Wprowadzenie
Introduction
Niewiele jest w Polsce maäych miast, w których kolej akcentuje kra- jobraz bogactwem swoich elemen- tów. ćroda ćlñska, WñbrzeĒno – po- siadaäy krótkie linie dojazdowe, które äñczyäy ich ĈródmieĈcia z liniñ gäów- nñ, przebiegajñcñ z dala od miejsco- woĈci. Kolej w tych miastach wkra- czaäa w Ĉcisäñ tkankö miejskñ i na- Ĉladowaäa tramwaj. Innym przykäa- dem jest Wögliniec, który dziöki wy- budowaniu duĔej stacji wözäowej rozwinñä siö z maäej osady w mia- sto. Miejscem, w którym odnajdzie- my cechy wymienionych tutaj przy- padków sñ Gäuchoäazy. Krajobraz tej miejscowoĈci, oprócz niewñtpliwych walorów przyrodniczych, wypeänio- ny jest licznymi elementami kolejo- wymi, których rola jest znaczñca. Pa- norama miasta nabiera niepowtarzal- nego charakteru wartego naleĔytego poszanowania.
Gäuchoäazy leĔñ w dolinie Bia- äej Gäuchoäaskiej, u podnóĔa Su- detów Wschodnich, na poäudniu Opolszczyzny. Uksztaätowanie tere- nu nadaje miastu urokliwy charakter górski, a zabudowania wspinajñce siö na wzniesienia otaczajñce dolinö rzecznñ tworzñ malowniczñ panora- mö. Interesujñcy jest równieĔ gospo- darczy charakter miasta. Gäuchoäazy od czasów lokacyjnych znajdujñ siö w bezpoĈrednim sñsiedztwie grani- cy paþstwowej. NiegdyĈ byäa to gra- nica pomiödzy ćlñskiem i Morawami,
Austriñ a Prusami, póĒniej pomiödzy Rzeszñ a Czechosäowacjñ, a dziĈ sñ- siadujñ z granicñ polsko -czeskñ. Po- nadto miasto w XIX wieku zdoby- äo status uzdrowiska, którego Ĉwiet- noĈè trwaäa do drugiej wojny Ĉwia- towej. W Gäuchoäazach lokalizowa- ny byä równieĔ przemysä. W czasach zamierzchäych byäo to wydobywanie zäota, które po wyczerpaniu zäóĔ zo- staäo stopniowo wyparte przez prze- mysä drzewny i papierniczy, który funkcjonuje tu do dziĈ.
Dzieje w¿zÁa kolejowego w GÁuchoÁazach
The history of the railway junction In GÁuchoÁazy
1 listopada 1875 r. uruchomio- no pierwszñ liniö kolejowñ äñczñcñ Gäuchoäazy ze Ĉwiatem, czyli sta- cjñ Nowy ćwiötów oddalonñ o ok.
7 km w kierunku póänocnym. Dziö- ki temu odcinkowi miasto zyska- äo poäñczenie z Nysñ i dalej przez Brzeg z Wrocäawiem. Byäa to jed- na z pierwszych linii powstaäych w tym rejonie i zwiñzana byäa z bu- dowñ podsudeckiej magistrali kole- jowej zmierzajñcej z Legnicy do Kö- dzierzyna. Miesiñc póĒniej oddano do uĔytku piötnastokilometrowy od- cinek z Gäuchoäaz do JindĆichova ve Slezsku1. Dziöki temu uzyskano poäñ- czenie z sieciñ kolejowñ ówczesnej Austrii, a Gäuchoäazy staäy siö stacjñ
W ¿z eÁ k o le jo w y G Áu ch o Áa zy w k ra jo b ra zi e m ia st a Ma re k K o no p ka
Railway Junction
in GÁuchoÁazy
in the Town’s
Landscape
poĈredniñ i jednoczeĈnie granicznñ.
Stacjñ wözäowñ zostaäy w roku 1888, kiedy to zaczöäa funkcjonowaè linia do Mikulovic. Stworzyäa ona nowe poäñczenie kolei pruskich z austriac- kimi i umoĔliwiäa dojazd do Jeseníka i dalej w gäñb Moraw. 1 maja 1914 r.
wözeä gäuchoäaski przyjñä dzisiejszy ksztaät. Uruchomiono wtedy liniö miejskñ wraz z przystankiem Miasto i stacjñ koþcowñ Zdrój. Odcinek ten
powstaä z myĈlñ o kuracjuszach i tu- rystach, którym znacznie uäatwiä do- tarcie do dzielnicy uzdrowiskowej.
