historii biblijnych i intelektualne spożytkowanie przekazów Ksiąg
Mądrościowych, wreszcie – najogólniej mówiąc – są one relekturą Pisma. Zachodzi tu oczy-
wiście zjawisko apokryfizacji literackiej kanonicznych (jak też deuterokanonicznych) ksiąg
biblijnych. Są to jednakże zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, które nie przynależą
sensu stricto do przedmiotu niniejszej pracy, ale warto tu skierować uwagę choćby na takie
prace jak: Wiesławy Tomaszewskiej CR, Współczesny apokryf literacki: problem tożsamości
gatunku [w:] W kręgu apokryfów, red. E. Jakiel, J. Mosakowski, Gdańsk 2015, czy wcześniejsze
studium Macieja Michalskiego Dyskurs, apokryf, parabola. Strategie filozofowania w prozie
współczesnej, Gdańsk 2006.
8 Kilka uwag o badaniach nad poematem
nad tym, co Kasprowicz pominął2. Zaproponowana tu metoda uwzględnia, choćby tylko w stopniu elementarnym rozstrzygnięcia heurystyczne, cha- rakterystyczne dla egzegezy biblijnej. Pozwoli to na rzeczowe przeanalizo- wanie biblijności poematu Kasprowicza, zawartości treści biblijnych, jednym słowem nasycenia utworu tym, co bezpośrednio jest zaczerpnięte z Biblii i to zarówno w warstwie zdarzeniowej, jak też ideowej3.
Dotychczasowe prace badaczy i wypowiedzi krytyków ukazują wszystkie bodaj związki przedmiotowego utworu z nurtami filozoficznymi epoki, wskazują na kontekst literatury europejskiej4, lokalizują go w twórczości Kasprowicza tak pod względem dziejów jego pisarstwa i biografii, jak też, a może przede wszystkim, osadzają go w nurtach tematycznych i dynamice światopoglądowej Poety, jednoznacznie odsłaniając liczne, chociaż nie zawsze i do końca uzasadnione powiązania między Chrystusem a innymi dziełami autora Uczty Herodiady5. Na ogół uwagi o Chrystusie mają charakter
2 Tym samym koncentruję się na transmisji i modyfikacji treści kanonicznych z wyklu- czeniem analizy potencjalnych treści apokryficznych (w rozumieniu apokryfów starożytnych i średniowiecznych, jakie wokół biografii i działalności Jezusa powstały).
3 Ze względów na objętość pracy pomijam szereg tez, rozwijających podstawowe ustalenia, a które wynikałyby z zastosowania prawideł badawczych tego poematu jako locus theologicus.
4 Utwór Kasprowicza powstał u schyłku lat osiemdziesiątych XIX wieku, kiedy dyskusja na temat Chrystusa zatoczyła szerokie kręgi, wychodząc poza ściśle akademickie rozważania biblistów. Kontekst polemicznych sporów, jakie toczyły się w polskich środowiskach nauko- wych i religijnych, naświetlam nieco w swej książce Młodopolskie portrety biblijne… (rozdział I i II). Tu tylko dodajmy, że poetycka kreacja Kasprowicza lokalizuje ten utwór w zasadzie po wszystkich istotnych osiągnięciach dziewiętnastowiecznego scjentyzmu, osiągnięciach protestanckich szkół biblijnych, ale przed pracami Alfreda Loisego i szeroko pojętą moderni- styczną formacją intelektualną. Zob. też mój szkic: Krytyka – konfrontacja – dialog? Środowiska katolickie wobec modernizmu na łamach „Ateneum Kapłańskiego” 1909–1914 na tle ówczesnego polskiego piśmiennictwa światopoglądowego [w:] Konfrontacja i dialog w tekstach kultury polskiej, red. S. Szynkiewicz, B. Walęciuk-Dejneka, T. Rokosz, Siedlce 2011.
