Ewolucja miasta utrwalona w krajobrazie Bystrzycy Kłodzkiej

Wprowadzenie

Introduction

W procesie rozwoju miast moż- na dopatrzyć się pewnych prawi- dłowości związanych z ewolucją struktury. Rozpoznanie dynamiki zmian przestrzennych może sta- nowić podstawę do opracowania wzorca opisu walorów turystycznych i krajobrazowych miasta¹. Takie po- dejście pozwala nie tylko na identyfi- kację i waloryzację zasobów miasta, ale też na postawienie diagnozy odnośnie działań prorozwojowych.

Przeanalizujemy to na przykładzie Bystrzycy Kłodzkiej, której unikal- ny krajobraz i walory turystyczne wynikają z malowniczości okolicy, architektury i bogatej historii. Jest coś niezwykłego w tym małym mieście, co wyróżnia je spośród innych, po- mimo pewnej deformacji struktury przestrzennej i stanu głębokiego za- niedbania. W popularnym przewod- niku tak została scharakteryzowana:

Wznosząc się tarasowo na stro- mym, lewym brzegu Nysy Kłodzkiej – niczym włoskie miasteczka – jest jedyne w swoim rodzaju i nie ma w Polsce drugiego podobnego². Po- dobnie przedstawiono je w poważnej publikacji naukowej: Ze względu na usytuowanie miasta na wysokim brzegu jego zabudowa ukształtowała się tarasowo, tworząc niepowtarzalną panoramę (…)³.

Bystrzyca Kłodzka leży w Obni- żeniu Bystrzycy Kłodzkiej stanowią- cym oś tektonicznego Rowu Górnej

Nysy, ograniczonego przez Masyw Gór Bystrzyckich na zachodzie i Masyw Śnieżnika na wschodzie, łączącego się z Kotliną Kłodzką.

Teren rozcięty jest głęboką doliną rzeki Nysy Kłodzkiej i dolinami uchodzącej do niej Bystrzycy i licz- nych potoków. Falista równina dna kotliny, o dobrych warunkach klimatycznych i glebowych, bogata w wodę, przy szlakach komunikacyj- nych łączące ziemie po obu stronach Wschodnich i Środkowych Sudetów, od najdawniejszych czasów była miejscem penetracji osiedleńczej.

Miasto założono na stanowiącej wąską ostrogę terasie (340–370 m n.

p.m.), wyniesionej stromo ponad ko- ryto rzeki. Na przeciwległym brzegu Nysy Kłodzkiej znajduje się podobnie ukształtowane wzniesienie (388 m n.

p.m.) opadające ku rzece stromym zboczem, przechodzącym miejscami w urwisko⁴.

Historia

History

Najstarszym śladem osadnictwa z terenu Bystrzycy Kłodzkiej jest cmentarzysko ciałopalne ludności kultury łużyckiej (1300–400 r. p.n.e.).

Materiały archeologiczne z okresu wpływów rzymskich (0–400 r. n.e.) potwierdzają przebieg przez to miej- sce szlaku bursztynowego z Akwilei do Sambii (650 r. p.n.e. – 500 r.

n.e.). Przypuszcza się, że pierwsza słowiańska osada (wzmiankowana w 1326 r. jako Wistricz) powstała

Ew oluc ja miasta utr w alona w kr ajobr azie By strzy cy K³odzkiej Mieczy s³aw K. Leniar tek

Evolution of a

City Preserved in

the Landscape of

Bystrzyca K³odzka

w XI w. nad rzeką Bystrzycą, we wschodniej części dzisiejszej wsi Stara Bystrzyca i była służebną osadą przy grodzie Kobylice, w pobliżu dzisiejszego Starego Waliszowa. Po- wstanie miasta związane było z akcją kolonizacyjną w południowej części ziemi kłodzkiej w poł. XIII w. Powsta- ło wówczas na tym terenie szereg wsi na prawie niemieckim, a nowe insty- tucje prawne przejęła do poł. XIV w.

większość założonych tu wcześniej osad, w tym również przeniesiona na nowe miejsce stara osada, która dała początek dzisiejszemu miastu.

