Wprowadzenie
Introduction
W chwili obecnej daje siö za- uwaĔyè tak w mieĈcie, a szczegól- nie na wsi, postöpujñce zawäaszcza- nie przestrzeni poprzez nadmiernñ jej urbanizacjö. Odbywa siö to bez analizy bliĔszego i dalszego otocze- nia, istniejñcego zagospodarowania czy historii danego miejsca. W wie- lu przypadkach, w wyniku takiego postöpowania zamiast poprawiania warunków Ĕycia mieszkaþców da- nej miejscowoĈci nastöpuje ich po- garszanie. Z pola widzenia umyka czäowiek z jego potrzebami w za- kresie podstawowych funkcji Ĕycio- wych, na miarö XXI wieku i sferñ du- chowñ. Nie sñ brane pod uwagö re- zultaty aktywnoĈci i twórczoĈci po- przednich pokoleþ, okreĈlane teĔ czasem jako spuĈcizna historyczna [Chodyäa 2005]. CaäoĈè tej spuĈci- zny w materialnym (krajobraz kul- turowy), jak i niematerialnym (prze- strzeþ historyczna) wymiarze okreĈlo- no mianem dziedzictwa kulturowe- go [Bogdanowski 1991, s. 13]. Kon- tekst tego pojöcia jest bardzo szeroki i ostatecznie moĔna za Wielkñ Inte- raktywnñ Encyklopediñ Multimedial- nñ powiedzieè, Ĕe dziedzictwo kultu- rowe to ogóä dorobku spoäeczeþstw (narodów i Ĉrodowisk) w zakresie nauki, sztuki, architektury oĈwia- ty i techniki, jaki zostaä wytworzony w trakcie jego historycznego rozwo- ju. Istotne jest to, aby przekazywa- nie tego dorobku odbywaäo siö ciñ-
gle, z pokolenia na pokolenie [Wiel- ka Interaktywna…].
Zakres pojöcia dziedzictwo kul- turowe powinien byè precyzyjnie okreĈlony i przypisany do konkret- nego miejsca bñdĒ obszaru. W zaleĔ- noĈci od jego wielkoĈci moĔna mó- wiè o dziedzictwie kulturowym miej- scowoĈci, regionu, czy szerzej kraju, a nawet Ĉwiata. WaĔnym staje siö do- käadne opisanie, w sposób naukowy, posiadanych zasobów, a nastöpnie przekazanie tych informacji lokalne- mu spoäeczeþstwu, aby zwróciè jego uwagö na stan posiadania i wartoĈè jakñ majñ poszczególne elementy skäadowe analizowanej przestrzeni.
ZnajomoĈè tego, co w danym miej- scu jest waĔne, atrakcyjne, wyróĔ- niajñce i wartoĈciowe, co naleĔy za- chowaè a co pielögnowaè, umacnia poczucie wiözi i toĔsamoĈci spoäe- czeþstwa z tradycjñ. Wyzwala to po- trzebö szanowania i ochrony tego wszystkiego, co wokóä siebie znaj- duje, utrzymania pierwotnych war- toĈci, które nawarstwiäy siö w ciñ- gu wieków. W tym kontekĈcie dzie- dzictwo kulturowe staje siö wäasno- Ĉciñ spoäecznñ mieszkaþców wsi lub miasta [Chodyäa 2005, s. 40].
Krajobraz kulturowy
The cultural landscape
Elementem dziedzictwa kul- turowego jest krajobraz kulturo- wy. Zdaniem M. Korneckiego Kra- jobraz kulturowy jest zapisem histo- rii w konkretnej przestrzeni i na jego
Z a ch o w a ni e d zi ed zi ct w a k ul tu ro w ego na o b sz a ra ch w ie js ki ch Z b ign ie w K ur ia ta , I re na N ie d Éw ie ck a -F ili p ia k
Preservation
of the Cultural
Heritage in the
Rural Areas
ksztaät oraz cechy toĔsamoĈci zäoĔyäy siö czynniki zarówno pierwotne, po- chodne od natury, jak wtórne, bödñ- ce wynikiem dziaäalnoĈci czäowieka [Kornecki 1991, s. 19]. Przy czym jest to dziaäalnoĈè rozciñgniöta w czasie.