5 Przedmiotowy utwór powstał już po cyklu Z motywów biblijnych, zamieszczonym
w Poezjach (1888), gdzie poświęcił wiersze wyłącznie postaciom starotestamentowym, wyraź-
nie profilując heroicznie tematykę personalną (ciekawie na tym tle ukazują się starotesta-
mentowe heroiny). To przejście od Starego do Nowego Testamentu jest znaczącym ruchem
w intelektualnym rozwoju Poety i ważnym odniesieniem w twórczości Kasprowicza. Po tym
utworze Kasprowicz tylko raz jeszcze podejmie tak wyraźnie sprofilowany personalnie temat
zaczerpnięty z Biblii (Uczta Herodiady). Późniejsze utwory, intertekstualnie związane z Księgą
będą realizować podjęte w Biblii wątki raczej tematycznie, zagadnieniowo (eschatologia,
przykazanie miłości, itp.). Na marginesie zaś analizowanego utworu nie sposób pominąć uwagę,
że Kasprowicz podejmuje literackie tematy personalne niejako na zasadzie korespondencji
Kilka uwag o badaniach nad poematem 9
przyczynkarski, ale jednocześnie wyraża się w nich sądy uogólniające. Poemat ten, jak chyba żadne dzieło (może oprócz korpusu hymnów) ma „szczęście”
do uogólnionych sądów, jakie na jego temat wyrażają badacze. Nie ma prac analitycznych, za to w każdym niemal artykule serwuje się twierdzenie uogólniające, najczęściej dotyczące literackiego obrazu Chrystusa w różnych, kontekstualnych konfiguracjach. Zwykle autorzy, pisząc o twórczości Kaspro- wicza jako takiej lub ogólnie o pewnych aspektach tematycznych Młodej Polski, zamieszczali kilka uwag o przedmiotowym dziele. Stąd też znana nam refleksja badawcza nad tym poematem daje wprawdzie rzetelny obraz ideowych jego treści i ich kontekstów w kulturze literackiej XIX wieku, ale nie wyczerpuje analizy rzeczywistej obecność tekstów kanonicznych Ewangelii w utworze. Ze wspomnianego modelu metodologicznego i stylu refleksji historycznoliterackiej nad tym poematem wyłania się obraz tegoż dzieła jako utworu programowo ideowego, jako tekstu naczelnego, orientującego ku modernistycznym, a pochodzącym z przekształceń dziewiętnastowiecznego scjentyzmu ideom.
W niniejszej przeto pracy chodzi o to, by szczegółowo zbadać, jakie treści biblijne i w jakim kontekście (także intertekstualności składowych hipertekstu biblijnego) znalazły się w utworze. Należy też zbadać stopień ich modyfikacji, a także selekcję, jakiej poddał Pisarz treści Ewangelii i co zdecydował się pominąć: wydarzenia, nauki6. Dotychczasowe bowiem prace
ze współczesnością. Kiedy pisał swoje poezje biblijne i kreślił starotestamentowych ludzi znaczących, w jakimś wymiarze wielkich lub wprost zheroizowanych, to niewątpliwie wpisywał się w romantyczną jeszcze „chwilę Samsona” i jednocześnie w jakiś sposób budując za pomocą maski biblijnej pokrzepienie przez literaturę dla zniewolonego narodu. Temat Chrystusa, jakże nienaśladowczo przecież zrealizowany, wkomponowuje się w tematykę chrystologiczną, jaka się wówczas przetaczała. Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XIX wieku, to przecież burzliwa dyskusja nad Renanowskim żywotem Jezusa. Nieostygłe jeszcze spory, dowodzące wszak ostrego podziału światopoglądowego Europy drugiej połowy XIX wieku, nie były też obojętne Kasprowiczowi. A skoro miał on w czasie, gdy pisał poemat, żywy kontakt z kulturą niemiecką, to zapewne nieobce mu były, albo przynajmniej zasłyszane, liczne wypowiedzi liberalnych teologów protestanckich. Można tu nawet postawić postulat badawczy, by zweryfikować tezy poematu z ówczesnymi prądami teologii protestanckich.
6 Jeśli chodzi o pominięcie (wykluczenia) jakichś treści biblijnych w poemacie, mamy tu
do czynienia z trzema porządkami tychże. Będą to – używając określenia roboczego – wyklu-
czenia segmentacyjne, wykluczenia szczegółowe i wykluczenia kontekstualne. Pierwsze z nich
zauważamy na poziomie doboru elementów biograficznych z życia Jezusa. Kasprowicz bowiem,
dokonując selekcji materiału biblijnego, wybrał tylko niektóre fakty z publicznej działalności
10 Kilka uwag o badaniach nad poematem
literaturoznawcze w zasadzie nie uwzględniają tego zagadnienia, przecho- dząc od razu, o ile analizują treści biblijne, do uwag na temat literackiej chrystologii, omijając przy tym jednak namysł nad obecnością kanonicznych przekazów w tkance poematu i znaczenia tego, co wprost z Biblii wywie- dzione. Innymi słowy, dotychczasowe studia nad przedmiotowym utworem Kasprowicza nie podejmowały gruntowniejszego zbadania w nim treści biblijnych, jego biblijności jako takiej, a jedynie przedstawiały rezultaty literaturoznawczej refleksji nad zapożyczeniem i przekształceniem idei biblijnopochodnych i transportem treści kerygmatu lub odstępstwa od niego. Przykładem dawniejszych prac, obrazującym taką literaturoznawczą refleksję nad treściami biblijnymi w poemacie, jest kilka uwag Antoniego Mazanowskiego. W swojej syntezie współczesnego mu życia artystycznego pisał m.in. o dokonanych przez Kasprowicza artystycznych, a przede wszyst- kim ideowych rozwiązaniach:
usiłuje przedstawić [Kasprowicz] Chrystusa jako człowieka i wytłumaczyć psychologicznie poczęcie i uświadomienie w Jego duszy proroczego wysłan- nictwa. W części religijnej Ewangelie za pomocą bujnej wyobraźni upstrzyły się i uzupełniły w miarę potrzeby mnóstwem poprawek i dodatków albo też uległy obcięciu, opuszczeniom i skróceniom, że ledwie kropla prawdy pozostała […]. Poeta za swym mistrzem Renanem potrafi zdradliwie piękną Jezusa, o jakich wiemy z kanonicznych przekazów. Segmentacyjność wykluczeń oznacza zatem pominięcie całych perykop, epizodów biograficznych, znanych z przekazów kanonicznych.
