Architektura krajobrazu jako kierunek studiów

(1)

60

1/2001

Forum

Architektura krajobrazu jako kierunek studiów

Landscape Architecture as Academic Discipline

...kompozycja krajobrazu dope³nia dwuwymia- rowy plan szczegó³owym uk³adem przestrzeni i bry³ przedmiotów, sk³adaj¹cych siê na krajobraz, dope³nia je trzecim wymiarem. Kszta³- tuje ona architekturê krajobrazu z t³a przyrody, z dzie³ in¿ynierii, z budynków, osiedli, miast, ogrodów i pól uprawnych.

Tadeusz To³wiñski²

60

1/2001

W naukach geograficznych i biologicznych krajobraz ujmowany jest jako pojêcie przyrodnicze, natomiast architektura, urbanistyka i pla- nowanie przestrzenne traktuj¹ go jako zespó³ cech zewnêtrznych, wi- dokowych. W tym ostatnim ujêciu mo¿na okreœliæ krajobraz jako fizjo- nomiê naturalnie ograniczonych po- wierzchni ziemi, przyjmowanej jako synteza, zarówno elementów przy- rodniczych, jak i powsta³ych w wy- niku dzia³alnoœci cz³owieka. W za- le¿noœci od stopnia tych zmian rozró¿niamy kilka rodzajów krajobrazu: od pierwotnego i naturalnego, poprzez najczêœciej spotykany krajobraz kulturowy harmonijny, za- chowuj¹cy jeszcze pewn¹ równowa- gê, po kulturowy dysharmonijny – a wiêc zdegradowany – wymagaj¹- cy z³o¿onych dzia³añ rekultywacyj- nych¹.

Krajobraz wymaga szeregu za- biegów – ochrony, pielêgnacji i kszta³towania. Ochrona ma na celu utrzymanie szczególnie cennych fragmentów krajobrazu w stanie mo¿liwie niezmienionym, pielêgna- cja przywraca i podtrzymuje po¿¹-

dane stany (np. naturalny stan gatun- kowy drzew w lasach) lub procesy (np. naturalne retencjonowanie wód), natomiast kszta³towanie – obejmuje szerokie spektrum dzia³añ: od rekul- tywacji po now¹, twórcz¹ ingeren- cjê w zastane œrodowisko. Tymi za- gadnieniami zajmuje siê architektura krajobrazu, jedna z najbardziej ró¿- norodnych i wielow¹tkowych dyscy- plin³.

Pojêciem architektura krajobrazu okreœlamy tworzenie artystycznej kompozycji elementów przyrodni- czych i antropogenicznych. Dokonu- je siê to poprzez przywracanie w³aœ- ciwych cech elementom œrodowiska, wprowadzanie nowych wartoœci es- tetycznych, tworzenie optymalnych warunków ¿ycia, pracy i wypoczynku dla mieszkañców danego obsza- ru. Pojêcie to zosta³o sformu³owane w Stanach Zjednoczonych z koñcem XIX wieku, lecz zarówno na- zewnictwo, definicje oraz ustalanie zakresu zadañ nowej profesji wywo³ywa-

³o i wci¹¿ jeszcze wywo-

³uje wiele kontrowersji⁴. Za twórców i pierwszych teoretyków tej dzie- dziny uwa¿a siê Frederica Law Olmsteda i Charlesa Eliota. Wed³ug Charlesa W.

Eliota (ojca): Architektura krajobrazu jest przede wszystkim sztuk¹ i jej naj- wa¿niejsz¹ funkcj¹ jest tworzenie i ochrona piêkna w otoczeniu siedzib ludzkich oraz szerzej w naturalnej scenerii kraju⁵. Pierwszy kierunek stu- diów w tej dziedzinie otwarto w 1900

(2)

61 61

roku na Uniwersytecie Harwardzkim w Stanach Zjednoczonych.

W tych latach w Ameryce Pó³- nocnej zrodzi³a siê pionierska idea parków narodowych, która ³¹czy³a problem ochrony przyrody z udostêp- nianiem naturalnego, atrakcyjnego krajobrazu z mo¿liwoœci¹ podziwia- nia potêgi przyrody. Równoczeœnie zajmowano siê krajobrazem miej- skim, co znalaz³o odzwierciedlenie w zainicjowanym przez Eliota systemie parków miejskich wzorowanych na parkach europejskich, szczegól- nie angielskich. G³ówn¹ zasad¹ ich projektowania by³a ochrona œrodowi- ska przyrodniczego przed ekspansj¹ cywilizacji oraz udostêpnianie naturalnej scenerii mieszkañcom miasta.