Poprzez tysiñclecia czäowiek zmie- niaä warunki naturalne Ĉwiata przy- rody, przystosowujñc je do swoich potrzeb, uwzglödniajñc jednocze- Ĉnie postöpujñcy rozwój cywiliza-
cyjny. W poczñtkowym okresie nie byäo dysproporcji pomiödzy przyro- dñ, a tym co powstawaäo w jej obrö- bie. W miarö rozwoju potrzeb, tech- niki i organizacji spoäecznej wkra- czanie w procesy przyrodnicze staje siö coraz wiöksze, silniejsze; w wie- lu przypadkach moĔna mówiè o de- gradacji Ĉrodowiska naturalnego, w tym krajobrazu kulturowego czy wröcz o katastrofie ekologicznej.
Ogromnego znaczenia nabiera za- tem koniecznoĈè odtworzenia tego Ĉrodowiska, tj. zespoäu elementów spoäeczno -ekonomicznych (osadnic- two, produkcja, kultura) i przyrodni- czych, majñc na uwadze ich wzajem- ne zwiñzki przestrzenne i genetycz- ne oraz wystöpujñce pomiödzy nimi wspóäzaleĔnoĈci [Plitt 2005].
Krajobraz kulturowy z caäym bagaĔem dorobku materialnego i du- chowego spoäecznoĈci (czy spoäe- czeþstw) jest ĈciĈle zwiñzany z okre- Ĉlonym obszarem, który jest przez niñ zamieszkiwany. Powstajñc w kon- kretnym miejscu odzwierciedla jej zwiñzki z poäoĔeniem geograficz- nym, zastanym Ĉrodowiskiem na- turalnym, podziaäami polityczny- mi i terytorialno -administracyjnymi, rozwojem kultury materialnej i spoäeczno -gospodarczej. Do tego naleĔy jeszcze dodaè powstajñce nawarstwienia w czasie, wynikajñ- ce ze zmian ustrojowych, postöpu- jñcego rozwoju cywilizacyjnego, wpäywów zewnötrznych róĔnych kultur czy panujñcej w danym okre- sie mody.
Zakres rzeczowy krajobrazu kulturowego jest szeroki i zäoĔony, a do tego jeszcze zróĔnicowany, stñd jego opisywanie powinno ograniczaè siö do konkretnego miejsca, obej- mowaè jego poszczególne elemen- ty i byè odniesione do okreĈlonego okresu historycznego. Prowadzone badania przy tak zäoĔonej strukturze powinny byè badaniami interdyscy- plinarnymi, co daje gwarancjö pra- widäowej rejestracji stanu wyjĈciowe- Ryc. 1. Jednolita kolorystyka dachów wsi Ksiögienice Wielkie, 2006 (fot. Z. Kuriata)
Fig. 1. The uniform roof colouring of the village Ksiögienice Wielkie, 2006 (photo by Z. Kuriata)
go, z jakim mamy do czynienia w da- nej miejscowoĈci, wäaĈciwie prze- prowadzonych analiz i postawio- nych wniosków, a tym samym podjö- cia prawidäowych decyzji co do dal- szych kroków w zakresie zarów- no ochrony elementów najcenniej- szych, jak i wprowadzenia nowych wartoĈci z korzyĈciñ tak dla przyro- dy, jak i czäowieka. Aby tak byäo na- leĔy przekonaè spoäecznoĈci lokal- ne do proponowanych rozwiñzaþ, pokazujñc jednoczeĈnie jakie warto- Ĉci tkwiñce w otaczajñcej przestrze- ni sñ tymi elementami najwaĔniej- szymi, wyróĔniajñcymi i stanowiñcy- mi o tradycji danego miejsca. Istotne jest powiñzanie kaĔdego czäowieka z otaczajñcñ go przestrzeniñ, okreĈle- nie zakresu wspóäodpowiedzialnoĈci za jej ksztaät, a jednoczeĈnie posta- wienie warunków jakie naleĔy speä- niè, aby powyĔsze postulaty zosta- äy zaakceptowane, a w dalszej per- spektywie zrealizowane. Stñd waĔ- ne jest znalezienie, czy okreĈlenie ta- kich wyróĔników przestrzeni1, które bödñ jñ definiowaäy i stanowiäy wy- raĒne powiñzanie z danym miejscem (ryc. 1, 2). Idzie zatem o jego gäö- bokñ charakterystykö, pozwalajñcñ przypisaè okreĈlone atrybuty, a jed- noczeĈnie dotrzeè do treĈci zawar- tych w danym wnötrzu. Zrozumie- nie sensu miejsca pozwala na prawi- däowñ jego interpretacjö – ta z kolei na uzyskanie motywacji do wäaĈci- wego dziaäania, a jednoczeĈnie utoĔ- samiania siö z tym miejscem kaĔde- go mieszkaþca [Myczkowski 2003].