Bystrzyca Kłodzka (dawniej Ha- belschwerdt) została lokowana około 1253 r. na tzw. „surowym korzeniu”.

Otrzymała regularny szachownicowy plan dostosowany do miejscowych warunków fizjograficznych i przebie- gu szlaków komunikacyjnych, ujęty w 1319 r. w owal murów obron- nych z dwiema bramami i wieżą rycerską. W najbardziej stromym, oddzielonym od miasta fosą miejscu, zlokalizowano wieżę wójtowską.

Około 1400 r. w zachodniej części obwodu wzniesiono kolejną bra- mę. Kościół parafialny zbudowany w poł. XIII w. w północno-zachod- niej części miasta stanowił element systemu obronnego. Poza murami, na północy i na południu, znajdowały się od XIV w. przedmieścia, gdzie zlokalizowano folusz i młyn wodny.

W 1381 r. utworzono szpital i przy- tułek z kaplicą, a następnie szpital dla trędowatych i szkołę parafialną.

Rozwój miasta został przerwany w XV w. w następstwie najazdu husytów, wojny o sukcesję czeską i rozległy pożar.

Wiek XVI i początek XVII były pomyślne dla Bystrzycy Kłodzkiej.

Na przełomie wieków powstało wiele nowych budynków, a istnie- jące obiekty publiczne, jak ratusz, kościół, plebania i szpital zostały przebudowane lub zbudowane na nowo. Sukcesywnie zastępowano drewnianą zabudowę obiektami murowanymi. W zachodniej części miasta powstało kolejne przedmie- ście. W 1617 r. miasto liczyło 117 domów i około 2000 mieszkańców, a wraz z trzema przedmieściami posiadało łącznie 367 domów.

Rozwój osłabiły liczne pożary, ale głównie wojna trzydziestoletnia, któ- ra przyniosła zniszczenie 71 domów w mieście i 81 na przedmieściach.

Z pocz. XVIII w. odbudowano spalo- ne domy i ratusz, dodając do niego odwach, uruchomiono też stację pocztową. W 1787 r. miasto liczyło 116 domów, na przedmieściach było ich 108. Na przedmieściach działało

Widok Bystrzycy Kłodzkiej z lotu ptaka z 1739 r., litografia z 1854 r. wg rysunku B. Wernera, reprodukcja: O. Pompejus, Atlas der Grafschaft Glatz, Glatz 1836 Fot. E. Witecki

Bystrzyca Kłodzka view from above, dated 1739, lithography, dated 1854 acc. to drawing of B. Werner, reproduction: O. Pompejus, Atlas der Grafschaft Glatz, Glatz 1836

Obraz E. Dwurnika Bystrzyca Kłodzka (olej na płótnie), z cyklu IX Podróże autostopem, 1980 E. Dwurnik picture Bystrzyca Kłodzka (oil on canvas), from the cycle IX Podróże autostopem (9th Hitchhiking Trips), 1980

6 gospód, młyn wodny i 2 magle płóciennicze.

W 1. poł. XIX w. średniowiecz- ne miasto uległo scaleniu z przed- mieściami w jeden organizm miejski po wyburzeniu większości murów obronnych. Wzniesiono wówczas szkołę, kościół ewangelicki i lazaret garnizonowy W 1840 r. miasto liczy- ło 334 domy i 24 gmachy publiczne, w tym: kościoły parafialny, cmentar- ny i ewangelicki, szkoły katolicką i ewangelicką oraz szpital. Funkcjo- nowały tu: słodownia, 3 młyny wod- ne, 2 browary i 10 gorzelni. W 2. poł.

XIX w. powstało szereg gmachów publicznych, jak: ratusz, szpital, dom opieki społecznej, seminarium nauczycielskie, siedziba starostwa.

Przy poprowadzonej w 1875 r.

linii kolejowej łączącej Bystrzycę Kłodzką z Kłodzkiem i Międzyle- siem zlokalizowano szereg fabryk wraz z towarzyszącymi im osiedlami robotniczymi. W 1. poł. XX w. rozbu- dowywano przedmieścia w rejonie stacji kolejowej, a także w kierunku Starej Bystrzycy i Zabłocia, gdzie zlokalizowano osiedla willowe.

