696 R E C E N Z J E
j a k ró w n ie ż p o z n a ć b liż e j g a le r ię p o s z c z e g ó ln y c h p o lity k ó w , p o z o s ta ją c y c h w d o ty c h c z a s o w e j h is to r io g r a f ii w c ie n iu s y lw e tk i P o b ie d o n o s c e w a .
Z a io n e z k o w s k ij s to i n a s ta n o w is k u , że d e c y d u ją c ą ro lę w k r y z y s ie rz ą d o w y m w y w o ła ła te r r o r y s ty c z n a d z ia ła ln o ś ć n a ro d o w o lc ó w . N ie z g a d z a s ię z te z ą o p u b li
k o w a n e j n ie d a w n o p r a c y M . I. C h e j f e с a 2, k tó r y g łó w n ą p rz y c z y n ę k r y z y s u u p a tr y w a ł w r u c h u m a s , le c z w n io s k i sw e o p ie r a ł n a „ b a rd z o s w o b o d n e j” i n t e r p r e t a c j i m a t e r i a łó w a rc h iw a ln y c h , a lb o w ie m te w y k a z u ją z n a c z n ie s ła b s z y ro z m a c h r u c h u c h ło p s k ie g o w p o r ó w n a n iu .z p o c z ą tk ie m l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h o ra z b r a k w ię k sz y c h w y s tą p ie ń s tr a jk o w y c h ro b o tn ik ó w .
W s p o s ó b p la s ty c z n y p r z e d s ta w io n e z o sta ły n a s t r o je p a n ik i i s t r a c h u w ś r o d o w is k u rz ą d o w y m p o d w p ły w e m re w o lu c y jn y c h a k c ji' n a ro d o w o lc ó w , p o d n ie c a n e je s z c z e b a r d z ie j p r z e z a w a n tu r n ic z e p o s u n ię c ia tę p o g ło w y c h b iu r o k r a tó w w r o d z a ju p e te r s b u r s k ie g o „ g r a d o n a c z a ln ik a ” B a ra n o w a , czy m i s t r z a p r o w o k a c ji p o lic y jn e j — o sła w io n e g o S u d ie jk in a . W y ra ź n ie z a a k c e n to w a n o c y n iz m r z ą d u w k w e s tii ż y d o w s k ie j3, p r ó b y i n t e r p r e to w a n ia r u c h u re w o lu c jn e g o w R o s ji ja k o „ p o ls k o - -ż y d o w s k ie j i n t r y g i ” (s. 339, 380), d e m a g o g ię w p o lity c e g o s p o d a rc z e j.
Z ę s p r a w p o ls k ic h w y m ie n ić n a le ż y p r o j e k ty „ s p e c ja ln e j n a r a d y ” z 1879 i . z ła g o d z e n ia u s ta w w y ją tk o w y c h w o b e c s z la c h ty p o ls k ie j w g u b e r n ia c h z a c h o d n ic h , w k tó r e j ś r o d o w is k u id e e n a r o d n i c tw a n ie z n a la z ły p o d a tn e g o g r u n t u d o r e c e p c ji (s. 103). A u to r w id z i w ty m p r z e ja w s c h o d z e n ia s z la c h ty p o ls k ie j n a p o z y c je k o n t r re w o lu c y jn e . N ie z a s ta n a w ia s ię n a d g e n e z ą te g o z ja w is k a : o d m ie n n y m i w a r u n k a m i p rz e p r o w a d z e n ia r e f o r m y u w ła s z c z e n io w e j, r e p r e s ja m i z o k r e s u d y k t a t u r y M u r a w io w a , h a s ła m i „ p ra c y o r g a n ic z n e j”, czy w re s z c ie in d y f e r e n ty z m e m n a r o d n i - k ó w w k w e s tii n a ro d o w e j.
W e w s tę p ie a u to r w y m ie n ia ja k o je d n ą z p rz y c z y n k r y z y s u r z ą d u n ie p o w o d z e n ie n a p o lu p o lity k i z a g ra n ic z n e j (k o n g re s b e rliń s k i). W d a ls z y m to k u ro z w a ż a ń n ie w r a c a ju ż w ię c e j do te j s p r a w y . A p rz e c ie ż s p r a w a t a b y ła c z y n n ik ie m b u lw e r s u ją c y m ó w c z e sn e ś r o d o w is k o s z la c h ty r o s y js k ie j. N ie z n a la z ło to ró w n ie ż o d b ic ia w c h a r a k t e r y s t y c e A le k s a n d r a I I I (s. 300 n.). J e g o „ a n ty n ie m ie c k i k o m p le k s ” to n ie p r z e ja w „ z d ro w e g o ro z s ą d k u , w ła ś c iw e g o m a ło z d o ln y m m ę ż o m s t a n u ” lecz w y n ik s ta n o w is k a B is m a rc k a w o b e c R o s ji n a k o n g re s ie b e rliń s k im , w z ro s tu te n d e n c ji p a n s la w is ty c z n y c h w id e o lo g ii s f e r rz ą d o w y c h o ra z w z r o s tu u z a le ż n ie n ia g o s p o d a r k i R o sji od f r a n c u s k ie g o k a p ita łu .