Od tamtej pory miasto posiada trzy przystanki osobowe i jednñ äadun- kowñ stacjö towarowñ. Taki ksztaät wözäa kolejowego jest bardzo rzad- kim rozwiñzaniem w tej wielkoĈci miastach2. Kolejnñ szczególnñ cechö Gäuchoäazy zawdziöczajñ nowemu porzñdkowi administracyjnemu, jaki
powstaä po drugiej wojnie Ĉwiatowej.
OtóĔ przez miasto odbywa siö ruch tranzytowy kolei czeskich. Ze wzglö- du na ksztaät sieci, pociñgi kursujñ- ce pomiödzy Jeseníkiem a Krnovem zatrzymujñ siö przy peronach dwor- ca gäównego w celu zmiany czoäa.
Jednak przez kilkadziesiñt lat w cza- sie postoju i manewrów lokomotywy nie byäo moĔliwoĈci wsiadania i wy- siadania do skäadów. Po 1 sierpnia 2004 r., kiedy to zawieszono ruch pasaĔerski z Nysy, pociñgi czeskie byäy jedynymi zatrzymujñcymi siö na stacji Gäuchoäazy. Od roku 2007 moĔna juĔ do nich legalnie wsia- daè. Niestety, poza dwoma parami sezonowych pociñgów miödzyna- rodowych, oferta éD3 jest tutaj jedy- nñ dostöpnñ dla pasaĔerów na co- dzieþ. Po zmianach ustrojowych lat 89/90 XX w. znacznie zmalaä w wöĒ- le ruch towarowy krajowy i miödzy- narodowy. Regularne pociñgi towa- rowe nie kursujñ, a zakäady przemy- säowe sporadycznie korzystajñ z po- ciñgów zdawczych4.
Charakterystyka Dworca GÁównego
Characteristics of the railway station
Gäówna stacja gäuchoäaska mie- Ĉci siö na póänocnym przedmieĈciu miasta. ãñczñ siö w niej jednotorowe linie biegnñce na póänoc w kierun- ku Nysy oraz na poäudnie do miast Krnov i Jeseník w Czechach oraz
Ryc. 1. Stacja Gäuchoäazy – wieĔa wodna Fig. 1. Gäuchoäazy Station – water tower
Ryc. 2. Stacja Gäuchoäazy – dworzec pasaĔerski z peronami Fig. 2. Gäuchoäazy Station – passenger station with platforms
do gäuchoäaskiego zdroju. Stacja ta niegdyĈ funkcjonowaäa pod nazwñ Ziegenhals Hauptbahnhof, co wprost oznacza Gäuchoäazy Gäówne. DziĈ jednak w nomenklaturze PKP nosi nazwö Gäuchoäazy, co wyraĒnie po- mniejsza jej rangö. Sama stacja dzie- li siö na trzy obszary. W czöĈci póä- nocnej znajduje siö dworzec osobo- wy i perony, a w czöĈci poäudniowo zachodniej zlokalizowany jest dwo- rzec towarowy z duĔym budynkiem
spedycyjno -administracyjnym i tora- mi äadowczymi. W terenie po stro- nie poäudniowo wschodniej znaleĒè moĔna Ĉlady po urzñdzeniach zwiñ- zanych najprawdopodobniej z ob- säugñ trakcji i taboru. Znajduje siö tam równieĔ wieĔa wodna o cieka- wej i rzadko spotykanej, prostopadäo- Ĉciennej, murowano -drewnianej kon- strukcji (ryc. 1). Dworzec Gäówny jest takĔe najwyĔej poäoĔonym w mie- Ĉcie punktem kolejowym. Wszyst-
kie wychodzñce z niego linie, za sta- cjñ, opadajñ w dóä. W kierunku po- äudniowym z dworca odchodzñ trzy tory szlakowe (ryc. 2). Tor lewy ostro skröca w kierunku wschodnim i pro- wadzi w kierunku Pokrzywnej i Krno- va. Tor Ĉrodkowy kluczñc äukami bie- gnie na poäudnie i zboczem doliny okrñĔa miasto skröcajñc na zachód.