Drugi rodzaj wykluczeń oznacza nieuwzględnienie przez pisarza wszystkich elementów jakiegoś zdarzenia, o których wiemy z Biblii, że składały się na wykorzystany w poemacie epizod z biografii Jezusa. Przykładem tego może być np. pominięcie w utworze o narodzeniu Jezusa obecności w grocie pasterzy. Ten epizod jest w przekazie ewangelicznym, podczas gdy Poeta go pominął. Trzecie wreszcie wykluczenie, kontekstualne, oznacza nieuwzględnienie w przytaczanych (zazwyczaj na zasadzie parafraz) ustępach biblijnych na jakiś określony temat wszystkich, znanych i ściśle wiążących się z podjętym w cytatach i ich parafrazach tematem innych fragmentów biblijnych, które by przekazywały pełniejszy sens analogiczny (chociaż nie tylko o ten sens tu chodzi), dający w rezultacie pełniejsze i głębsze rozeznanie w przekazie teologicznym, jaki ze sobą niesie dane ustępy biblijne wykorzystane w poemacie.
Oznacza to świadome zaniechanie pełnego, synoptycznego odczytania znaczenia jakiejś,
wykorzystanej przez Poetę perykopy. Przykładem takim może być choćby nieuwzględnienie
w scenie procesowej wszystkich ujęć, jakie podsuwają redaktorzy Ewangelii. Tak samo jest
z ostatnim utworem, gdzie świadomy przesiew narracji ewangelicznych jest rażącą manipulacją
sensami, jakie przynoszą teksty kanoniczne. Nie ma tam odniesień do zasłony w przybytku,
jakże kluczowym elemencie okoliczności śmierci Jezusa, o jakim wspominają synoptycy.
Kilka uwag o badaniach nad poematem 11 formą, obrazami przyrody, pewnym rodzajem judaszowego współczucia dla Chrystusa omotać treść, podkopującą zasady wiary7.
W podobnym duchu zaopiniował poemat Kasprowicza ks. Teofil Gap- czyński, który dostrzegł w dziele bluźnierstwa i w konkluzji stwierdzał:
„Poemat sam w sobie pod względem artyzmu, techniki i piękna potężny i wspaniały – straszny w swej treści”8. Za tą ogólnikowością jednak nie kryje się gruntowna analiza biblijności dzieła.
Pozostając przy uwagach na temat wypowiedzi poprzedników (celowo nie jest to chronologiczno-tematyczny przegląd stanowisk), przypomnijmy jeszcze inne prace, które odnoszą się do tego, co biblijne w poemacie młodego Kasprowicza. W obszarze krytyki i literaturoznawstwa, uprawianych – co by tu powiedzieć – w osobliwych czasach, uwidaczniają się szczególnie mocno takie hermeneutyczne działania, które materii biblijnej zdają się przypisywać niewielkie znaczenie, a z której zbudował Kasprowicz swoje dziełko młodzień- cze. Przykładem takiej postawy badawczej jest publikacja Anny Reykowskiej na łamach „Przeglądu Humanistycznego”. Wprawdzie autorka wspomniała, że „Kryteria ewangelicznego myślenia są niesłychanie silne w świadomości poety”9, niemniej po lekturze jej artykułu odnosi się wrażenie, jakby Biblia w ogóle nie stanowiła w przedmiotowym dziele Kasprowicza tematu, nie była budulcem poematu społeczno-religijnego. Można zrozumieć, że autorka podjęła się przeanalizować inne niż biblijne zagadnienia, ale zupełnie abs- trahuje od archetekstu biblijnego, z których treści, będące przedmiotem zainteresowania wywodzą się, a nawet są zbudowane. A trzymając się, jakże charakterystycznego dla ówczesnej nowomowy słownictwa, określiła utwór