M o n o g ra fia P . A. Z a io n c z k o w sk ie g o z n a c z n ie w z b o g a c a w ie d z ę o p o lity c e w e w n ę tr z n e j c a r a t u w d r u g ie j p o ło w ie X I X s tu le c ia .
M ir o s ła w W ie r z c h o w s k i
D ic tio n n a ir e b io g r a p h iq u e d u M o u v e m e n t O u v r ie r F ra n ç a is , w y d . J e a n M a i t r о n, ez. I, t. I [A—C z ], L e s É d itio n s O u v riè r e s , P a r is 1964, s. 487.
S ło w n ik b io g r a fic z n y f r a n c u s k ie g o r u c h u ro b o tn ic z e g o m a w y p e łn ić lu k ę w w a r s z t a c ie h is to r y k a fr a n c u s k ie g o r u c h u ro b o tn ic z e g o , k tó r e j n ie w y p e łn ia ją o g ó ln e e n c y k lo p e d ie . S ło w n ik o p r a c o w a n y z o s ta ł z in i c ja t y w y i p o d k ie r o w n ic tw e m J e a n M a i t r o n a , h is to r y k a r u c h u ro b o tn ic z e g o , s e k r e ta r z a F r a n c u s k ie g o I n s ty t u t u H is to r ii S p o łe c z n e j. D z ię k i p o m o c y lic z n y c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w z c a łe j F r a n c j i p rz e p r o w a d z o n o b a rd z o d o k ła d n ie p o s z u k iw a n ia w a r c h iw a c h d e p a r ta m e n tó w , a n a
2 М . X. C h e j £ e c , W t o r a j a r e w o l u c i o n n a j a s i t u a c i j a w R o s s l ( k o n i e c 70 - y c h — n a c z a lo 8 0 - ty c h g o d o w X I X w i e k a ) . K r i z i s p r a w i t i e l s t w i e n n o j p o l i t i k i , M o s k w a 1963.
3 „ R a d j e s t e m — o ś w i a d c z y ł H u r c e A l e k s a n d e r I I I — k i e d y b i j ą Ż y d ó w , a l e m i m o w s z y s t k o n i e n a l e ż y d o t e g o d o p u s z c z a ć ” (o p . r e c ., s. 419).
R E C E N Z J E 697
w e t g m in , w y k o r z y s ta n o a r c h i w a -p ry w a tn e , d r u k i i r ę k o p is y , j a k r ó w n ie ż p r z e p ro w a d z o n o s z e r e g w y w ia d ó w . B a z a ź ró d ło w a s ło w n ik a je s t w ię c b a r d z o o b s z e rn a . Z a m y s łe m je g o a u to r ó w je s t z e b r a n ie w ia d o m o ś c i o w s z y s tk ic h lu d z ia c h , k tó r z y w ja k ik o lw ie k s p o s ó b u c z e s tn ic z y li w r u c h u r o b o tn ic z y m w n a js z e r s z y m te g o s ło w a z n a c z e n iu . S ło w n ik m a w ię c z a w ie ra ć ż y c io r y s y m y ś lic ie li i w y k o n a w ców , te o r e ty k ó w i d z ia ła c z y . K r y te r i a d o b o r u h a s e ł s ą w ię c aż n ie p o k o ją c o s z e ro k ie . R a m y c h ro n o lo g ic z n e s ta n o w ią W ie lk a R e w o lu c ja (ja k o że r u c h b a b o u w is tó w uw aż-any j e s t z a z a lą ż e k n o w o c z e sn e g o r u c h u ro b o tn ic z e g o w e F r a n c ji) o r a z d r u g a w o jn a ś w ia to w a . T a k szero-ki z a k r e s c h ro n o lo g ic z n y s p o w o d o w a ł, że s ło w n ik p o d z ie lo n o n a c z te r y części, z k tó r y c h p ie r w s z a o b e jm u je l a t a 1789-—<1864, d r u g a — 1864— 1871, tr z e c ia — 1871— 1914, c z w a r ta z a ś — 1914— 1939. S ło w n ik n ie d z ie li je d n a k ż y c io ry s ó w d z ia ła c z y , k tó r y c h ż y c ie przypa-dło n a k ilk a z ty c h o k re s ó w . W t a k ic h w y p a d k a c h ż y c io ry s z a m ie sz c z o n y je s t w je d n e j części, a w p o z o s ta ły c h z n a jd u j ą s ię ty lk o o d p o w ie d n ie o d sy ła c z e .