Druga wojna światowa niemal nie przyniosła zniszczeń w Bystrzycy Kłodzkiej, jednakże spowodowała całkowitą wymianę społeczności.

Brak troski o zabudowę mieszka- niową doprowadził do znacznych ubytków w zespole staromiejskim.

W 2. poł. XX w. uzupełniono je w rynku kilkoma szablonowymi bu- dynkami, zaadaptowano też dawny kościół ewangelicki na muzeum.

Wzniesione w tym czasie duże zespo-

ły domów jednorodzinnych, a także osiedle wielorodzinne. Spowodowało to rozdarcie przestrzenne i socjalne miasta. Pod koniec XX w. dokonano niewielkich uzupełnień i napraw zabytkowej struktury, zrealizowano też wschodni odcinek obwodnicy miasta. Upadek przemysłu, który nastąpił na przełomie XX i XXI w.

spowodował zubożenie miasta i stan

marazmu inwestycyjnego. Obecnie Bystrzyca Kłodzka liczy około 14 000 mieszkańców i zajmuje obszar 1,070 ha. W śródmieściu na 40 ha znajdują się 353 budynki w większości w złym stanie technicznym, z czego 121 zabytkowych, a w obrębie dawnych murów 160 budynków, z czego 40 zabytkowych, zamieszkałych przez około 2 000 osób.

Wnętrze kościoła parafialnego pw.

św. Michała Archanioła, neogotycka ambona (1874), pseudobarokowa empora z prospektem organowym (1788 i 1877) The interior of the parochial church of St.

Michael Archangel, neo-Gothic pulpit (1874), pseudo-Baroque gallery with the view of the organ (1788 and 1877)

Widok miasta od zachodu The view of the town from the west

Krajobraz

Landscape

Bystrzyca Kłodzka jest wręcz ilustracją klasycznej definicji: kra- jobraz, to fizjonomia powierzchni Ziemi będąca syntezą elementów przyrodniczych i działalności czło- wieka⁵. W nałożonych na bogato ukształtowany teren pokryciach przyrodniczym i antropogenicznym odzwierciedliła się wielowiekowa aktywność ludzka w tym rejonie.

Występują tu ślady kultury łużyc- kiej (1300–400 r. p.n.e.), wpływów rzymskich (0–400 r. n.e.), słowiań- skiego napływu w X w. i kolonizacji w XIII w., z lokacją Bystrzycy Kłodz- kiej w 1253 r. na prawie niemieckim.

Na kształt miasta wpływały częste wojny (najazd husytów i wojsk wro- cławsko-nyskich w XV w., wojsk szwedzkich w XVII w., wojsk au-

striackich w XVIII w.), zmiany form własności (początkowo prywatne, od 1319 r. królewskie, od 1808 r.

samorządowe) i przynależności państwowej (początkowo czeskie, od 1526 r. austriackie, od 1742 r.

pruskie, od 1816 r. niemieckie i od 1945 r. polskie), okresy gospodarcze- go rozkwitu w 2 poł. XVI w. i 1. poł.

XVIII w., industrializacji w 2. poł.

XIX w. i 1. poł. XX w., dysharmo- nijnej rozbudowy i zaniedbania po 1945 r. oraz współczesne przemiany ustrojowe⁶.

Wszystkie te procesy składają się na różnorodne formy krajobrazu kulturowego, jak: uprawowy, miejski, zurbanizowany i przemysłowy, które mają cechy harmonijnych lub zdege- nerowanych, a także posiadają zna- miona historycznych i zabytkowych, jak i współczesnych. W średnio- wiecznym planie miasta, w widokach wnętrz ulic, placów i panoram, a tak- że w formach romańskich, gotyckich, renesansowych, manierystycznych i barokowych obiektów sakralnych i świeckich odzwierciedlone zostały różnorodne koncepcje estetyczne, ar- tystyczne, gospodarcze i społeczne.