ToĔsamoĈè miejsca, bo o niej mowa,
jest tym elementem, na który naleĔy zwracaè szczególnñ uwagö w przy- padku podejmowania dziaäaþ w za- kresie nowego äadu przestrzennego i zagospodarowania danej przestrze- ni zgodnie z aktualnymi potrzebami, tak aby pogodziè dziaäania czäowie- ka z przyrodñ.
Instrumenty ochrony dziedzictwa
kulturowego
Instruments for the protection of the cultural heritage
Nasze dzisiejsze krajobrazy, szczególnie wiejskie, stajñ siö w wie- lu przypadkach nijakie i pozbawio- ne toĔsamoĈci, czasem wymagajñ natychmiastowych dziaäaþ w zakre- sie poprawy ich jakoĈci. Dewastacja krajobrazu poprzez pozbawianie go toĔsamoĈci, zaciera jego wartoĈè, tworzñ siö przestrzenie bez wyrazu, a to prowadzi do braku wiözi po- miödzy mieszkaþcami a miejscem, w którym Ĕyjñ [Królikowski 2004].
A przecieĔ Ĕycie codzienne dokonu- je siö w okreĈlonym miejscu; zacho- dzi pewna jednoĈè pomiödzy funk- cjonowaniem z jednej, a miejscem z drugiej strony. To jak czäowiek Ĕyje nierozerwalnie wiñĔe siö z tym, gdzie to siö odbywa, w jakiej przestrzeni funkcjonuje jak jñ odbiera, jakñ war- toĈè dla niego przedstawia. Jak mówi Ch. Norberg -Schulz owo miejsce nie jest abstrakcyjnñ przestrzeniñ, ale re-
alnoĈciñ okreĈlanñ przez konkret- ne rzeczy i odznaczajñcñ siö pewnñ stabilnoĈciñ w czasie. Bo to co trwa- äe daje Ĕyciu oparcie i sens.
Zmiany zachodzñce w ostatnim czasie w demografii, migracje ludno- Ĉci z miasta na wieĈ, eliminacja tra- dycyjnego rolnictwa, dewastacja Ĉro- dowiska naturalnego, brak nawiñza- nia do kultury regionu, maäe zaintere- sowania mieszkaþców wäasnym oto- czeniem to zagroĔenia, jakie spotyka siö na terenach wiejskich. Prowadzi to do rozbicia planistycznego trady- cyjnego organizmu wiejskiego, z jego starym ukäadem ruralistycznym i re- gionalnñ zabudowñ, a takĔe do po- wstania braków w zakresie Ĉwiado- mego ksztaätowania otoczenia1.