Dalej przeäomem Biaäej Gäuchoäa- skiej zmierza do Mikulovic i Jese- níka. Tor prawy ostro siö obniĔa, by po 1,5 km dotrzeè do przystanku oso- bowego Gäuchoäazy Miasto. Nastöp- nie linia lekko wznosi siö i zaraz po- tem opada zmierzajñc nadal na po- äudnie i pomiödzy zabudowaniami miasta dochodzi do dwutorowej sta- cji koþcowej Gäuchoäazy Zdrój. Na- leĔy tu nadmieniè, Ĕe trasa ta na ca- äej swej däugoĈci biegnie równolegle do poäoĔonego wyĔej szlaku zmie- rzajñcego do Mikulovic. W zaleĔ- noĈci od uksztaätowania terenu obie drogi kolejowe zbliĔajñ siö do siebie bñdĒ oddalajñ. Zarówno linia miej- ska jak i szlak transgraniczny posia- dajñ bocznice do zakäadów przemy- säowych w mieĈcie.
Dworzec Gäówny posiada for- mö architektonicznñ charakterystycz- nñ dla dworców Kolei GórnoĈlñ- skiej5. Zostaä wzniesiony z klinkiero- wej cegäy, jego nietynkowane elewa- cje przedzielono pilastrami i gzym- sami ceglanymi charakterystyczny- mi dla stylu neogotyckiego (ryc. 3).
Bryäö rytmicznie dzielñ trzy ryzality zwieþczone trójkñtnymi szczytami.
Parter budynku zajmujñ pomieszcze- nia obsäugi podróĔnych oraz obsäugi Ryc. 3. Stacja Gäuchoäazy – dworzec towarowy
Fig. 3. Gäuchoäazy Station – cargo station
technicznej. Znajdziemy tam w Ĉrod- kowej czöĈci poczekalnie z kasami, salö dawnej restauracji, a po stro- nie poäudniowej pomieszczenia na- stawni oraz dyĔurnego ruchu. Sta- cja posiada jeden peron boczny i je- den peron wyspowy. Oba przekryte sñ drewnianymi zadaszeniami o ty- powym ukäadzie konstrukcyjnym.
Perony äñczy przejĈcie podziemne, do którego wchodzi siö przez sta- lowe, przeszklone wiaty. Dworzec towarowy posiada zbliĔona formö do dworca pasaĔerskiego. Gäówny jego trzon wzniesiono na planie lite- ry L i dobudowano do niego od stro- ny poäudniowej i póänocnej budynki magazynowe z rampami. Oba dwor- ce w kondygnacjach ponad parterem posiadajñ mieszkania.
Dworzec
GÁuchoÁazy Miasto
GÁuchoÁazy Miasto railway station
Dworzec Gäuchoäazy Miasto zostaä oddany do uĔytku jednocze- Ĉnie z uruchomieniem linii kolejowej w roku 1914. Posiada zupeänie od- miennñ formö od dworca gäównego.
Wzniesiono go w systemie szkieleto- wym i wyposaĔono w mocno wysu- niöty ryzalit stanowiñcy przedsionek sali dla podróĔnych. CaäoĈè zwieþ- czono dwupoäaciowym stromym i wysokim dachem (ryc. 4). Ksztaät taki wyraĒnie nawiñzuje do form su- deckiego budownictwa regionalne-
go. Kasa i poczekalnia znajdujñ siö tu w jednym pomieszczeniu. W póä- nocnej czöĈci stacji stoi budka dróĔ- nika. Dworzec posiada jednñ kondy- gnacjö, a nad peronem znajduje siö gäöboki drewniany podcieþ siögajñcy do toru (ryc. 5). Przez wiele lat budy- nek ten peäniä takĔe funkcjö dworca autobusowego.
Dworzec
GÁuchoÁazy Zdrój
GÁuchoÁazy
Zdrój railway station
W tym samym czasie zostaä uruchomiony dworzec Gäuchoäazy Zdrój6. Jako stacja koþcowa zostaä wyposaĔony w dodatkowy tor umoĔ-
liwiajñcy manewrowanie lokomoty- wñ wokóä skäadu wagonów. Sam bu- dynek, podobnie jak dworzec Miasto, wzniesiono jako szkieletowy, a pro- gram funkcjonalny wnötrza ograni- czono do minimum. Od lata 2006 r.