Treści te składają się na znaczne wa- lory krajobrazowe miasta, posiadają też wartości poznawcze, sakralne i jednostkowe budzące zaintereso- wanie miastem, wyzwalają poczucie tożsamości, są też źródłem twórczej inspiracji⁷.

Krajobraz okresu przedloka- cyjnego o rolniczym charakterze, powstały poprzez wykarczowanie pokrywających ten teren lasów, prze-

Kamienna rzeźba św. Jana Nepomucena nad Bystrzycą (1704)

A stone sculpture of John Nepomuk (1704) on the River Bystrzyca

Brama Wodna (początek XIV w.), widok od strony miasta Water Gate (beginning of 14^th cent.)

from the direction of the town

jawia się w postaci dzisiejszych wsi będących kontynuacją pierwotnych osad, i łączącej je sieci drogowej.

Ślady kultury miejscowej ludności, a także wpływów obcych z tego okresu przetrwały w formie wykopa- lisk archeologicznych i nazewnictwie miejscowości.

Krajobraz średniowiecza za- chował się w części miasta zamknię- tej murami obronnymi, obecnie tylko częściowo zachowanymi. Determi- nuje go pierwotny plan z Rynkiem (Plac Wolności), Małym Rynkiem i Placem Św. Ducha oraz szachow- nicą ulic, a także wciąż czytelny pomimo późniejszych zniekształceń układ bloków urbanistycznych.

Z budowli z tego okresu zachowały się: fragmenty muru obronnego nad ul. Międzyleską i wzdłuż ul. Wojska Polskiego, z Bramą Wodną oraz Wie- żami Kłodzką i Rycerską, późnoro- mańska część prezbiterium kościoła parafialnego św. Michała Archanioła, i gotycka kamienna wieża wójtostwa.

Średniowieczne pochodzenie mają też dwa przedmieścia: południowe i zachodnie, zachowane w planie, i kontynuujące funkcję wytwórczą.

Krajobraz renesansu przejawia się w postaci zespołu zabudowy dworskiej na Przedmieściu Kłodz- kim, gdzie dwór wyróżnia się linią manierystycznego szczytu. W ob- rębie muru obronnego ten okres reprezentują manierystyczne szczy- ty i portale kościoła parafialnego, a także jego wieża nawiązująca swą formą do tradycji śląskiego re- nesansu. Innym świadkiem epoki

są kamienice mieszczańskie przy pl. Wolności i ul. Kościelnej, które zachowały pochodzące z tego okresu partie przyziemia oraz nośnych ścian pierwszego i drugiego piętra, a także detale architektoniczne, jak portale i opaski okienne. Cennym świadkiem epoki jest wieża ratuszowa będąca pozostałością renesansowego zało- żenia z XVI w., wtopiona w później zbudowany w tym samym miejscu korpus głównego obiektu.

Krajobraz baroku przejawia się na przedpolu miasta w formie kaplicy św. Floriana na Górze Parkowej i ka- plicy św. Ksawerego w pobliżu mostu na Nysie Kłodzkiej, a także kościoła św. Jana Nepomucena nad Nysą Kłodzką W części staromiejskiej widoczny jest w pierzejach Rynku, w których znajduje się szereg kamie- nic z tego okresu. W jego wnętrzu zlokalizowana jest monumentalna kamienna kolumna wotywna Trójcy Świętej, a we wnętrzu ul. Kościelnej występują barokowe bramki. W ze- spole zabudowań dawnego wójto- stwa obok gotyckiej wieży znajduje się barokowa oficyna. Pewne partie wielokrotnie przebudowywanego ko- ścioła parafialnego reprezentują ten okres, a jego wnętrze zawiera bogate wyposażenie w postaci barokowych ołtarzy i figur dłuta Michała Klahra.

