"Terminowania. Szkice literackie. 1932-1962", Wacław Kubacki, Kraków 1963, Wydawnictwo Literackie, s. 488 : [recenzja]

Hanna Kirchner

"Terminowania. Szkice literackie.

1932-1962", Wacław Kubacki,

Kraków 1963, Wydawnictwo

Literackie, s. 488 : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 55/4, 610-616

t r a f i a j ą s ię p ra c e p o lo n isty c z n e , z k tó r y m i c h c ia ło b y s ię d y s k u to w a ć lu b w k tó ­ r y c h d o s trz e g a ło b y się w ogóle p r z e d m io t do d y s k u s ji.

A n ie ty lk o w d y s k u s y jn o ś c i tk w ią p rz e c ie ż w a lo r y t e j k s ią ż k i. S ąd zę, że g e n e r a ln y r y s ro z w o jo w y p o e z ji s tu le c ia , k tó r y d a ł G ło w iń s k i, b ę d z ie m u s ia ł s ta ć s ię p u n k te m w y jś c ia do d a ls z y c h ro z w a ż a ń n a te n te m a t, g d y ż w z a sa d z ie d ro g a w s k a z a n a p rz e z a u to r a P o e t y k i T u w i m a je s t s łu s z n a i w ie d z ie d o celu , ch o c ia ż w y m a g a , są d z ę , sk o ry g o w a n ia . Ś w ie tn e — i te o s ta n ą się c h y b a b e z z a s a d n ic z e j r e w iz ji — s ą a n a liz y i r o z w a ż a n ia g a tu n k o w e w c z ę ś c ia c h p o ś w ię c o n y c h b e z p o ­ ś r e d n io T u w im o w i. C a ła z aś k s ią ż k a m o że s łu ż y ć z a w z ó r n ie z b ę d n e j w n a u c e a m b ic ji do p rz e d z ie r a n ia się k u tr e ś c io m o w a d z e o g ó ln e j, te o r e ty c z n e j. J e s t to k s ią ż k a w y b itn a .

K s ią ż k a o p a tr z o n a je s t in d e k s e m n a z w is k , co d o b rz e św ia d c z y o p ie c z o ło w ito ś c i w y d a w n ic tw a — a le ju ż b u d z ą się n o w e a p e ty ty : czy n ie n a le ż a ło b y p r a c o b o g a te j z a w a r to ś c i p ro b le m o w e j z a o p a tr y w a ć ró w n ie ż w in d e k s rz e c z o w y ? *

J a n J ó z e f L i p s k i

W a c ł a w K u b a c k i , L A T A T E R M IN O W A N IA . S Z K IC E L IT E R A C K IE . 1932— 1962. K r a k ó w (1963). W y d a w n ic tw o L ite r a c k ie , s. 488.