7 A. Mazanowski, Młoda Polska w powieści, liryce i dramacie, Kraków 1902, s. 118–119.
Ocena Mazanowskiego jest pochodną przyjęcia przez niego religijnopoprawnościowego kryterium. Zgoła odmienne podejście charakteryzuje Adama Cehaka (piszącego pod pseudo- nimem Stodor), który o poemacie tym wzmiankuje: „postać Chrystusa, który przyniósł światu to Boskie, wielkie Prawo: «kochaj bliźniego, jak siebie samego» – i stał się przez to orędow- nikiem i ucieczką wszystkich maluczkich i uciśnionych, tak często pojawia się w poematach Kasprowicza. W Jego świętej Osobie znajduje Kasprowicz ucieleśnienie społecznego Ideału”
(A. Cehak, Jan Kasprowicz. Szkic literacki, Brody 1905, s. 25).
8 „Przegląd Kościelny” 1904, s. 334. Autor opiniował ten poemat na podstawie trzeciego wydania w Krakowie, nie znając edycji lwowskiej z 1890 roku.
9 A. Reykowska, Młodzieńcza twórczość Kasprowicza („Chrystus”, „Motywy biblijne”),
„Przegląd Humanistyczny” 1961, nr 4, s. 75.
12 Kilka uwag o badaniach nad poematem
jako antyklerykalny, cokolwiek przez to rozumiejąc, a o czym tu rozprawiać nie ma konieczności10.
Wśród prac o Chrystusie…, jakie wówczas powstawały, przywołać należy publikację Jana Józefa Lipskiego w jego monografii Twórczość Jana Kasprowi
cza w latach 1878–1891, opublikowanej w 1967 roku jako 22 tom serii „Historia Literatury” pod szyldem Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk.
Dokonawszy przeglądu stanowisk i tez, poprzedzających jego wypowiedź, badaczy, Lipski analizował problematykę społeczną w poemacie, ale przede wszystkim interesował go obraz (dość nieprecyzyjne to określenie!) Jezusa, jaki wyłania się z poematu, trafnie odkrywając w nim, obok np. romantycz- nego bohatera – reformatora, kogoś, kto postrzega świat po Kasprowiczowsku właśnie11. W niczym jednakże taki Jezus, jak słusznie zauważył Lipski, nie przypomina swego ewangelicznego pierwowzoru12. Skądinąd cenna ta praca z wielu powodów, kwestię materii biblijnej w dziele Kasprowicza traktuje
10 Teza ta, niemająca wszak absolutnie nic wspólnego z podłożem biblijnym, a będąca jedynie owocem daleko idącego uproszczenia, służyła interpretacji utworu, dostosowując ją do „jedynie słusznej” linii ideowej. Tezę tę jako spłycającą utwór Kasprowicza uznał Jan Józef Lipski w pracy Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1878–1891. Ale powtórzył ją, wypaczając przy okazji sens całego poematu, Andrzej Romanowski w swej monografii Jan Kasprowicz (1860–1926). Zarys życia i twórczości, Wrocław 1978, s. 15. Książka ukazała się w ramach serii PAN w Krakowie „Nauka dla Wszystkich” nr 286. Antyklerykalizm poematu, jakkolwiek czytelny, nie posiada etymologii biblijnej, a jest recenzją współczesności Kasprowicza. Jako jeden z postulatów społecznych, stanowi on w przedmiotowym dziele element podjętej przez Poetę krytyki aktualnych u schyłku wieku XIX negatywnych zjawisk społecznych. Nie stanowi jednak tematu utworu, jest jednym z wielu przejawów interpretacji zjawisk społecznych, jakich dokonał Kasprowicz. Cała zaś krytyka antyklerykalna, chociaż i dla każdego odbiorcy dzieła Kasprowicza czytelna, ogranicza się do rozbudowanego fragmentu w jedenastym utworze Chrystus w świątyni salomonowej. Czegóż jednak krytyka marksistowska nie czyniła, by przechylić „na swoją stronę” wszelkie, nadające się do tego dzieła literackie, by przywołać chociażby instrumentalne wykorzystanie przez dziesięciolecia w dydaktyce szkolnej prozy Żeromskiego.