Krajobraz klasycyzmu z końca XVIII i pocz. XIX w., w którym sto- sowano porządki starożytnej archi- tektury greckiej i rzymskiej, a także odrodzenia, widoczny jest w elewa- cjach szeregu kamienic i budynków publicznych. Przejawia się w har-

monijnych, symetrycznych fasadach o prostych liniach, z detalami w po- staci kolumnad, portyków ze zwień- czeniem tympanonem, pilastrów, a także oszczędnym zdobnictwie.

Cechy te widoczne są w dawnym ko- ściele i szkole ewangelickiej, obecnie Muzeum Filumenistycznym, a także dawnym szpitalu i kościele p.w. św.

Jana Nepomucena zlokalizowanych nad rzeką Bystrzycą. Z tego okresu pochodzi też szereg kamienic przy ul Rycerskiej, Okrzei, Zamenhofa, Międzyleskiej i Przyjaciół o prostych elewacjach, które jakkolwiek pozba- wione znamion artyzmu, ze względu na jednolitą skalę i proporcje, tworzą w całości typowy dla małego miasta śląskiego z tego okresu zespół bu- dynków.

Krajobraz romantyzmu nawią- zujący do stylistyki gotyku i rene- sansu, widoczny jest w neogotyckich formach szpitala z kaplicą p.w.

Matki Bożej Wspomożenia Wier- nych wzniesionego na przedmieściu Kłodzkim. W zespole staromiejskim przejawia się w inspirowanej ce- chami włoskiego renesansowego

Baszta Rycerska (początek XIV w.), widok od strony miasta The Knights’ Tower (beginning of the 14^th cent.) from the direction of the town

budownictwa municypalnego archi- tekturze głównego korpusu ratusza, z charakterystyczną sgraffitową de- koracją elewacji. Typowe dla epoki przekształcanie estetyczne otwartych terenów przyrodniczych w kierunku

„angielskich” swobodnych układów romantycznych, z czasem założeń

„naturalistycznych” reprezentuje park miejski na zachodnim zboczu i grzbiecie Góry Floriańskiej. Park posiada punkt widokowy otwarty na panoramę miasta, promenadę i sieć ścieżek spacerowych.

Krajobraz eklektyzmu cechu- jący się łączeniem różnorodnych stylów historycznych można zaobser- wować w kompozycji kilku kamienic w Rynku, przebudowanych w końcu XIX w. Wyróżnia je podział elewacji, zróżnicowana faktura i bogaty detal.

Poza murami, przy ul. Kolejowej i Zamenhofa znajdują się kamienice o elewacjach z ryzalitami, i charak- terystycznymi detalami, jak pilastry i gzymsy koronujące, a także belwe- der. Pochodząca z pocz. XX w. za- chodnia część kościoła parafialnego

posiada neorenesansową i neoma- nierystyczną architekturę oraz neogo- tyckie przęsła. Z tego samego okresu pochodzi zespół eklektycznych budynków przy ul. Górnej, z których najciekawszy kryty jest łupkowym dachem z lukarnami w elewacji frontowej i bocznej.

Krajobraz secesji reprezentuje charakterystyczna dekoracja elewa- cji narożnej kamienicy w Rynku, z wypukłymi, stylizowanymi liśćmi i zawieszonymi na wolutach kampa- nullach. Innymi przykładami secesji są: kamienica przy ul. Polnej z ryza- litem zwieńczonym szczytem o kota- rowej linii, inna przy ul. Słowackiego z płynną linią wykroju okien, a także przy ul. Kościuszki o zróżnicowanej fakturowo elewacji. W pocz. XX w.

powstały stylowe budynki publiczne:

zakład kąpielowy przy ul. Sempołow- skiej ze sztukaterią z maszkaronami i roślinnym ornamentem, gmach towarzystwa akcyjnego ul. Wojska Polskiego i remiza straży pożarnej z miękkimi liniami dekoracji. W tym czasie wzniesiono też na dawnych przedmieściach kilka secesyjnych budynków willowych.