W Europie krystalizowa³y siê podobne kierunki, daj¹c pocz¹tek wspó³czesnej ochronie i kszta³towa- niu krajobrazu oraz projektowaniu miejskich systemów zieleni. W prak- tyce dzia³ania te rozwinê³y siê b¹dŸ to w kierunku ogrodowym, b¹dŸ architektonicznym, co t³umaczy pewien dualizm w ujmowaniu za- gadnieñ architektury krajobrazu.

Nawi¹zuj¹c do definicji podanej w Tezaurusie sztuki ogrodowej:

– w wê¿szym rozumieniu architektura krajobrazu jest to dzia³alnoœæ projektowa w zakresie urz¹dzania ogrodów, parków i innych terenów zieleni, zapewnienie w³aœciwych warunków wypoczynku, a tak¿e tworzenie parków narodowych,

– w szerszym rozumieniu natomiast jest to dyscyplina naukowa, która daje teoretyczne podstawy,

a równoczeœnie przedstawia prak- tyczne metody kszta³towania krajobrazu⁶.

Nauczanie architektury krajobrazu rozpoczêto, jak wspomniano, w 1900 r. w Ameryce⁷. Dziewiêæ lat póŸniej Thomas Mawson, jeden z bardziej znanych angielskich pro- jektantów ogrodów, zacz¹³ kszta³ciæ pierwszych studentów w Liverpoolu.

Po latach przestoju, spowodowanych I wojn¹ œwiatow¹, pojawi³y siê ko- lejne oœrodki podejmuj¹ce nauczanie w tej dziedzinie (1919 r. w Norwe- gii, w 1923 r. w Szwecji, w 1929 r.

w Niemczech). W porównaniu z innymi dyscyplinami akademickimi architektura krajobrazu jest wiêc dzie- dzin¹ stosunkowo m³od¹.

Studia z zakresu architektury krajobrazu prowadzone s¹ obecnie w ró¿nych typach uczelni: na poli- technikach, uczelniach rolniczych, a nawet w akademiach sztuk piêk- nych. W celu wymiany doœwiadczeñ i pogl¹dów od 10 lat odbywaj¹ siê coroczne Europejskie Konferencje Szkó³ Architektury Krajobrazu (EC- LAS). Pierwsza odby³a siê w Berlinie w 1989 r. w siedemdziesi¹t¹ roczni- cê otwarcia oficjalnego kursu akade- mickiego przez Erwina Bartha. Celem konferencji jest integracja europej- skiej spo³ecznoœci akademickiej, a tak¿e stymulowanie rozwoju prac badawczych i dydaktycznych.

Równolegle dzia³a Europejska Federacja Architektury Krajobrazu (EFLA) z siedzib¹ w Brukseli, która reprezentuje interesy organizacji pro- fesjonalnych w krajach Unii Europej-

skiej i stawia sobie za cel, miêdzy innymi, stworzenie wspólnej struktu- ry programów nauczania w tej dziedzinie.

Genezy dzia³alnoœci dydaktycz- nej z zakresu architektury krajobrazu w Polsce nale¿y doszukiwaæ siê w Szkole G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Tam bo- wiem w 1929 roku otwarto na Wy- dziale Ogrodniczym specjalizacjê obejmuj¹c¹ projektowanie i urz¹dzanie parków i ogrodów. Powo³ano wówczas Zak³ad Architektury Krajo- brazu i Parkoznawstwa, którego twór- c¹ i kierownikiem by³ profesor Franci- szek Krzywda-Polkowski. W 1954 r.

Zak³ad przekszta³ci³ siê w Sekcjê Kszta³towania Terenów Zieleni, a nastêpnie, w roku 1985 – w Od- dzia³ Architektury Krajobrazu. Trzy lata póŸniej istniej¹cy kierunek kszta³towanie terenów zieleni zosta³ przemianowany na kierunek architektura krajobrazu, gdzie twórczo dzia³a³ profesor Longin Majdecki.

Kierunek reaktywowano po przerwie trwaj¹cej od 1991 do 1998 roku, kiedy to architektura krajobrazu stanowi-

³a jedynie specjalnoœæ ogrodnictwa⁸. Pionierskim oœrodkiem nauczania architektury krajobrazu jest rów- nie¿ Kraków. Ju¿ w pierwszych latach po II wojnie, na tworz¹cych siê wówczas wydzia³ach politechnicz- nych przy Akademii Górniczo-Hut- niczej, zaczêli dzia³alnoœæ dydak- tyczn¹ w tej dziedzinie profesorowie:

Tadeusz To³wiñski, Gerard Cio³ek i Zygmunt Novák. Wytyczyli oni kierunki poszukiwañ dla licznego

(3)

62

1/2001

62

1/2001

Krajobraz – wspólne dobro najwy¿sze – powinien znaleŸæ swojego kreatora we wszechstronnie wykszta³conym architek- cie krajobrazu, który by go chroni¹c roz- wija³, a kszta³tuj¹c nie zaprzecza³ jego ochronie.