T y tu ł z b io ru je s t p ie r w s z ą z a p o w ie d z ią jeg o r e tr o s p e k ty w n e g o , a n a w e t w y ­ ra ź n ie ju b ile u s z o w e g o c h a r a k te r u . Z a w a r te tu t a j m ię d z y d a ta m i 1932— 1962 szk ice s ta n o w ią p r z e k r ó j tr z y d z ie s to le tn ie g o d o ro b k u tw ó rc z e g o . O tw ie r a ją c y k s ią ż k ę szk ic a u to b io g ra f ic z n y , p rz y g o to w a n y n ie g d y ś d la P o ls k ie g o R a d ia , d o d a tk o w o s u g e r u je s w o im w ty m to m ie is tn ie n ie m , że ce le m w y d a n ia k s ią ż k i b y ło u k a z a n ie p r z e ­ k r o ju tw ó rc z o ś c i i z a ry s o w a n ie p o r t r e t u in te le k tu a ln e g o k r y t y k a i p ro f e s o ra , e d y ­ t o r a i e s e is ty , d r a m a tu r g a i a u to r a z n a k o m ity c h r o z p r a w h is to ry c z n o lite ra c k ic h . T e m u z a m ie rz e n iu w z re a liz o w a n e j p u b lik a c ji to w a rz y s z y je d n a k p e w n a n ie ­ ja sn o ść . K s ią ż k a d z ie li się ja k g d y b y n a d w ie części, m ię d z y k tó r y m i zach o d zi sp rz e c z n o ść . „ L a ta m i te r m i n o w a n i a ” n a z w a ł a u to r w s w y m b io g r a fic z n y m w y z n a n iu l a t a w ę d r ó w k i za w ie d z ą po u n iw e r s y te ta c h E u ro p y , o p ła c a n e j h o n o r a r ia m i za a r t y k u ły k r y ty c z n e p rz e s y ła n e do „ W ia d o m o ści L it e r a c k ic h ” . T a k w ię c z e b ra n ie c z te r d z ie s tu c z te re c h szk icó w , r e c e n z ji i o m ó w ie ń , n a w e t „ m in ia t u r k r y ty c z n y c h ” z a m ie sz c z o n y c h w p ie r w s z e j części w s k a z y w a ło b y n a c h ę ć u tr w a le n ia ca ło śc i lu b o b sz e rn e g o w y b o ru p r a c d ru k o w a n y c h p rz e d w o jn ą w p r a s ie lite r a c k ie j. G d y b y m ia ły s łu ż y ć za e g z e m p lif ik a c ję w a r s z t a tu czy d z ie jó w tw ó rc z e g o ro z w o ju , z n a ­ la z ły b y s ię z a p e w n e w w y b o rz e śc iś le j w y s e le k c jo n o w a n y m . W s ta n ie o b e c n y m k łó c ą s ię w p e w n e j m ie rz e z z a s a d ą d o b o ru p r a c p o w o je n n y c h , k tó r e n ie s ą w ż a d ­ n y m s e n s ie r e z u l ta t e m te r m i n a to r k i , a p rz e c iw n ie — d o jr z a łe g o m is trz o s tw a . D a l­ sz y c h o s ie m n a ś c ie sz k ic ó w to n a jś w ie tn ie js z e p r z y k ła d y s z tu k i in te r p r e ta c y jn e j i p is a r s k ie j K u b a c k ie g o . W y r ó w n u ją on e n ie w ą tp liw ie z n a w ią z k ą sła b s z e s tr o n y p o p rz e d z a ją c e g o je m a te r ia łu , a le te ż z o s ta w ia ją p e w ie n n ie d o s y t. W y d a je się, że b r a k te m u to m o w i ja k i e jś n o ty w y d a w n ic z e j czy a u to r s k ie j, o b ja ś n ia ją c e j z a ­ s a d ę d o b o ru całe g o m a te r ia łu .

M ieszczą się w t e j k s ią ż c e p ra c e o r ó ż n o r a k im z a k r e s ie i c h a r a k te r z e : obok r e c e n z ji, f e lie to n u k ry ty c z n e g o , o b s z e rn ie jsz e g o s z k ic u lite r a c k ie g o o a m b ic ja c h s y n te ty c z n y c h z n a jd u je m y tu m n ie js z e i w ię k s z e s t u d ia h is to r y c z n o lite r a c k ie lu b a r t y k u ły o p r o f ilu n ie ja k o ś c iśle filo lo g ic z n y m . P u b lic y s ty k a l ite r a c k a — n p . S p r a ­

w a B r z o z o w s k i e g o , N i e ś m i e r t e l n o ś ć s z t u k i (g n ie w n y i p e łe n s a r k a z m u k o m e n ta rz

z p r ó b ą sa m o d z ie ln e g o o p ra c o w a n ia p is a rs k ie g o je d n e g o z w ą tk ó w P a n a T a d e u s z a ( S p o w i e d ź k l u c z n i k a ) , z ż a r te m filo lo g ic z n y m ( ja k a r t y k u ł o b łę d a c h d r u k a r s k ic h I r r a c j o n a l n y w s p ó ł c z y n n i k tw órczości). A s p e k t p u b lic y s ty c z n y p o s ia d a ta k ż e a r t y ­ k u ł W i d m o F a n t i n y , r e f le k s j a z p o z o ru e s te ty c z n a n a d d w o m a li te r a c k im i u ję c ia m i m o ty w u s p r z e d a w a n ia w ło só w i zębów n ę d z a rz y — w k s ią ż c e H u g o i w p o w ie ś c i f i la r e ty T o m a s z a M a s s a ls k ie g o P a n P o d s to l ic (1831) — w s k a z u ją c a n a o k r u t n ą p ra w id ło w o ś ć b u r ż u a z y jn e j c y w iliz a c ji.