Krajobraz modernizmu za- kładający odejście od stylów histo- rycznych i stylizacji, który pojawił się w 1. poł. XX w. widoczny jest w formie harmonijnie wpisanych we wnętrza budynków: biurowego przy ul. Mickiewicza i mieszkalnego przy ul. Okrzei. Późniejsze realizacje budynków mieszkalnych w dwóch pierzejach Rynku, w miejscu kilku wyburzonych kamienic, przyniosły

Mały Rynek z dawnym kościołem i szkołą ewangelicką (1825) Small Market with a former church and Lutheran school (1825)

głęboką destrukcję krajobrazu mia- sta. Tę samą stylistykę reprezentuje budynek poczty i centrum handlowe zlokalizowane na dawnych przed- mieściach. Największe oddziaływa- nie na krajobraz ma duże typowe osiedle mieszkaniowe wzniesione na obrzeżu historycznego założenia, którego realizacja spowodowała dysonans kompozycyjny, jak i de- gradację uznanych za unikatowe panoram miasta.

Krajobraz postmodernizmu, będący w opozycji do poprzed- niego i nawiązujący do kontekstu i nastroju wnętrz miasta widoczny jest w nielicznych jeszcze miej- scach, w formie aluzji historycznych w urbanistyce i architekturze. Przeja- wia się w przywołaniu tradycyjnych wzorców kształtowania wnętrz ulic i architektury, jak w uzupełnieniu zabudowy pierzei ul. Kłodzkiej, gdzie odtworzono dwie kamienice.

Wzorując się na dawnej ikonografii nadano im przy tym pierwotną skalę i średniowieczny szczytowy układ.

Zapowiedzią kontynuowania tego kierunku jest inspirowany planem zagospodarowania przestrzennego i rewaloryzacji z lat 80. XX w. projekt odbudowy bloku urbanistycznego przy ul. Siennej, w którym przywoła- no tradycyjny wzorzec zamkniętego wnętrza ulicy.

Znaczna deformacja krajobrazu Bystrzycy Kłodzkiej, a także stagna- cja, jaką przeżywa obecnie to miasto pozwala przyjąć, że krzywa cyklu życia Bystrzycy Kłodzkiej osiągnęła punkt krytyczny. Zdaje się to potwier-

dzać ocena sytuacji w cytowanym uprzednio przewodniku: W latach 60. pojawił się promyk nadziei, gdy zajęto się rewaloryzacją miasta i me- todycznym zabezpieczaniem jego podziemi. Prace te utknęły jednak w pół drogi i dziś grozi Bystrzycy ka- tastrofa, spowodowana zapadaniem się labiryntu średniowiecznych piw- nic. Na skuteczną reanimację miasta trzeba by chyba rządowego progra- mu i kasy – jak niegdyś dla Sando- mierza⁸. Należy tu jednak stwierdzić, że badania zaprzeczają temu, że

jednorazowa, znacznej skali rewa- loryzacja miasta, towarzysząca np.

zdarzeniom promocyjnym, jest w tej sytuacji optymalnym działaniem. To- warzyszą jej negatywy przestrzenne w postaci wyburzeń obiektów zabyt- kowych, zatarciu oryginalnego planu i utraty skali, jak i negatywy społecz- ne przejawiające się w gentryfikacji i wzroście kosztów⁹.

W modelowym cyklu życia miejscowości zaleca się, aby w fa- zie stagnacji wzbogacić jej program funkcjonalny tak, aby uzyskać efekt

Mury obronne od strony południowej i dawne wójtostwo (początek XIV w.), widok od zachodu City walls from the south side and the former chief officer’s office (beginning of the 14^th cent.) from the west

odwrócenia niekorzystnych tendencji i zdynamizowania procesów proro- zwojowych. W przypadku Bystrzycy Kłodzkiej, pomimo powszechnej świadomości jej wyjątkowych cech krajobrazowych, rolę stymulatora pełnić mają inwestycje przemysło- we. Na ten cel przeznaczono teren położony w sąsiedztwie bocznicy kolejowej, tuż przy obwodnicy mia- sta. Szczególne nadzieje pokłada się w nowo zlokalizowanej w mieście podstrefie Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Invest-Park”.

Składają się na nią dwie działki:

większa przy ul. Kolejowej i mniejsza przy ul. Okrężnej.