Jednym ze sposobów na za- hamowanie postöpujñcej dewasta- cji krajobrazu wiejskiego, a szerzej rzecz ujmujñc istniejñcego jeszcze dziedzictwa kulturowego polskiej wsi, jest wdraĔanie Programu Odno- wy Wsi realizowanego z powodze- niem w chwili obecnej miödzy in- nymi na terenie województwa dol- noĈlñskiego i opolskiego2. W dzia- äania te wäñczyä siö równieĔ Insty- tut Architektury Krajobrazu Uniwer- sytetu Przyrodniczego we Wrocäa- wiu. W latach 2003–2008, na mocy wczeĈniej zawartego porozumienia (umowy intencyjnej), corocznie za- wierane byäy umowy pomiödzy Uni- wersytetem Przyrodniczym we Wro- cäawiu (dawniej Akademiñ Rolniczñ we Wrocäawiu) a Urzödem Marszaä- kowskim Województwa Opolskiego na wykonanie opracowaþ wykorzy-
Ryc. 3. Rozmieszczenie wsi na terenie województwa opolskiego, dla których wykonano opracowania w latach 2001–20084 (oprac. I. NiedĒwiecka -Filipiak)
Fig. 3. Location of villages in the province of Opole, for which studies were performed in the years 2001-2008 (prepared by I. NiedĒwiecka-Filipiak)
stywanych w ramach Programu Od- nowy Wsi Opolskiej, jaki realizowa- ny jest od kilkunastu lat w tym woje- wództwie. W województwie dolno- Ĉlñskim umowy zawierane byäy bez- poĈrednio z poszczególnymi gmina- mi (ryc. 3, 4).
Na podstawie powyĔszych umów pracownicy naukowi Insty- tutu Architektury Krajobrazu wraz ze studentami kierunku architektura krajobrazu, wykonywali plany roz- woju miejscowoĈci dla wskazanych wsi. Byäo to corocznie dziesiöè miej- scowoĈci w województwie opolskim, laureatów konkursu Piökna WieĈ Opolska i kilka w województwie dol- noĈlñskim3.
W województwie opolskim miejscowoĈci objöte opracowa- niem sñ rozproszone, jednak zauwa- Ĕa siö ich koncentracjö w Ĉrodko- wej i poäudniowo -wschodniej czö- Ĉci województwa. Rozmieszczenie poszczególnych wsi objötych opra- cowaniami w województwie dol- noĈlñskim koncentruje siö w pobli- Ĕu miasta wojewódzkiego. ćwiad- czy to o wzroĈcie ĈwiadomoĈci spo- äecznej mieszkaþców tych terenów, jak i ich wiökszym zaangaĔowaniu w dziaäania na rzecz poprawy wa- runków Ĕycia oraz ochrony otaczajñ- cego krajobrazu. W obu wojewódz- twach wyróĔniè teĔ moĔna obsza- ry, gdzie takiej aktywnoĈci nie ma;
w województwie dolnoĈlñskim jest to jego czöĈè póänocna, zachodnia, czöĈciowo poäudniowa, w opolskim rejon póänocno -zachodni.
Tab. 1. Zestawienie wsi objötych opracowaniem
Table 1. Statement of villages covered by the development
Województwo opolskie Województwo dolnośląskie wsie z konkursu „Piękna Wieś Opolska” 58 wsie opracowywane
na podstawie umów z gminami 65
wsie gminy Branice 20
wieś pilotażowa – Pilszcz 1
Razem wsi 79 Razem wsi 65
Ryc. 4. Rozmieszczenie wsi na terenie województwa dolnoĈlñskiego, dla których wykonano opracowania w latach 2004–2008 (oprac. M. Kuriata)
Fig. 4. Location of villages in the province of Lower Silesia, for which studies were performed in the years 2004-2008 (prepared by M. Kuriata)
Do chwili obecnej opracowa- nia w postaci programów rozwoju miejscowoĈci, pogäöbione analizami stanu istniejñcego, wykonane zostaäy i przekazane wäadzom lokalnym dla 144 wsi (tab. 1).
Ogólny zakres opracowaþ obej- mowaä miödzy innymi (zgodnie z umowñ):
inwentaryzacjö elementów prze- strzeni, urzñdzeþ oraz infrastruk- tury technicznej i spoäecznej wsi, analizö zagospodarowania prze- strzennego terenów zabudowa- nych wsi,
koncepcjö urzñdzenia wyznaczo- nego (wybranego) obszaru wsi, w tym opracowanie projektu ma- äej architektury dla wybranego terenu wg uzgodnieþ z liderami dziaäajñcymi w Programie Odno- wy Wsi.