J e ś lib y w y k o r z y s ta ć d y r e k ty w ę a u to r a s f o r m u ło w a n ą w s z k ic u o p ro z ie I w a s z ­ k ie w ic z a i p rz e p r o w a d z ić p rz e z L a t a t e r m i n o w a n i a p r z e k r ó j p io n o w y i p o zio m y , to t e n , p ie r w s z y , ja k o g e n e r a ln ie o k r e ś la ją c y c e c h y in d y w id u a ln o ś c i tw ó rc z e j K u ­ b a c k ie g o , p o p ro w a d z ić b y tr z e b a od w stę p n e g o s z k ic u P r ó b a a u to b i o g r a f ii . T u ta j b o w ie m o k re ś lo n e z o s ta ły g łó w n e sw o is to śc i, k tó r e d e te r m i n u ją tw ó rc z o ś ć u c z o n e g o : je s t n a d e w s z y s tk o i n ie u s ta n n ie p is a rz e m , po w tó r e zaś — p r z e d s ta w ia sz c z e ­ g ó ln ą f o r m a c j ę k u l t u r a l n ą filo lo g a o ro z le g ły m i ś w ie tn y m w y k s z ta łc e n iu , p o b ie ­ ra n y m k o le jn o w k la s y c z n y m g im n a z ju m g a lic y js k im , n a U n iw e rs y te c ie J a g i e ll o ń ­ sk im o ra z w s z e re g u u c z e ln i i b ib lio te k e u ro p e js k ic h . T a e r u d y c ja , o b e jm u ją c a p ró c z p o lo n is ty c z n e j n ie z w y k le o b sz e rn e d z ie d z in y p o k re w n y c h n a u k h u m a n i­ s ty c z n y c h , je s t z ja w is k ie m b u d z ą c y m p o d z iw i z d u m ie n ie , o k r e ś la p rz y ty m w s p o ­ só b z a s a d n ic z y c h a r a k te r i m e to d ę a n a liz y i in t e r p r e ta c ji n a u k o w e j. D y s p o z y c ja p is a r s k a z k o le i te n o lb rz y m i b a g a ż e r u d y c ji u n o s i le k k o , u k ła d a w ś la d z a p re c y z y jn ą m y ś lą w z d a n ia p e łn e g a llic k ie g o w d z ię k u , ja s n o śc i, d o w c ip u . N ie je d n o k r o tn ie z re s z tą ś w ie tn y t a l e n t p is a r s k i k r y t y k a d e c y d u je d o d a tk o w o o p o ­ g łę b ie n iu w ra ż liw o ś c i in te r p r e ta c y jn e j , o n ie ja k o w s p ó ło d c z u w a n iu z a m y s łu p i s a r ­ sk ie g o i tłu m a c z e n iu go, c zasem n a w e t d o p o w ia d a n iu w sp o só b k o n g e n ia ln y . C h w ila m i b ie r z e p o k u s a , a b y o d c z y ty w a ć L a t a t e r m i n o w a n i a w y łą c z n ie j a k je d n o w ie lk ie o s o b is te w y z n a n ie - e s e j o lite r a tu r z e , c z ło w ie k u i o b ro ta c h k u l t u r i c y w i­ liz a c ji, s m a k u ją c — o ile t a k i ro z d z ia ł je s t m o ż liw y — c z y sto a r ty s ty c z n e w a r t o ś ­ ci te k s tu . P o d k r e ś la m t ę c e c h ę p r a c K u b a c k ie g o ta k ż e i z te g o w z g lę d u , że s t a ­ n o w ią o n e w y ją tk o w y p r z y k ła d o rg a n ic z n e g o p o łą c z e n ia d y s p o z y c ji p is a r s k ic h i n a u k o w y c h , m o ż liw o śc i i n ie m a l k o n ie c z n o śc i te g o p o łą c z e n ia . J e s t to w z ó r d l a ­ te g o je s z c z e w a ż n y i c e n n y , że n ie z b y t c z ę sty w n a s z e j w s p ó łc z e s n e j h u m a n is ty c e , z b liż o n e j n ie ty le do tr a d y c ji ś r ó d z ie m n o m o rs k ie j, k tó r ą w y ra ź n ie p r e f e r u j e K u ­ b a c k i, ile d o w ła śc iw o ś c i h u m a n is ty k i n ie m ie c k ie j, d a ją c e j f a t a ln e s k u t k i u a u to ­ ró w n ie o b d a rz o n y c h ta l e n te m p is a rs k im . D a lsz e o d c in k i te g o „ p rz e k r o ju p io n o w e g o ” d a d z ą s ię ju ż w y z n a c z y ć p rz y d o k o n y w a n iu „ p rz e k r o ju p o z io m e g o ”, k tó r y zg o d n ie z c h ro n o lo g ic z n y m u k ła d e m k s ią ż k i w y z n a c z a d y n a m ik ę o so b o w o ści tw ó rc z e j a u to r a , p r z e ja w ia ją c ą s ię m . in. w p r z e s u w a n iu z a in te re s o w a ń od k r y ty k i li t e r a t u r y w sp ó łc z e s n e j, z r z a d k a ty lk o p o z y c ji h is to ry c z n o lite ra c k ic h , p o p rz e z o b s z e rn ie js z e s tu d iu m łą c z ą c e p o s tę p o w a n ie k r y t y k a i h is to r y k a l i te r a tu r y , do z d e c y d o w a n e j w y łą c z n o ś c i b a d a ń h is to ry c z n y c h , ta k ż e z r e s z tą te m a ty c z n ie i z a k re s o w o b a rd z o z ró ż n ic o w a n y c h .