Andrzej Micha³owski¹⁰ grona nastêpców – profesorów: Janu-

sza Bogdanowskiego, Aleksandra Böhma, Marii £uczyñskiej-Bruzdy i in. Maj¹c tak rozbudowan¹ kadrê, Zak³ad Architektury Krajobrazu, któ- ry powsta³ w 1977 roku na Wydziale Architektury Politechniki Krakow- skiej, w 1992 roku przekszta³ci³ siê w Instytut Architektury Krajobrazu z trzema Zak³adami: Krajobrazu Otwartego i Budowli In¿ynierskich, Krajobrazu Miejskiego i Stref Pod- miejskich oraz Sztuki Ogrodowej i Terenów Zielonych. W 1998 roku z Instytutu wyodrêbni³a siê samo- dzielna Katedra Teorii Architektury Krajobrazu i Kompozycji Ogrodowej, w ubieg³ym roku zaœ powsta³ Zak³ad Podstaw Kulturowych Architektury Krajobrazu. W roku akademickim 2000-2001 otwarto na Politechnice Krakowskiej kierunek architektury krajobrazu.

Na innych wydzia³ach architektury w Polsce zagadnienia architektury krajobrazu wystêpuj¹ jako elementy wspomagaj¹ce g³ówny nurt nauczania; s¹ te¿ przedmiotem stu- diów podyplomowych prowadzo- nych w tej dziedzinie.

W Akademii Rolniczej w Po- znaniu pocz¹tki dzia³alnoœci dydak- tycznej z tego zakresu datuj¹ siê ju¿

od 1946 roku, kiedy to profesor Adam Wodziczko utworzy³ Zak³ad Ochro- ny Przyrody i Uprawy Krajobrazu.

Obecnie oœrodek poznañski jest zwi¹zany z prê¿nym Wydzia³em Ogrodniczym Akademii Rolniczej.

Kszta³ceniem studentów na kierun-

kach architektury krajobrazu zajmuje siê tak¿e Katolicki Uniwersytet Lu- belski oraz kilka uczelni prywatnych.

Mo¿liwoœæ otwarcia nowych kierunków nast¹pi³a w 1999 roku, kiedy to w dniu 29 kwietnia Rada G³ówna Szkolnictwa Wy¿szego, na podstawie materia³ów opracowa- nych przez Instytut Architektury Kraj- obrazu z Politechniki Krakowskiej, reprezentuj¹cy uczelnie techniczne oraz przez Wydzia³ Ogrodnictwa Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiej- skiego – reprezentanta uczelni rolniczych, zatwierdzi³a tzw. minimum programowe dla kierunku ar-

chitektury krajobrazu.

Decyzja ta by³a wyni- kiem wieloletnich starañ obu wspomnianych oœrodków oraz postêpuj¹cej konsolida- cji zainteresowanych t¹ spra- w¹ œrodowisk akademickich.

W Krakowie, z inicjatywy Instytutu Architektury Kraj-

obrazu Politechniki Krakowskiej, w latach 1998 i 1999 zorganizowa- no pierwsze i drugie Forum Dydak- tyczne Architektury Krajobrazu. Trze- cie Forum Architektury Krajobrazu, zorganizowane przez Zak³ad Studiów Krajobrazowych Szko³y G³ównej Gos- podarstwa Wiejskiego, odby³o siê w Warszawie w roku 2000⁹.

W ca³ym tym procesie istotn¹ rolê pe³ni Oœrodek Ochrony Zabyt- kowego Krajobrazu – Narodowa In- stytucja Kultury z siedzib¹ w Warsza- wie. Wœród wielu osi¹gniêæ oœrodka wymieniæ nale¿y utworzenie Akade-

mii Nieœwieskiej – Miêdzynarodowej Podyplomowej Letniej Szko³y Archi- tektury Krajobrazu, adresowanej do specjalistów z krajów le¿¹cych poza nasz¹ wschodni¹ granic¹.

Okreœlenie minimum progra- mowego pozwoli³o na podjêcie kro- ków zmierzaj¹cych do otwarcia kierunku architektura krajobrazu we Wroc³awiu, niezale¿nie od specjali- zacji – urz¹dzanie terenów zieleni, jak¹ od 1995 roku mog¹ wybraæ stu- denci na Wydziale Rolniczym AR we Wroc³awiu. Do powstania nowego kierunku przyczyni³a siê inicjatywa

nauczycieli akademickich wy¿szych uczelni wroc³awskich oraz pracow- ników administracji samorz¹dowej.