W trakcie inwentaryzacji i opra- cowaþ zwracano we wsiach uwagö na wszystkie elementy tworzñce ich krajobraz. Z tego powodu analizami zostaäy objöte nastöpujñce grupy za- gadnieþ:
1. otoczenie wsi – ukäad pól i zieleþ Ĉródpolna;
2. ukäad przestrzenny wsi – ochrona ukäadu ruralistycznego;
3. formy zabudowy – wyróĔnienie cech regionalnych zabudowy;
4. architektura budynków – budynki i ich zespoäy szczególnie cenne;
5. obiekty zabytkowe i charaktery- styczne – okreĈlenie obszarów chronionych;
6. woda i zieleþ w planie wsi – ana- liza zieleni po wzglödem czösto- tliwoĈci wystöpowania, wyróĔnie- nie gatunków zieleni rodzimej;
7. ukäad komunikacyjny – sposób ksztaätowania, moĔliwoĈci i ko- niecznoĈè zmian;
8. infrastruktura techniczna – strefy ochronne.
PowyĔsze analizy dawaäy pod- stawö do opisania säabych i mocnych stron miejscowoĈci, co byäo zbio- rem wniosków z poszczególnych analiz szczegóäowych ustawionych w odpowiednim rankingu. Znajdo- waäo to równieĔ odzwierciedlenie na odpowiedniej planszy, która sta- nowiäa punkt wyjĈciowy do stwo- rzenia planu rozwoju miejscowo- Ĉci. Byä on w pewnym sensie odpo- wiedziñ na problemy zawarte w po- przednich podsumowaniach. Kon- sultowano go ze spoäecznoĈciñ lo- kalnñ na wszystkich etapach jego po- wstawania, z tego powodu mieszkaþ- cy dziaäali zgodnie z zasadami pro- gramu Odnowy Wsi, którego prio- rytetem jest aktywnoĈè i inicjatywa mieszkaþców wsi.
Podsumowanie
Conclusion
Na podstawie przeprowadzo- nych badaþ i analiz moĔna stwier- dziè, Ĕe najistotniejszym elemen- tem w procesie projektowania za- gospodarowania przestrzennego wsi, a tym samym ochrony i za- chowania jej dziedzictwa kultu-
rowego jest wiedza i ĈwiadomoĈè spoäeczna.
WaĔnñ skäadowñ projektu sñ kon- sultacje spoäeczne. Pokazanie do- brych i zäych stron miejscowoĈci oraz zaprezentowanie moĔliwo- Ĉci prawidäowego jej rozwoju, co daje duĔe szanse na to, Ĕe pomysä zostanie w peäni zaakceptowany i zrealizowany.
Program ochrony dziedzictwa kulturowego wsi nie moĔe byè tylko jednorazowñ akcjñ, musi dziaäaè ciñgle. Stñd kluczowym staje siö zapewnienie staäej opie- ki ze strony gminy (odpowiedni pracownik). Osoba zajmujñca siö tym programem musi byè wäaĈci- wie do tej roli przygotowana (po- siadane wyksztaäcenie, wprowa- dzona w zakres dziaäaþ po cyklu szkoleþ, przez caäy czas doksztaä- cajñca siö).
Ochrona dziedzictwa kulturo- wego w ramach planów rozwo- ju miejscowoĈci, a takĔe projek- ty zagospodarowania poszcze- gólnych fragmentów wsi, powin- ny byè wykonywane przez wy- specjalizowane i odpowiednio do tego przygotowane biura bñdĒ zespoäy projektowe.
NaleĔy unikaè realizacji projek- tów, które sñ wynikiem sponta- nicznych dziaäaþ samych miesz- kaþców danej miejscowoĈci, gdzie nie ma nadzoru fachow- ca. Projekt obejmujñcy swym za- siögiem wybrany teren powinien byè czöĈciñ projektu dla caäej wsi, bo tylko tak moĔna okreĈliè
gäówne kierunki jej rozwoju prze- strzennego, gospodarczego i spo- äecznego.