Z a c z n ijm y od li te r a tu r y w s p ó łc z e s n e j. T a część k s ią ż k i in te r e s o w a ć m o że c z y te ln ik a z k il k u w z g lę d ó w : ja k o f r a g m e n t w iz e r u n k u p is a rs k ie g o a u to r a , e ta p d o s k o n a le n ia n a rz ę d z i b a d a w c z y c h , i ja k o je d n a z n ie lic z n y c h , a ta k p o tr z e b n y c h w d o b ie ro s n ą c e g o z a in te r e s o w a n ia n a s z ą n a jb liż s z ą tr a d y c ją li te r a c k ą — o k re s e m d w u d z ie s to le c ia m ię d z y w o je n n e g o — p r a c k r y ty c z n y c h p o św ię c o n y c h l i t e r a t u r z e ty c h la t, w s z k ic u o p ro z ie Iw a s z k ie w ic z a p o ś w ia d c z a ją c y c h is to tn ą c ią g ło ść p r o ­ c e só w tw ó rc z y c h , k o n ty n u o w a n y c h w P o ls c e L u d o w e j.

L e k t u r a te j części k s ią ż k i n a s u n ą ć m o ż e in n ą jeszcze r e f le k s j ę : o is to c ie tr u d u k r y ty k a , o p o d s ta w a c h jeg o tr w a ło ś c i lu b p r z y c z y n a c h k r u c h o ś c i ty c h ś w ia d e c tw

a k tu a ln e g o s t a n u ś w ia d o m o śc i k u ltu r o w e j, g in ą c y c h c z a se m w r a z z je j p r z e m ia ­ n a m i. P e r s p e k ty w a czasu , ta s u ją c e g o p e w n e h ie r a r c h ie w a r to ś c i, p r o w o k u je ta k ż e d o p o le m ik z d a w n y m i w y r o k a m i k r y t y k a lu b p o z w a la s n u ć d o m y s ły o z a le ż ­ n o ś c ia c h ty c h o cen od o s o b is ty c h sk ło n n o ś c i r e c e n z e n ta do ta k ie g o czy in n e g o t y p u p is a r s tw a .