budynek juĔ nie istnieje. Posiadaä symetrycznñ kompozycjö z ryzali- tami wejĈciowymi usytuowanymi od strony ulicy jak i od strony pero- nu. W skrzydle poäudniowym posia- daä podcieþ dla podróĔnych. W bu- dynku tym znajdowaäo siö uĔytko- we poddasze. Sympatyk kolei – An- drzej Sanecki tak wspomina ten dwo- rzec: Agonia7 trwaäa od czasu, kie- dy przystanek zostaä nieobsadzony (od 10 lat)8. Stacja zostaäa rozebrana, a „konserwator” zabytków nawet nie jöknñä. W czasach ĈwietnoĈci byäy äa- weczki, kwietniki. W poczekalni zi- Ryc. 5. Przystanek osobowy Gäuchoäazy Miasto – podcieþ peronowy
Fig. 5. Gäuchoäazy Miasto railway stop – platform arcade
mowñ porñ rozpalano kaflowy piec, a na stacji pachniaäo rozgrzanñ oli- wñ. No cóĔ, byäo, minöäo! Jako cie- kawostkö dotyczñcñ stacji moĔna dodaè, Ĕe czöĈè podkäadów kolejo- wych, na których uäoĔono tu obec- ne tory wykonanych zostaäo z meta- lu, a odlane na nich napisy informu- jñ, Ĕe zostaäy wykonane w roku 1940 przez firmö Thyssen.
WpÁyw w¿zÁa kolejowego na walory miasta
The influence of the railway junction on the town’s values
PoznaliĈmy oto stacje, których istnienie zawdziöczamy uzdrowisku
rozwijajñcemu siö w Gäuchoäazach w wieku XIX i XX. Sama forma dwor- ców linii miejskiej, bödñcych autor- stwa Jana Hoya9, wpisana w kano- ny budownictwa sudeckiego10 pod- kreĈlaäa walory turystyczne miasta i komponowaäa siö znakomicie w za- budowö zdrojowñ. WyraĒnie widaè tu równieĔ gospodarcze umotywo- wanie budowy tej linii. Wzrastajñ- cy ruch turystyczny i uzdrowiskowy wymógä dostosowanie warunków ko- munikacyjnych do potrzeb. Zapew- ne, gdyby nie wodolecznictwo, Gäu- choäazy nie posiadaäyby tak rozbudo- wanego i znaczñcego wözäa kolejo- wego, a ich krajobraz byäby uboĔszy.
Nie tylko warunki uzdrowi- skowe odcisnöäy swój znak na kolei w mieĈcie. Nie moĔna zapomnieè, bowiem o granicznym charakterze
miasta i wözäa. Gäówna stacja w Gäu- choäazach posiada obszerny dwo- rzec towarowy. Jest to równieĔ sta- cja graniczna, która äñczy dwie miö- dzynarodowe linie kolejowe. Warun- ki ochrony granic i odprawiania po- ciñgów miödzynarodowych wyma- gaäy w latach trwania ustroju socjali- stycznego zastosowania specjalnych budowli kontrolnych. W rejonie gäu- choäaskiego wözäa istniaäy trzy war- townie torowe. Pierwsza, najwiök- sza, znajdowaäa siö przy poäudnio- wej gäowicy stacji Gäuchoäazy. Dwie kolejne zlokalizowane byäy w pobli- Ĕu granicy paþstwowej: w Wieszczy- nie oraz w pobliĔu Kolonii Jagieloþ- skiej. Wartownie te majñ formö bram ustawionych ponad torami. Byäy wy- konane z konstrukcji stalowych, po- siadaäy drewniane budki wartowni- cze, a pomosty nad torami wyposa- Ĕone byäy w reflektory do obserwa- cji przejeĔdĔajñcych pod nimi po- ciñgów (ryc. 6).
Poprowadzenie przez miasto dwóch równolegäych do siebie linii kolejowych wywoäaäo trwaäe zmia- ny krajobrazowe. Oprócz opisanych wczeĈniej budynków stacyjnych, Gäuchoäazy obfitujñ w inne budow- le kolejowe. Znajdziemy tam okoäo dziesiöciu przejazdów, w wiökszo- Ĉci wyposaĔonych w zapory. Szla- ki torowe w mieĈcie sterowane sñ, przez co najmniej piöè posterunków dróĔniczych. Do tego naleĔy dodaè kilka wiaduktów i most nad rzekñ.