Kierunek ten powo³ano na Wydziale In¿ynierii Kszta³towania Œrodowiska i Geodezji zgodnie z uchwa³¹ Senatu Akademii Rolniczej we Wroc³awiu z dnia 26 listopada 1999 roku. Studia zaplanowano jako jednolite magister- skie.

Zgodnie z oficjaln¹ charakterys- tyk¹ absolwenta kierunku architektura krajobrazu, powinien on mieæ podstawy do wykonywania opracowañ badawczych, projektowych oraz re-

Wroc³aw. Kolekcja drzew z dawnego Szkol- nego Ogrodu Botanicznego (za³. w 1889 r.) jest jednym z elementów bogatej tradycji miasta w zakresie edukacji przyrodniczej i krajobra- zowej.

Wroc³aw. The arboretum of the former Botan- ical Garden for Schools (founded in 1889) is but one component in the city’s impressive tradition of nature and landscape education.

(4)

63 63

alizacji w zakresie kszta³towania krajobrazu na poziomie planów regional- nych i miejscowych, zw³aszcza na obszarach parków narodowych, krajobrazowych oraz historycznych uk³adów urbanistycznych i rurali- stycznych. Absolwent ma zdobyæ umiejêtnoœæ kszta³towania parków i ogrodów ze szczególnym uwzglêd- nieniem za³o¿eñ zabytkowych, a tak-

¿e komponowania krajobrazu miejskiego i otwartego¹¹. Skoro zaœ ma przyj¹æ na siebie tak wielk¹ odpowie- dzialnoœæ, powinna go te¿ cechowaæ odpowiednia postawa etyczna i oby- watelska.

Zuzanna Borcz

Instytut Budownictwa i Architektury Krajobrazu Akademii Rolniczej we Wroc³awiu

Institute of Building Engineering and Landscape Architecture, Agricultural University of Wroc³aw

1 J. Bogdanowski, The Tradition of Training in Landscape Architecture in Poland, Studia i Materia³y, Krajobrazy 11, Zarz¹d Ochrony i Konserwacji Zespo³ów Pa³acowo-Ogrodo- wych, Warszawa 1993, s. 14.

2 T. To³wiñski, Urbanistyka, tom III. Zieleñ w urbanistyce, Warszawa 1963 (wyd. poœmiert- ne pod red. K. Wejcherta); cyt. za: M. £uczyñ- ska-Bruzda, Elementy naturalne œrodowiska, Kraków 1996, s. 11.

3 A. Zachariasz, Pocz¹tki kszta³towania siê za- wodu architekta krajobrazu, [w:] III Forum Architektury Krajobrazu (pod red. P. Wolskie- go), Materia³y i Studia. Krajobrazy 29 (41), Oœrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu.

Narodowa Instytucja Kultury, Warszawa 2000, s. 324.

4 Patrz: A. Zachariasz, op. cit.

5 Cyt. za: A. Böhm, Architektura krajobrazu, jej pocz¹tki i rozwój, Kraków 1994.

6 A. Mitkowska, M. Siewniak, Tezaurus sztuki ogrodowej, Kraków 1998.

7 Virtual Library Landscape Architecture (Toronto) podaje o dwa lata wczeœniejsz¹ datê utworzenia kursu uniwersyteckiego na Wydzia-

le Ogrodniczym w Michigan State University;

cyt. za: M. Kosmala, Miejsce i zakres przed- miotu „budowa i pielêgnacja obiektów architektury krajobrazu” w systemie nauczania architektury krajobrazu[w:] I Forum Dydaktycz- ne Architektury Krajobrazu (pod red. Izabeli Sykty), Materia³y i Studia, Krajobrazy 22 (34), Oœrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Narodowa Instytucja Kultury, Warszawa 1999, s. 23.

8 P. Wolski, Kszta³cenie i status prawny zawo- du architekta krajobrazu w Polsce, Biuletyn Informacyjny Zarz¹du G³ównego Towarzystwa Urbanistów Polskich, 1-2, 1999, s. 10-11.

9 I Forum Dydaktyczne Architektury Krajobra- zu op. cit.; II Forum Dydaktyczne Architektury Krajobrazu (pod red. A. Böhma i A. Zacharia- sza)... III Forum Architektury Krajobrazu , op.

cit.

10 A. Micha³owski, Krajobraz, architekci krajobrazu, szkolenie kadr. [w] I Forum Dydaktycz- ne... op. cit. s. 25.

11 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki So- cjalnej w sprawie klasyfikacji zawodów i spe- cjalnoœci dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. 95 r. Nr 40, poz. 253).