C h a r a k te r z a w a r ty c h w to m ie p r a c k ry ty c z n y c h je s t ró ż n y : c z a se m s ą to n a w e t im p r e s y jn e d y w a g a c je , fe lie to n y , w k tó r y c h k s ią ż k a r o z p a t r y w a n a b y w a bez o b s z e r n ie js z e g o k o n te k s tu , i n t e r p r e t a c ja n ie p o s ia d a o p a r c ia o s z e rs z y s y s te m o d ­ n ie s ie ń . T a k ic h p ra c je s t n ie w ie le — p ró c z w a lo ró w s ty lu , n ie z m ie n n ie p r z y k u ­ w a ją c y c h u w a g ę c z y te ln ik a , n ie z a le c a ją się o n e g łę b s z ą i n t e r p r e t a c ją . Do m n ie j u d a n y c h z a lic z a m re c e n z je : W ę d r ó w k i J o a n n y S z e lb u r g - Z a r e m b in y , D z i e w c z ą t z N o w o l i p e k G o ja w ic z y ń s k ie j, k s ią ż k i G r y p a sz a le je w N a p r a w i e J a l u K u r k a , G r a ­ n i c y N a łk o w s k ie j — i sz k ic R e a l i z m U n iło w s k i e g o . „ C h w y t” k ry ty c z n y , od k tó r e g o

K u b a c k i cz ę sto ro z p o c z y n a sw o je a n a liz y , tj. s tre s z c z e n ie k s ią ż k i, p o ś w ia d c z a ją c e z r e s z tą w s p o m n ia n ą ju ż sk ło n n o ś ć o ra z t a l e n t do b e z b łę d n e j i p r e c y z y jn e j r e k o n ­ s t r u k c ji z a m y s łu p is a rs k ie g o , ja k b y z a r a s ta w ty c h re c e n z ja c h p o z o s ta łe p o la i n ­ te r p r e t a c j i. T u z n a jd ą się ta k ż e o cen y s p o r n e z d z is ie jsz e g o p u n k t u w id z e n ia , n p . z b y t p o z y ty w n a o c e n a S z e lb u r g - Z a r e m b in y i U n iło w sk ie g o , p rz y z b y t p o w ie rz c h o w ­ n e j i p o w ś c ią g liw e j re c e n z ji G r a n ic y .

O d w r o tn e r e f le k s je w y w o łu je n a to m ia s t z n a k o m ita w ię k s z o ś ć s z k ic ó w p o ś w ię ­ c o n y c h (p ró c z w y m ie n io n y c h ) u tw o ro m : C h o ro m a ń s k ie g o , K u n c e w ic z o w e j, I ł ła k o - w ic z ó w n y , P ie c h a la , F lu k o w s k ie g o , P a ra n d o w s k ie g o , Ś w ię to c h o w s k ie g o , K r u c z ­ k o w s k ie g o , S ło n im s k ie g o , G o m b ro w ic z a , Ir z y k o w s k ie g o , S tr u g a , S w ia to p e łk a K a r ­ p iń s k ie g o , D ą b ro w s k ie j, a z o b c y c h : H a m s u n a , F r a n c e ’a, P r o u s ta , R a m u z a . S z c z e g ó ln ie ś w ie tn e s ą ta k ie sz k ic e , ja k T w ó r c z o ś ć K n u t a H a m s u n a , g d z ie p r e c y z y jn a a n a liz a w ą tk ó w f a b u la r n y c h i k o n s t r u k c ji lo s u lu d z k ie g o w k s ią ż k a c h n o rw e s k ie g o p is a rz a p ro w a d z i do fo r m u ły s y n te ty z u ją c e j p e w n e c h a r a k t e r y s t y c z n e p ro c e s y w św ia d o m o śc i c z ło w ie k a w . X X ; ja k P o e z je F l u k o w s k i e g o (1936), g d z ie p o k a z o w a s e k c ja śro d k ó w a r ty s ty c z n y c h i ś w ia ta p o e ty c k ie g o a u to r a z b io r u D ę ­ b e m r o s n ę p ro w a d z i do u o g ó ln ia ją c e j r e f le k s j i k r y t y k a : „ C z ło w ie k ja k o tw ó r c a k u lt u r y to h is to ry c z n e n ie p o r o z u m ie n ie s to ją c e » m ię ­ d zy p ie r w s z ą a d r u g ą e u r o p e js k ą w o jn ą « . [...] Z a g ro ż o n a ze w s z e c h s tr o n o s o b o ­ w o ść lu d z k a u p o rc z y w ie s z u k a sw e g o s to ty s ię c z n e g o m n o ż n ik a i r o z p a c z liw ie p o ­ c ie s z a s ię ty m , że n ie m a w ię k s z e j s iły p r z e tr w a n ia n a d c ie r p liw y w ita liz m p r z y ­ ro d y . „ F lu k o w s k i je s t ś w ia d o m k o n f lik tó w s w e j e p o k i i s w e j p o s ta w y , ja k ś w ia d c z y h u m a n is ty c z n a p rz e d m o w a do to m u te j p o ezji, k tó r e j tr a g iz m o d h u m a n iz o w a n e g o ś w ia t a n ie je s t obcy. S tą d w a g a ty c h w ie rs z y i ic h a r ty s ty c z n a p r a w d a ” (s. 83). S z k ic o S ło n im s k im , P o e ta w a l k i i k l ę s k i , to z n ó w p r z y k ła d z m ia n y k lu c z a in te r p r e ta c y jn e g o . M ie jsc e s u b te ln y c h a n a liz w a r s z ta to w y c h z a jm u je t u t a j k l a s y ­ f i k a c ja i a n a liz a p o s ta w św ia to p o g lą d o w y c h p o e ty , k o n s e k w e n c ji je g o k a t a s t r o ­ fiz m u , i o k re ś le n ie s y s te m u w a rto ś c i, k tó r y m się s p r z e c iw ia : „ S ło n im s k i w y r z e k a s ię r e a liz m u w p o z n a n iu so c jo lo g ic z n y m i h is to ry c z n y m , a b y o c a lić s w ą w ia r ę w c z ło w ie k a . W te n je d n a k sp o s ó b w p a d a w u to p ię ” (s. 144— 145).