Zbigniew Kuriata Irena NiedĒwiecka -Filipiak Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture
Wroclaw University of Environmental and Life Sciences
Przypisy
1 Znaczenie wyróĔnikóww ksztaätowa- niu planu rozwoju miejscowoĈci szerzej w [NiedĒwiecka -Filipiak 2009].
2 Program Odnowy Wsi ma poczñtki na za- chodzie Europy w latach 70. XX w. Powstaä w Bawarii, nastöpnie Nadrenii -Palatynacie i Dolnej Austrii, a miaä za zadanie wyjĈcie z impasu gospodarczego i ratowanie ginñ- cego krajobrazu wiejskiego. Na terenie Pol- ski poczñtki Programu Odnowy wsi zwiñza- ne z Opolszczyznñ, gdzie program ten realizo- wany jest z powodzeniem od 1997 r. W roku 2001 rozpoczöto jego wdraĔanie w woj. po- morskim, w 2002 r. Ĉlñskim i zachodniopo- morskim, a od 2004 r. w dolnoĈlñskim. Na te- mat funkcjonowania i zasad programu Odnowa Wsi zob. wiöcej m.in. w [Wilczyþski 2003].
3 Szerzej dziaäania i metodö opisano w [NiedĒwiecka -Filipiak, Kuriata 2010].
4 Ibidem, s. 15.
Literatura
1. Bogdanowski J., 1991, SpuĈci- zna historyczna a spoäeczeþstwo [w:]
„Ochrona Zabytków”, R. 44, nr 1.
2. Chodyäa Z., 2005, Krajobraz – krajobraz kulturowy – dziedzic- two kulturowe – ochrona krajobra- zu i dziedzictwa kulturowego [w:]
„Kultura krajobrazu Europy ćrodko-
wej”, Zielonogórskie Studia ãuĔyc- kie 4, Wyd. Uniwersytet Zielonogór- ski, Zielona Góra, s. 39–40.
3. Kornecki M., 1991, Krajobraz kul- turowy. Perspektywy badaþ i ochro- ny [w:] „Ochrona Zabytków”, R. 44, nr 1.
4. Królikowski J. T., 2004, Elementy semiotyczne dzieäa architektury [w:]
„Spoäeczno -kulturowe podstawy go- spodarowania przestrzeniñ. Wybór tekstów”, Wyd. SGGW, Warszawa.
5. Kuriata Z., 2006, Zmiana wize- runku wsi w ramach Programu Od- nowy Wsi [w:] „Problemy wspóäpra- cy na rzecz ekorozwoju Sudetów”, Wyd. Muzeum Przyrodnicze w Jele- niej Górze, Jelenia Góra, s. 145–150.
6. Myczkowski Z., 2003, Krajo- braz wyrazem toĔsamoĈci w wybra- nych obszarach chronionych w Pol- sce, Politechnika Krakowska im. Ta- deusza KoĈciuszki, Kraków.
7. NiedĒwiecka -Filipiak I., 2009, WyróĔniki krajobrazu i architektury wsi Polski poäudniowo -zachodniej, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu, Wrocäaw.
8. NiedĒwiecka-Filipiak I., Kuria- ta Z., 2010, AArchitektura krajobra- zu w Programie Wsi Opolskiej, Wyd.
Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu.
9. Norbert -Shulz Ch., 2004, Ar- chitektura jako obraz Ĉwiata [w:]
„Spoäeczno -kulturowe podstawy go- spodarowania przestrzeniñ. Wybór tekstów”, Wyd. SGGW, Warszawa, s. 138–143.
10. Plitt J., 2005, WciñĔ aktualne spo- strzeĔenia Marii Dobrowolskiej na te- mat krajobrazu kulturowego i jego przemian [w:] „Krajobraz kulturo- wy. Aspekty teoretyczne i metodo- logiczne”, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 4, Sosnowiec, s. 32–39.
11. Wielka Interaktywna Encyklope- dia Multimedialna.
12. Wilczyþski R., 2003, Odnowa wsi perspektywñ rozwoju obszarów wiejskich. Fundacja Fundusz Wspóä- pracy Program Agro -Info, Poznaþ.