H a s ła z a m ie sz c z o n e w części I, w to m ie 1, w z a le ż n o śc i o d p o s ia d a n y c h m a te r ia ł ó w s ą c z a sa m i -bardzo o b s z e rn e , c z ę s to je d n a k m u s z ą o g ra n ic z a ć s ię d o k ilk u alb o n a w e t .jednego z d a n ia . W o b s z e r n ie js z y c h n o ta t k a c h -podaje s ię n a jp i e r w k r ó t k ą c h a r a k t e r y s t y k ę o m a w ia n e j p o s ta c i, n a s tę p n ie d o p ie ro p rz e c h o d z i s ię d o ż y c io ry su . N a k o ń c u k a ż d e g o h a s ła p o d a n e s ą ź ró d ła p o c h o d z e n ia in f o rm a c ji.
J a k o d o d a tk o w ą p o m o c w k o r z y s ta n iu ze s ło w n ik a za m ie sz c z o n o a lf a b e ty c z n ą lis tę h a s e ł w e d łu g d e p a r ta m e n tó w .
P e w n e z a s trz e ż e n ia b u d z i z a m ie s z c z a n ie o só b ta k ic h , j a k L u d w ik N a p o le o n B o n a p a r te (z p o w o d u b r o s z u r y w y d a n e j w -1844 r. p t. „ E x tin c tio n d u p a u p é r is m e ”) a lb o R e n é C h a te a u b r ia n d a (b o w ie m p o d k o n ie c ży c ia , w 1848 r . z z a c ie k a w ie n ie m s łu c h a ł o w y d a r z e n ia c h r e w o lu c y jn y c h ) . T a k ie z b y t li b e r a l n e k r y t e r i a d o b o ru h a s e ł m o g ą s ię o k a z a ć d la a u to r ó w s ło w n ik a , w d a ls z y c h je g o c zęściach , d o ty c z ą cy c h la t, w k tó r y c h lic z b a d z ia ła c z y ro b o tn ic z y c h ro s n ą ć b ę d z ie u s ta w ic z n ie , b a rd z o n ie b e z p ie c z n e .
N a u w a g ę z a s łu g u ją p o lo n ik a w I to m ie s ło w n ik a . Z n a jd u j ą się ta m n a z w is k a s z e ś c iu P o la k ó w : M ic h a ła B e lto n o w itz a , s k a z a n e g o w 1852 r o k u n a w ię z ie n ie za g ło sz e n ie r e p u b l ik a ń s k i c h p o g lą d ó w , a n a s tę p n ie u c z e s tn ik a K o m u n y P a r y s k ie j w 1871 r .; M a rc e le g o B o c k a ń sk ie g o , k r a w c a w a lc z ą c e g o n a b a r y k a d a c h w 1848 i 1851 r., a n a s tę p n ie s k a z a n e g o n a 15 l a t z e s ła n ia do G u ja n y ; J a n a J a k u b a B r a - w -askiego, d o k to r a m e d y c y n y , b y łe g o u c z e s tn ik a w o je n n a p o le o ń s k ic h , k tó r y p r z y b y ł do F r a n c j i p o 183;l r . i b r a ł u d z ia ł w w y d a r z e n ia c h c z e rw c o w y c h 1848 r.,. za co z o s ta ł s k a z a n y n a 5 l a t w ię z ie n ia ; A. C ie sz k o w sk ie g o , w s p ó łp r a c o w n ik a „ F a la n g i”
w 1847 r .; J a n a C z a rk o w s k ie g o , a g it a to r a re p u b lik a ń s k ie g o , k tó r y z o s ta ł w y d a lo n y z F r a n c j i w 1846 r . o ra z J a n a C z y ń sk ie g o , b y łe g o u c z e s tn ik a p o w s ta n ia li s to p a d o w ego, k tó r y p rz e z p e w ie n o k r e s c z a s u w s p ó łp r a c o w a ł z r u c h e m fo u r ie r y s tó w , a p o te m in te r e s o w a ł się ż y w o k o o p e ra c ją .
T a sz c z u p ło ść p o lo n ik ó w n a s u w a p y ta n ie , czy w s ło w n ik u z o s ta ły u w z g lę d n io n e n a z w is k a w s z y s tk ic h P o la k ó w b io r ą c y c h u d z ia ł w ty m o k re s ie w e f r a n c u s k im r u c h u ro b o tn ic z y m .
M o n ik a M a ty s ia k
M a r tin G i l b e r t , R ic h a r d G o t t , T h e A p p e a s e r s , L o n d o n 1963, W eid-enfeld a n d N ico lso n , s. 380 ,(I—X , 13— 380), 12 ta b l.
Do b e s ts e lle r ó w w A n g lii i S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h z a lic z o n o w y d a n ą z k o ń c e m 1963 r . k s ią ż k ę d w u m ło d y c h h is to r y k ó w a n g ie ls k ic h , M. G-i 1 b e r t a (z M e r to n C o lleg e w O k sfo rd z ie ) i R . G o t t a (z K ró le w s k ie g o ' I n s t y t u t u S p r a w M ię d z y n a r o d o w y c h w L o n d y n ie ). K s ią ż k a ;ta o m a w ia t a k s m u tn ie w d z ie ja c h lu d z k o ś c i