Badania nie potwierdzają bez- pośredniej relacji pomiędzy znacznej skali inwestycjami a odwróceniem procesu destrukcji miasta. Poza za- grożeniem w postaci przekreślenia jego skali istnieje inne, polegające na możliwości peryferyjnego roz- woju w nowym miejscu, z pominię- ciem istniejącej struktury. Dlatego w dyskusji nad cyklem rozwoju miejscowości, w miejsce modelu Bu- tlera polegającego na wprowadzeniu impulsu rozwoju w postaci nowej znacznej skali funkcji, pojawił się model, który polega na równoległym stymulowaniu rozwoju różnorod- nych sfer miasta, w oparciu o zastane wartości¹⁰. Zgodnie z tym, rewalory- zację Bystrzycy Kłodzkiej należałoby opierać o szeroki wachlarz strategii:

mieszkaniowej, przemysłowej, tury- stycznej i środowiskowej równolegle wdrażanych.

Podsumowanie

Conclusion

Prezentowana analiza cech krajobrazowych Bystrzycy Kłodzkiej jest ilustracją tworzenia podstaw programowania rozwoju miasta. Pro- cedura obejmuje studium architekto- niczno-krajobrazowe i studium cyklu życia miasta. Studium krajobrazowe powinno zawierać inwentaryzację zasobu historycznych wartości i wy- tyczne określające zasady ich ochro- ny w planie zagospodarowania. Stu- dium przemian struktury w oparciu o charakter i dynamikę przemian, jak i cechy stylistyczne pozwala na ustalenie fazy cyklu jej rozwoju w celu podjęcia w przypadku za- grożenia działań zmierzających do odwrócenia niekorzystnych zjawisk przestrzennych i społecznych.

Wydaje się, że rewaloryza- cja miasta, u którego podstaw był średniowieczny, regularny plan, a któremu trzeci wymiar nadała wielowiekowa tradycja uzupełniania struktury elementami o zbliżonej for- mie i skali, wymaga rygorystycznego planu zagospodarowania przestrzen- nego zapewniającego zachowanie historycznych wartości miasta, stąd także jego cech krajobrazowych.

Potwierdza to fakt, że obserwowane akcentowanie polityki i strategii prze- strzenno-społecznej i zastąpienie planowania przestrzennego całości miasta projektowaniem urbanistycz- nym dotyczącym jednostkowych obszarów inwestycyjnych nie zapew-

nia kontynuowania tradycji miejsca.

Pożądane też jest utrzymanie for- muły planu pozwalającej na kreację przestrzenną w skali całego miasta.

Dotyczy to rozwiązań mających istot- ny wpływ na harmonię krajobrazu miejskiego, jak układ komunikacyjny i nowe zespoły zabudowy zlokalizo- wane poza strefą ochrony konserwa- torskiej. Dla przezwyciężenia mecha- nizmów rynkowych konieczny jest współudział lokalnej społeczności zarówno w kształtowaniu całościo- wej wizji miasta, jak i kontroli nad jego realizacją. Motywacją dla tej społeczności jest wspólnota miejsca zamieszkania i tradycja kulturowa, a także współudział w lokalnych warunkach życia.

Rewaloryzacja struktury Bystrzy- cy Kłodzkiej zmierzająca do odnowy i aktywizacji miasta, z uwzględnie- niem jej oryginalnych cech krajobra- zowych powinna obejmować:

wyznaczenie funkcji zespołu staromiejskiego i obszarów z nim sąsiadujących odpowiadających przyjętym priorytetom oraz ce- chom przestrzennym;

przyjęcie hierarchicznego sys- temu komunikacji z segregacją ruchu kołowego i pieszego;

rewaloryzację historycznego ze- społu zabudowy przywracającą spójność oraz walory użytkowe i przestrzenne częściowo znie- kształconym układom;

kształtowanie tła dla zabudowy staromiejskiej poprzez uwzględ- nienie zjawisk przestrzennych w skali całego miasta, w tym

nowych kulturowych i przyrod- niczych struktur środowiska;

utrzymanie charakterystycznych cech przestrzennych rozwiązań urbanistycznych i architekto- nicznych, w oparciu o tradycję i regionalizm;

rewitalizację współczesnych, dysharmonijnych osiedli miesz- kaniowych w celu nadania im ludzkiej skali i zintegrowania z historycznym zespołem;

powiązanie miasta z otaczającym go zespołem zieleni nadrzecznej i parkiem.