N ie je s t p r z y p a d k ie m , że n a jc ie k a w s z e i n a jt r w a ls z e d la d z is ie jsz e g o c z y te ln ik a w y d a ją s ię te p o z y c je , w k tó r y c h w y ś le d z ić m o ż n a e le m e n ty ja k ie g o ś o g ó ln e g o t ł a k u ltu r o w e g o i św ia to p o g lą d o w e g o , w k tó r y c h a u to r w y c h o d z i p o z a je d n o s tk o w ą a n a liz ę lu b te ż d o p ro w a d z a ją d o p e w n e j o g ó ln ie js z e j fo r m u ły . N a jb a r d z ie j p r z e ­ c ież w c a łe j te j części m a t e r i a łu d a je się o d czu ć b r a k ż y w szeg o z a a n g a ż o w a n ia k r y t y k a w p r o b le m a ty k ę czasu , w d y n a m ik ę li te r a c k ą o k re s u , z b y tn i d y s ta n s , r o z ­

p a tr y w a n ie u tw o r ó w n ie j a k o s u b specie a e te r n it a ti s . J e s t rz e c z ą s p o r n ą , czy ó w d y s ta n s s ta n o w i g w a r a n c ję tr w a ło ś c i czy p rz y c z y n ę p e w n e g o z u b o ż e n ia w ie lu ty c h p ra c . J e s t to , b y ć m o że, o b ja w z a s a d n ic z e j d y s p o z y c ji in t e le k tu a ln e j, c ią ż e n ia do u ję ć h is to r y c z n o lite r a c k ic h , o p a r ty c h n a d e k la r o w a n y m w p r o s t lu b z a w a r ty m i m p l i c i t e w w y w o d z ie m y ś lo w y m h is to ry z m ie , n a id e a le r a c jo n a lis ty c z n e g o w a r ­