11 Zob. J.J. Lipski, Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1878–1891, Warszawa 1967, s. 228.
12 W pracach wielu badaczy stale pobrzmiewa ta teza o niezgodności z pierwowzorem
biblijnym, implikując (słuszne skądinąd) stwierdzenie, że Chrystus w tym poemacie jest
wytworem interpretacji Poety. Problem tkwi jednakże w tym, że nikt z badaczy tak naprawdę
ani nie wie, ani nie potrafi sprecyzować (i nie robi tego zresztą!), jaki jest ten pierwowzór
ewangeliczny. Jak wiadomo, nie da się jednoznacznie określić, że Jezus ewangeliczny jest
taki a taki – to stwierdzenie bowiem w całej rozciągłości przekracza kompetencje literaturo-
znawcy – polonisty. A i teolog – biblista miałby z tym kłopot niemały. Nie da się bowiem, jak
sadzę, sformułować jednoznacznie precyzyjnej i zamkniętej „definicji” Jezusa Ewangelii.
Kilka uwag o badaniach nad poematem 13
równie pobieżnie. Jak wielu innych Lipski poza zasięgiem zainteresowań czyni teksty biblijne. Jego uwagi na temat obecności materii biblijnej w poemacie są równie enigmatyczne, co poprzedników. O ile trafne są jego sądy co do prawdziwej relacji Kasprowiczowskiej kreacji Chrystusa z wizją Ernesta Renana, o tyle nie mają one osadzenia w materii biblijnej. Poszukując jakiegoś kontekstu literackiego, przypomniał mesjadę Freidricha Gottlieba Klopstocka, ale chyba tylko po to, by dowieść, że dzieło Kasprowicza zupełnie zaprzecza takim, poprawnym dogmatycznie, ujęciom13.
13 Lipski przypomniał tego niemieckiego autora, bo tylko taki utwór o tej tematyce był mu znany (przynajmniej powierzchownie). Ale oprócz błyskotliwej tezy nie ma w jego pracy żadnej merytorycznej uwagi. Po prostu Lipski w najmniejszym choćby stopniu nie podjął się zweryfikowania problemu, jakie związki między tymi oboma utworami zachodzą. Toteż na próżno szukać uwag na temat poematu Kasprowicza i jego odniesień do tej mesjady. Nie wykluczam jednak, że takie wyzwanie badawcze warte jest podjęcia. Jestem jednakowoż zdania, że poematowi swemu w żadnej mierze Poeta nie nadawał cech mesjady tak pod względem poetyki i kompozycji, jak też treści, nie widzę więc powodu, dla którego do takich dzieł odnosić przedmiotowy poemat Kasprowicza, nawet gdybyśmy chcieli zestawiać go z dziełem polskiego autora, jak np. Karola Chrzczonowicza i jego Messyasza… jako jezuidy pasyjnej. Nie szukałbym powiązań dzieł w ich poetyce i strukturze. Badanie podobieństw i rozbieżności tzw. obrazu Jezusa też nie wydaje mi się zasadne, bo z gruntu rzeczy, założeń i przypisanych utworom celom zachodzi zasadnicza rozbieżność. Jeśli już prowadzić jakieś porównawcze zadania badawcze, to raczej w zakresie materii biblijnej. W obszarze tym bowiem najlepiej będzie można dokonać studium analityczno-porównawczego i to ono może przynieść intere- sujące wnioski z obserwacji. Mesjady jednakże (nawet te, ograniczone do tematyki pasyjnej) mają szerszy zakres i cel inny. Są poetycką wizją, syntezą z epickim rozmachem dzieła i życia Jezusa Chrystusa. Tak więc co do formy poemat Kasprowicza można uznać co najwyżej za mikromesjadę. Ale nie co do formy istnieje zasadnicza rozbieżność między przedmiotowym dziełem Kasprowicza a mesjadami. To, co je zasadniczo różni – to sens religijny, a konkretnie teologia. Dzieła mesjaniczne są swego rodzaju literackimi katechezami biblijnymi, stanowią świadectwo wiary i służą celom religijnym. Ich znaczenie artystyczne schodzi na plan drugi (co nie znaczy, że mesjady pozbawione są walorów literackich!). Mesjady zawsze stanowiły integralną część literatury religijnej. Tymczasem poemat Kasprowicza jest samodzielnym i niezależnym od treści kerygmatycznych (których przecież nie jest do końca pozbawiony) dziełem artystycznym, swobodną – można by powiedzieć – suitą, niezależną od chrystologii chrześcijańskiej. Stwierdzając taki stan rzeczy, pragnę podkreślić, że uwagi genologiczne na temat przedmiotowego utworu Kasprowicza nie mogą abstrahować od treści w nim zawartych.