Takie kompleksowe podejście jest nie tylko motywowane wzglę- dami funkcjonalno-estetycznymi, ale też jest celowe ze względów społecznych, ponieważ krajobraz jest czynnikiem kształtującym poczucie przynależności do danego miejsca.

Ma to również uzasadnienie ekono- miczne, jako że krajobraz stanowi dobro rynkowe podlegające ocenie, wartościowaniu i wycenie w ramach obrotu nieruchomościami¹¹. Brak uwzględnienia synergii pomiędzy logiką planu a harmonią krajobrazu może wieść do upadku miasta, czego mroczną zapowiedzią może stać się opiewający uroki miasta wiersz Tade- usza Różewicza: Bystrzyca Kłodzka – Nad Bystrą rzeką / miasteczko/jak kolorowe schody / biały / niebieski / koralowy / biegniesz oczami / po stopniach do nieba. / Żółte młyny / chrobocą / nad zieloną wodą / piana drzew / spływa w dolinę / w słońcu i księżycu, / pracują / białe w środku

/ młyny / jeszcze raz / przed zacho- dem / spłonęło jasno / miasteczko/

i zgasło¹².

Zdjęcia wykonał Tomasz Gmerek.

Photographs by Tomasz Gmerek.

Mieczysław K. Leniartek Wydział Turystyki w Kłodzku

Wyższa Szkoła Zarządzania ”Edukacja”

we Wrocławiu

Department of Tourism, Kłodzko

College of Management „Edukacja” Wrocław

Przypisy

1 Butler R. W., 1980, The concept of tourism area cycle of evolution: implications for man- agement of resources, Canadian Geographer, nr 24 (1), s. 5-12.

2 Skała C., 1999, Sudety na weekend. Prze- wodnik turystyczny. 9 tras po najpiękniejszych zakątkach Sudetów, Wyd. Pascal, Bielsko- -Biała, s. 134.

3 Staffa M. (red.), 1994, Słownik geografii turystycznej Sudetów. Kotlina Kłodzka, Wyd.

I-Bis, Wrocław, t. 15, s. 71.

4 Ibidem, s. 85.

5 Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., No- vák Z., 1979, Architektura krajobrazu, PWN, Warszawa-Kraków.

6 Bartnik K., 1992, Bystrzyca Kłodzka, Wyd.

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław- -Warszawa-Kraków.

7 Motyw Bystrzycy Kłodzkiej przewija się w prozie H. Stehra, poezji T. Różewicza, U. Kozioł i A. Zelenay, malarstwie D. Czajki, L. Baranowicza i E. Dwurnika, a także filmach w reżyserii K. Kutza, A. Forda, K. Nałęckiego, R. Piwowarskiego, K. Krauzego, I. Cywińskiej, B. Lindy i P. Wereśniaka.

8 Skała C., op. cit., s. 135.

9 Newman P., 1988, Fremantle Papers, Mur- doch University, Institute for Science and Tech- nology Policy, Western Australia, Perth.

10Baum T., 1998, Taking the Exit Route: Extend- ing the Tourism Area Life Cycle Model, Current Issues in Tourism, vol. 1, nr 2, s. 167-175.

11Bajerowski T. (red.), 2007, Ocena i wyce- na krajobrazu. Wybrane problemy rynkowej oceny i wyceny krajobrazu wiejskiego, miej- skiego i stref przejściowych, Wyd. Educaterra, Olsztyn.

12W antologii Motyw kłodzki. Wiersze o Kłodz- ku i Ziemi Kłodzkiej, 1972, suplement do Rocz- nika Ziemi Kłodzkiej, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kra- ków-Gdańsk, t. 9-10.