Wszystko to tworzy szczególne ujö- cia widokowe. Jednym z nich jest wi- dok wzdäuĔ ul. Powstaþców ćlñskich Ryc. 6. Wartownia przy stacji Gäuchoäazy
Fig. 6. Guardroom at Gäuchoäazy station
i Karäowicza (ryc. 7). Na pierwszym planie mamy tu przeciöcie miejskñ liniñ kolejowñ, na drugim zaĈ, kil- kadziesiñt metrów dalej i wyĔej, wi- dzimy trasö do Mikulovic. Szlak ten äagodnym äukiem przecina obie uli- ce w jednym poziomie. Pomiödzy nimi znajdziemy betonowe wykoþ- czenie skrajni toru. Istniaä tu czwar- ty przystanek kolejowy. Pozostaäo- Ĉci posadzki sugerujñ wybudowanie w tym miejscu niewielkiego budyn- ku stacyjnego. Analiza archiwalnych rozkäadów jazdy, pozwala wniosko- waè, Ĕe przystanek ten funkcjonowaä krótko w latach 30. i 40. XX wieku.
Kolejnym istotnym miejscem wäñczenia kolei w krajobraz miasta jest centrum gäuchoäaskiego zdroju.
Linia do Mikulovic wychodzi tu nie- spodziewanie z gäöbokiego przeko- pu obudowanego kamiennym mur- kiem oporowym, przecina ulicö Par- kowñ, ostrym äukiem mija kilka do- mów przekraczajñc jednoczeĈnie po- tok zdrojowy (ryc. 8), nastöpnie po- konuje promenadö parkowñ i wspi- na siö na most nad Biaäñ Gäuchoäa- skñ, by zniknñè za zwartñ zabudo- wñ ulicy. Obok torów tötni tu Ĕycie i ruch turystyczny, a odzywajñce siö od czasu do czasu dzwony sygnali- zacji przejazdowej stanowiñ swego rodzaju atrakcjö, kiedy niespodzie- wanie pojawia siö pociñg, który po- woli przecina Zdrój i w nastöpnej chwili znika w przekopie, czy za za- budowaniami.
Niewñtpliwie naleĔy uznaè, Ĕe elementy kolejowe w Gäuchoäa- zach sñ licznymi i staäymi elemen-
tami krajobrazu, przez co naleĔy siö z nimi liczyè we wszelkich dziaäa- niach planistycznych. Nie stanowiñ one bynajmniej dominant krajobra- zowych, ale ich liczba oraz rozmiesz- czenie dajñ mocny akcent w pano- ramie. Sñ ĈciĈle wplecione w tkan- kö miejskñ i majñ silne historycz-
ne oraz gospodarcze umocowanie.
Wspóägrajñ z otaczajñcñ je zabudo- wñ. Mamy tu dworce Miasto i Zdrój zaprojektowane rökñ jednego archi- tekta, nawiñzujñce do tradycji bu- downictwa sudeckiego. Znajdujñ siö one w tych fragmentach miasta, któ- re majñ wyraĒny podgórski charakter,
Ryc. 8. Pociñg relacji Ostrava Svinov – Jeseník prawie bezgäoĈnie przejedzie przez centrum zdrojowe
Ryc. 7. Pociñg relacji Opole Gäówne – Jeseník za chwilö przetnie ulice Powstaþców ćl.
i Karäowicza
Fig. 7. Train from Opole Gäówne to Jeseník about to cross Powstaþców ćl. and Karäowicza streets
co zapewne spaja dworce z ich oto- czeniem. Kolejne dwa budynki sta- cji gäównej, wzniesione w odmiennej estetyce, doskonale tworzñ krajobraz komunikacyjno -przemysäowy. Jedno- znacznñ formñ, zbliĔonñ do innych stacji wözäowych, wyraĒnie sygnali- zujñ funkcjö swojñ i miejsca.
Podsumowanie
Conclusion
Na codzieþ moĔemy w róĔnych miejscach kraju zaobserwowaè po- stöpujñcñ degradacjö zabudowy ko- lejowej. W wielu przypadkach zabu- dowa ta zagroĔona jest przebudowa- niem, zmianñ funkcji czy nawet wy- burzeniem. ćlady takich dziaäaþ znaj- dziemy równieĔ w Gäuchoäazach.