Niezależność utworu od literatury religijnej, a tym samym literatury nasyconej katechetycznie
i na przekazywanie pewnych prawd wiary nakierowanej, oznacza, że nie sposób wiązać
poematu z mesjadą, jako immanentnie nasyconej anamnezą biblijną i tym samym stanowiącą
gatunek – odmianę literackiej katechezy biblijnej. Wyjątkiem od tradycyjnej, powstałej
w środowiskach katolickich i dla potrzeb literackich i religijnych właśnie pisanych mesjad
14 Kilka uwag o badaniach nad poematem
Takie samo ukierunkowanie analityczne posiadają kolejne prace, których autorzy uwzględniali ten poemat. Rozpoznawalną ich cechą jest koncen- trowanie się na rekonstrukcji kreacji osoby Jezusa w dorobku pisarskim Kasprowicza w szerszym lub węższym kontekście tak w odniesieniu do twórczości Pisarza, jak też kontekstów kulturowych, z historycznoliterackim na czele. I tak Jan Kaczyński na łamach „Rocznika Kasprowiczowskiego”
opublikował w 1985 roku (t. 4/5) artykuł Chrystus w twórczości Kasprowi
cza. Zamieścił w nim przegląd dotychczasowych prac (wybranych) oraz zaaplikował własne obserwacje, odwołując się do przebranego (wybranego?) dorobku Pisarza. Ze względu na objętość publikacji znalazły się tam sądy już w ówczesnym stanie badań oczywiste, ale też znalazło się sporo porząd- kujących stan rzeczy spostrzeżeń. Nie dokonując wartościowania pracy, należy zaznaczyć, że Kaczyński wiele miejsca poświęca w swym artykule zastrzeżeniom metodologicznym. Jego bardzo ciekawe, a na ówczesne czasy odważne i zdecydowanie odcinające się od marksistowskiego uprawiania literatury, spostrzeżenia, nie wykraczają poza literaturoznawcze horyzonty interpretacyjne. Odsłonił jednakże w tym studium Kaczyński te aspekty Kasprowiczowskiego zmagania się z osobą Jezusa, o której nie pisano dotąd.
Ograniczając się, z konieczności, do uwag na temat samego tylko poematu Chrystus…, przypomnijmy najważniejszą bodaj tezę autora:
Z analiz poematu Chrystus i wcześniejszych utworów można wyprowadzić najogólniejszy wniosek, że Kasprowiczowska koncepcja Chrystusa nawet w tych społecznikostwem i dydaktyzmem nacechowanych utworach pozostaje w zgodzie ze stanowiskiem oficjalnej teologii, z nauką Kościoła katolickiego14.
Przekrojowy charakter posiada też publikacja Ireny Burzackiej, która inspirowana najwyraźniej (odnotowaną zresztą przez nią w przypisie pracą magisterską Z. Baranowskiej-Howzan Motyw postaciowy Chrystusa
polskich (zob. Leszek Teusz: «Bolesna Muza nie Parnasu Góry, ale Golgoty…» Mesjady polskie XVII stulecia, Warszawa 2002) jest nowa jakościowo i przedmiotowo Nowa messyada Juliana Weinberga, opublikowana w dwóch częściach w Krakowie w 1890 i 1892 roku.
14 J. Kaczyński, Chrystus w twórczości Kasprowicza, „Rocznik Kasprowiczowski” 1985, t. 4/5, s. 112.
Mam odrębne zdanie i to z wielu powodów, by wymienić choćby jeden z nich, że nie widzę
zgodności przesłania tego poematu i obrazu Jezusa jako Mesjasza z jakimkolwiek oficjalnym
stanowiskiem Magisterium Kościoła w kwestii chrystologicznej (Autor zresztą na żaden taki
dokument się nie powołuje).
Kilka uwag o badaniach nad poematem 15
w twórczości Jana Kasprowicza – promotor Konrad Górski) opublikowała w 1991 roku na łamach „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Filologia Polska” artykuł Oblicza Chrystusa w twórczości Jana Kasprowicza. Przegląd, jaki tam zamieściła znacząco jest jednak ograniczony, jeśli chodzi o wybór utworów Pisarza. Daje w nim autorka rzeczową i usystematyzowaną wiedzę i porządkuje pewne etapy i odmiany poetyckiej chrystologii Kasprowicza, ale – podobnie jak i inni badacze – w zasadzie unika konfrontacji analizowanego dzieła z tekstami biblijnymi, z ewangeliczną podstawą źródłową15.
Niejako dopełnieniem tych prac są studia Grzegorza Iglińskiego i Woj- ciecha Gutowskiego. Pierwszy z nich w pracy Ciernie ducha. Doświadczenie zła we wczesnej poezji Jana Kasprowicza (Olsztyn 1997) sygnalizuje pewne konteksty teologiczne, ale są one rozproszone i lokalizują się w rozgałę- zieniach kontekstualnych, jakie badacz podsuwa. Igliński trafnie odczytał niuanse antropologii teologicznej tego poematu Kasprowicza, wpisując ją w ogólniejszą „definicję” antropologii literackiej wczesnego Kasprowicza16.