to ś c io w a n ia , ob ceg o w s z e lk ie j m ito lo g ii, w id z ą c e g o z ja w is k a lite r a c k ie w u w ik ła ­ n iu w p o d s ta w o w e p ro c e s y sp o łe c z n e i id e o w e e p o k i. J e s t te ż z a p e w n e c e c h ą te m p e r a m e n tu b a d a c z a , że n a d k o n c e p c ja m i c a ło ś c io w y m i, n a d p o s z u k iw a n ie m f o r m u ł s y n te ty c z n y c h p rz e w a ż a u n ie g o p a s ja a n a lity k a , w id z e n ie w ie lo k r o tn o ś c i in d y w id u a ln y c h r e a liz a c ji tw ó rc z y c h , n ie z lic z o n y c h p la n ó w h is to r y c z n o lite r a c k ic h , o tw ie r a ją c y c h się za k a ż d y m f a k te m p is a rs k im . W iąże się to z k o le i z z a ło ż e n ie m ja k ie g o ś je d n o lite g o c ią g u k u ltu ro w e g o , w k tó r y m cz ę sto z a c ie ra s ię m o m e n t w y o d r ę b n ia ją c y , p r z e ję ty m z aś z tr a d y c ji m o ty w o m i e le m e n to m p o e ty k i k a ż e f u n k c jo n o w a ć w in n y c h r o la c h i ty m sa m y m je z m ie n ia . Z a c z y n a się c h w ila m i z d a w a ć , że im p o n u ją c a e r u d y c ja , k tó r a ja k s y s te m z w ie rc ia d e ł p o m n a ż a w n ie s k o ń ­ czo n o ść o b s z a r b a d a n e g o z ja w is k a lite r a c k ie g o , tw o rz y ja k g d y b y w ie lk ie n ie b o o b d a rz o n y c h w ła s n y m ż y c ie m g o to w y c h fo rm , c h w y tó w , p o e ty k . P r z e m ie s z c z a ją się o n e ty lk o z je d n e j e p o k i w d r u g ą — w z a sa d z ie w s k u te k d z ia ła n ia p r a w h i s ­ to r ii, a le m ie js c a m i ta s iła s p r a w c z a n ie c o się z a c ie ra .

J e s t to z r e s z tą w r a ż e n ie le d w ie u c h w y tn e , w y w o ła n e z a p e w n e c h a r a k t e r e m c z ą s tk o w y c h z a d a ń b a d a w c z y c h s ta w ia n y c h so b ie p rz e z a u to r a w z a m ie sz c z o n y c h t u sz k ic a c h . P o je d y n c z o r o z p a tr y w a n e , s ą p ra w d z iw ą s z k o łą m y ś le n ia n a u k o w e g o i p o s tę p o w a n ia in te r p r e ta c y jn e g o . Z w r o t w s tr o n ę h is to r ii l i t e r a t u r y łą c z y się z p o s tę p u ją c y m d o s k o n a le n ie m w a r s z ta tu n a u k o w e g o i p rz y n o s i n a jś w ie tń ie js z e w ty m to m ie o s ią g n ię c ia in t e r p r e ta c y jn e . D w a o s ta tn ie w z b io rz e sz k ic e , p o ś w ię ­ co n e li te r a t u r z e w s p ó łc z e s n e j, z a w d z ię c z a ją p r a w d o p o d o b n ie sw o je w y s o k ie w a ­ lo r y z a m a n if e s to w a n e j ju ż t u t a j w p r o s t chęci, a b y „p o g o d zić z a d a n ie k r y t y k a z z a ­ d a n ie m h is to r y k a . O p is w y c h o d z i p e łn ie j n a p o ró w n a w c z y m tle h is to r y c z n o lite ­ r a c k im a z a g a d n ie n ia ś c iśle a r ty s ty c z n e r y s u ją s ię sz c z e g ó ln ie o stro , je ś li z d o ła m y u ja w n ić ic h s p lo t k o n ie c z n y z o b ra z e m p r z e d s ta w io n e g o w d z ie ła c h ż y c ia ” (s. 254). W p ie r w s z y m z ty c h szk icó w , P o d z n a k i e m e p i k i , a n a liz a to m u o p o w ia d a ń D ą b ro w s k ie j L u d z i e s t a m t ą d p o k a z u je , że „ ro d z a ja m i li te r a c k im i r z ą d z ą p r a w a , k tó r e w y w o d z ą się z ż y cia , n ie z p o e ty k ” (s. 222). Id e o w a a n a liz a c y k lu o p o w ie śc i o r o b o tn ik a c h fo lw a r c z n y c h , te j — ja k tw ie r d z i K u b a c k i — e p o p e i d w o r s k ie j à r e b o u r s , p r z e p r o w a d z o n a je s t p o p rz e z o b s e r w a c ję m od y fik acji,* ja k im s t r u k t u ­ ra l n e w ła ś c iw o ś c i r o d z a j u e p ic k ie g o p o d d a n e z o s ta ły n a s k u te k d z ia ła n ia „ m o m e n ­ tó w śc iśle o k re ś lo n y c h c z aso w o i s p o łe c z n ie ” (s. 218). Ź ró d łe m w y w o d u o n ie i s t n i e ­ n iu p o n a d c z a so w e g o id e a łu e p ic k ie g o s t a ła się t u t a j in t e n c ja p o le m ic z n a w o b e c z a ­ w a rte g o w p rz e d m o w ie a u to r k i o św ia d c z e n ia , iż s t a r a ł a s ię „ te m a t p o s ta w ić n a te j p ła s z c z y ź n ie , n a k tó r e j, b e z w z g lę d u n a e p o k ę czy m o ją w sp o m n ie n io w o ś ć , ro z g r y w a ją się e le m e n ta r n e s p r a w y ży c ia lu d z k ie g o ” (s. 218).