Budynek dworca towarowego rozrósä siö o dodatkowe wspóäczesne maga- zyny, dworzec Miasto säuĔy za skäad kwiaciarce, a stacja Zdrój zniknöäa z powierzchni Ziemi. Nie sñ to do- bre rozwiñzania. Obiekty te sñ cha- rakterystycznymi elementami prze- strzeni miasta. Z tego powodu nale- Ĕaäoby objñè je ochronñ planistycz- nñ jako istotne elementy krajobrazu oraz rozszerzonñ ochronñ konserwa- torskñ ze wzglödu na wartoĈci kultu- rowe i estetyczne. Niestety niemoc wäaĈciwych organów administracyj- nych jest zatrwaĔajñca. Z analizy materiaäów Wojewódzkiego Urzödu Ochrony Zabytków w Opolu11 wyni- ka, Ĕe pod Ĉcisäñ ochronñ konserwa- tora pozostaje niewielka czöĈè obiek- tów kolejowych. W rejonie Gäucho-
äaz nie znajduje siö pod niñ Ĕadna bu- dowla. Przypuszczaè naleĔy, Ĕe wy- nika to z faktu, Ĕe od czasu drugiej wojny Ĉwiatowej tereny kolejowe byäy wyjöte z pod wäaĈciwoĈci ad- ministracji publicznej, a wewnötrzne dziaäania PKP dalekie byäy od pielö- gnowania dziedzictwa kulturowego.
Bez zmiany tego stanu rzeczy dewa- stacja krajobrazów zwiñzanych z ko- lejñ bödzie nadal postöpowaè.
Fotofrafie wykonaä autor.
Pphotographs by author.
Marek Konopka Zespóä Konserwacji i Rewaloryzacji Krajobrazu Kulturowego
Wydziaä Architektury Politechnika Wrocäawska
Cultural Landscape Conservation and Revalorisation Team
Faculty of Architecture
University of Technology, Wrocäaw
Przypisy
1 Stacja JindĆichov ve Slezsku powstaäa w roku 1870 (wg M. Jerczyþski, S. Koziarski, 1992, 150 lat kolei na ćlñsku, Opole – Wro- cäaw, s. 52).
2 M. Sitko podaje liczbö mieszkaþców 15700 osób (za: M. Sitko, Góry Opawskie, Przewod- nik, 1998, Gäuchoäazy – Prudnik, s. 55)
3 éD (czyt. ‘cze de’) – powszechny skrót od rodzimej nazwy kolei czeskich: éeské Dráhy, a. s. (przyp. autora).
4 Opinia autora oparta na wäasnych obser- wacjach. Stan uĔycia torowiska przy poäu- dniowej gäowicy stacji Gäuchoäazy wskazuje, Ĕe ruch do zakäadów meblarskich nie odbywa siö. Ze wzglödu na regularny ruch pasaĔerski do Mikulovic nie moĔna tym samym sposo- bem okreĈliè wystöpowania ruchu do boczni-
cy papierni. Podczas licznych wizyt na stacji w latach 2006 -2007 nie zaobserwowano posto- ju Ĕadnych pociñgów towarowych, a stan szyn wskazywaä na regularne wykorzystywanie je- dynie torów gäównych. Jednak zaobserwowa- ne w tym samym czasie postoje skäadów wa- gonów czeskich na stacji Nysa peäniñcej funk- cjö rozrzñdowñ mogñ sugerowaè, Ĕe trans gra- niczny ruch towarowy odbywa siö przez Gäu- choäazy sporadycznie.
5 Kolej GórnoĈlñska – towarzystwo kolejowe, które wybudowaäo liniö kolejowñ do Gäucho- äaz i którego dzieäem jest wiökszoĈè gäównych linii kolejowych na ćlñsku Opolskim (na pod- stawie M. Jerczyþski, op. cit.).
6 A. Sanecki w korespondencji stwierdziä, Ĕe budynek dworca zdrojowego powstaä w la- tach 70. XIX wieku.
7 A. Sanecki miaä na myĈli agoniö budynku dworca (przyp. autora).
8 Nie obsadzenie przystanku oznacza pozba- wienie go staäej ludzkiej obsäugi do odprawia- nia podróĔnych i pociñgów. Czas dziesiöciu lat naleĔy odliczaè od roku 2007 (przyp. autora).
9 Jan Hoy, architekt, mieszkaniec Gäucho- äaz, Ĕyä w latach 1878–1967. Informacje te au- tor uzyskaä w korespondencji z Andrzejem Sa- neckim znajñcym osobiĈcie wymienionego ar- chitekta.
10 M. Sitko okreĈliä architekturö dworców Zdrój i Miasto mianem „stylu szwajcarskie- go” (za: M. Sitko, op. cit., s. 69).
11 Przeglñd kart biaäych zabytków zwiñzanych z kolejñ i zgromadzonych w WUOZ w Opolu autor wykonaä w lutym i marcu 2009 r.