Syntezę zaś problemu chrystologicznego w poemacie dokonał drugi z wymie- nionych – toruński uczony, Wojciech Gutowski. W części swej monografii Z próżni nieba ku religii życia. Motywy chrześcijańskie w literaturze Młodej Polski (Kraków 2001), poświęconej Młodopolskim chrystologiom, Uczony wskazał miejsce tego Kasprowiczowskiego Chrystusa na mapie modernistycz- nego, a szczególnie młodopolskiego definiowania Jezusa17. Przywołane prace
15 Takie postępowanie badawcze, w mojej ocenie, jest efektem zaniechania, wynikiem tendencji do unikania filologicznej analizy przenikania treści biblijnych do utworu. Pozwalam sobie pominąć milczeniem osobisty pogląd co do bezpośrednich przyczyn takiego stanu rzeczy.
Stąd też pragnę zaznaczyć, że nie daje ono ani satysfakcji poznawczej, ani nie prowadzi do zawsze poprawnych wniosków. Wypreparowany przez badaczy z biblijnego środowiska Jezus poematu jest przedmiotem analizy jako idea chrystyczna/chrystologiczna. Nie konfrontując literackiego „obrazu” Jezusa z Jego – nazwijmy to – ewangeliczną treścią, prowadzi raczej ku badaniom historii idei niż historii literatury w filologicznym jej uprawianiu. Nie wiem, czy – w przypadku tego akurat utworu – odcinanie się od ewangelicznego źródła zawsze (bo czasami tak) daje poprawne wyniki i wiedzie ku słusznym wnioskom.
16 Kontekstem najwytrwalej analizowanym przez Iglińskiego jest problem zła i to zarówno w wymiarze personalnym, jak też społecznym i teologicznym właśnie.
17 Ujęcie Wojciecha Gutowskiego odróżnia od innych świadomość teologicznego ciężaru
poematu. Przykładem jest tu choćby kwestia niespełnionego posłannictwa mesjańskiego. O ile
Gutowski, posiadając gruntowną wiedzę na temat młodopolskich, a szerzej, modernistycznych
koncepcji teologicznych, zlokalizował ideę Kasprowicza w tym właśnie literackoteologicznym
imaginarium. Kompletnym zaś nieporozumieniem jest głos Eugeniusza Sawrymowicza, który
16 Kilka uwag o badaniach nad poematem
Kaczyńskiego, Burzackiej, Iglińskiego i Gutowskiego wnoszą nową jakość do literaturoznawczej refleksji nad Chrystusem… Kasprowicza18. Gutowski swoje sądy o chrystologii literackiej tego poematu osadza na gruntownej znajomości teologii biblijnej, a jego studium, oprócz tej zalety, ma i tę, że nie abstrahuje od biblijnego źródła, ale nie przeprowadzając ścisłych analiz zależnościowych od archetekstu biblijnego, a zwłaszcza od jego analogicz- nych sensów, doskonale osadza swoje sądy także i w teologicznobiblijnym kontekście właśnie. W efekcie studium Gutowskiego analizuje chrystologię tego poematu nie tylko w kontekście współczesnych mu idei, ale też w kon- tekście historii teologicznej refleksji, co tym bardziej podnosi jego walory poznawcze i sytuuje nie tylko w historii literatury. Mając na uwadze ich ustalenia19, a wprzęgając do niniejszych badań heurystyczny model refleksji nad obecnymi i modyfikowanymi perykopami ewangelicznymi w poemacie, zbadam nasycenie poematu Biblią, a konkretnie włączeniami do poetyckiego dyskursu treści kanonicznych przekazów.
I chociaż mamy świetnie analitycznie przebadany temat chrystologiczny poematu, to jednak wciąż nie ma podstawowego dlań opracowania treści biblijnych, zawartych (lub świadomie pominiętych) w utworze. Jedynym dotąd studium poświęconym kwestiom biblijnym w tym poemacie jest
rozumie dosłownie przesłanie poematu, jakoby Chrystusa klęska polega na tym, że nie wyzwolił człowieczeństwa od cierpień (zob. tegoż, Jan Kasprowicz, Warszawa 1946, s. 9). Autor imputuje tym samym Kasprowiczowi, jakoby ten rozumiał, że bycie mesjaszem równa się uwolnieniu od cierpienia. Starożytni, nawet ci niepiśmienni Żydzi mieli więcej w tej materii rozeznania.
18 Unikając niepotrzebnych, a wręcz szkodliwych uproszczeń, nie będę tu streszczał analiz profesora Gutowskiego, więcej pożytku Czytelnik odniesie, sięgając do źródła, niż opierając się na skrócie.
19 Rzecz jasna, nie ze wszystkimi tezami moich poprzedników się zgadzam, co do zasady
wiele z nich, a myślę tu głównie o pracach z lat pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedemdzie-
siątych XX wieku, wykrzywia sens poematu, abstrahując od układu odniesienia, jakim jest
dla badanego przez autorów dzieła Biblia. Przykładem, nazwijmy to, problemu dość natrętnie
obecnego w wielu, jak nie we wszystkich publikacjach, jest postać Lucyfera. Traktowana
zawsze jako personifikacja metafizyczna, ma za każdym razem, w każdej pracy mniej lub
bardziej widoczne znamiona osobowe. Sam Kasprowicz w liście do Bolesława Wysłoucha
pisał: „W Chrystusie trzymałem się po większej części słów Ewangelii, starając się występowanie
Galilejskiego Mistrza umotywować psychologicznie […]. Ostatnie refleksje kładę w usta
Lucyfera, który przy każdym wystąpieniu Chrystusa kryje się poza nim i jest personifikacją
powątpiewających refleksji”. Cyt. za: Jan Kasprowicz, wstęp, wybór materiałów i przypisy
R. Loth, Warszawa 1964, s. 21. Ciekawe to zagadnienie, jak interpretatorzy tego poematu
piszą o Lucyferze.
Kilka uwag o badaniach nad poematem 17
fragment dysertacji Marii Bartikowskiej z 1988 roku, obronionej na Uniwer- sytecie Gdańskim. Najpierw częściowo opublikowała ją autorka na łamach
„Rocznika Kasprowiczowskiego”20, a po latach, wraz z ilustracjami i fragmen- tami recenzji profesorów Jacka Kolbuszewskiego i Władysława Pałubickiego wydała w Niemczech (gdzie się przeprowadziła21) w 2011 roku22. Pracę swą kończy słowami:
niech mi wolno będzie wyrazić nadzieję, że moja próba monografii stanie się szczeblem do nowych przedsięwzięć i punktem wyjścia dla badaczy, którzy udoskonalą to, co w mojej rozprawie nie jest jeszcze doskonałe23.
Stąd więc moja praca – podejmująca przynajmniej pewien fragment prowadzonych przez nią badań i kontynuujący przeprowadzone przed kil- kudziesięcioma laty w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego analizy Marii Bartikowskiej. Celem zaś niniejszego studium jest przeanali- zowanie zawartości treści biblijnych w poemacie Kasprowicza, ich poetycko ujętą interpretacją. Najważniejsze jest zatem zbadanie przejęcia kanonicznych redakcji ewangelicznych do tkanki utworu. Jest to zadanie, jak twierdzę, podstawowe. Takie właśnie studium analityczno-źródłowe powinno zostać przeprowadzone na początku badań nad poematem, myślę jednak, że ta odwrócona kolejność badań nie zakłóca poznawczych i interpretacyjnych satysfakcji czytelników i badaczy.
20 Najpierw fragment o charakterze introdukcyjnym, niejako przekrój tematu, pt. Kaspro
wicz i Biblia, w roczniku 4/5 w 1985 roku, a następnie, już po obronie, w roku 1990 w tomie 6 pt. Sposoby korzystania Kasprowicza z Biblii, co stanowi główny rozdział jej dysertacji.
21 Szczątkowe informacje podaje Leksykon kultury Warmii i Mazur, wersja elektroniczna na stronie: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/Maria_Bartikowska.
22 Motywy biblijne w twórczości Kasprowicza. Próba monografii tematu, Lingen 2011.
Egzemplarze tego wydania nie są chyba dostępne w polskich bibliotekach. Jest to, bez popra- wek, pełna wersja jej doktoratu, którego maszynopis (na prawach rękopisu) przechowuje Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego. Wcześniej jednak ukazały się najważniejsze fragmenty jej rozprawy na łamach „Rocznika Kasprowiczowskiego” w numerach 4/5 w 1985 roku i w numerze 6 w roku 1990.
Poematowi Chrystus… poświęca Autorka 16 pierwszych stron (s. 159–175) części cytowanej tutaj przeze mnie, książkowej wersji, którą poświęciła analizie obrazów nowotestamentowych.
Bartikowska omawia po kolei następujące po sobie wedle edycji w Pismach zebranych (t. 2 w opraco- waniu Romana Lotha) utwory z tego poematu, koncentrując się na konfrontowaniu treści poematu z tekstami kanonicznymi. Po części niniejsze rozważania będą tak też uczynione.
23 Tamże, s. 325.
Selekcja materii biblijnej
Selekcja materii biblijnej
Selekcja materii biblijnej