W z n a k o m ity m s t u d iu m o p ro z ie Iw a s z k ie w ic z a , n a jc ie k a w s z y m b o d a j z ty c h , ja k ie a u to r o w i B r z e z i n y p o św ięco n o , k r y t y k łą c z y p rz e g lą d w ła śc iw o ś c i in d y w i­ d u a ln y c h te g o p is a r s t w a z p r ó b ą u s y tu o w a n ia go w h is to r ii p ro z y p o ls k ie j. Z n a j ­ d z ie m y t u w ię c u k a z a n ie z w ią z k ó w s ło w n ic tw a , k r a j o b r a z u o ra z ś r o d o w is k o w y c h m o ty w ó w u k r a iń s k ic h z tr a d y c j ą r o m a n ty z m u (S ło w a c k ie g o i p o e ty c k ie j „ sz k o ły u k r a iń s k ie j”) z je d n e j s tr o n y i p o w ie śc i k r a jo w e j z — d ru g ie j, p rz y cz y m b a rd z o in te r e s u ją c e je s t s p o s trz e ż e n ie , że ty p o b s e r w a c ji i u ję c ia te g o ś w ia ta w y n ik a z p o ­ z y c ji sp o łe c z n e j o b s e r w u ją c e g o : „ Iw a s z k ie w ic z s to i z b o k u , u d e rz a g o e g z o ty k a

o b r a z u ; n a w e t szczeg ó ły ży c ia c o d z ie n n e g o w id z i ja k o ś o d ś w ię tn ie . [...] B o h a te ro w ie e p o p e i s ą z a z w y c z a j m o ż n i i w ie lc y , s f e r y u p r z y w ile jo w a n e ; r a p s o d a m i zaś n a j ­ cz ę śc ie j c h u d o p a c b o łk i” (s. 254, 255). J e d n o c z e ś n ie p o k a z u je a u to r , j a k tr a d y c je r o m a n ty c z n e p r z e ł a m u ją się u I w a s z ­ k ie w ic z a w m o d e rn iz m , k tó r y w id z i K u b a c k i „ p rz e d e w s z y s tk im w li te r a c k im o p r a c o w y w a n iu m o ty w ó w r e lig ijn y c h . S ą to n a jc z ę ś c ie j: n ie p o k ó j d u c h o w y , d z iw ­ n o ś ć p s y c h o lo g ic z n a , e s te ty c z n a w a r to ś ć o b rz ę d ó w k o ś c ie ln y c h tu d z ie ż opis d z ie ł s z tu k i r e l i g i jn e j ” (s. 259). W y lic z e n ie to b u d z i z m ie js c a p e w n e sp rz e c iw y , z w ła s z ­ c za że p o n im n a s t ę p u ją d a ls z e , p rz e c z ą c e so b ie z d a n ia : „ N ie p o k ó j d u c h o w y , n u r t u j ą c y b o h a te r ó w Z m o w y m ę ż c z y z n , M ł y n a n a d U t r a t ą i C z e r w o n y c h ta r c z, w y w o d z i się z d e k a d e n c k ie j m e ta f i z y k i” (s. 259). „ Iw a s z k ie w ic z n ie je s t m e t a f i ­ z y k ie m . N ie p o k o je d u c h a je g o b o h a te r ó w n ie s ą p rz e ż y c ia m i r e l ig i jn y m i” (s. 260). S łu s z n a u w a g a o e s te ty z m ie Iw a s z k ie w ic z a , łą c z ą c y m go ró w n ie ż z m o d e r ­ n iz m e m , n ie w ła ś c iw ie c h y b a d o k u m e n to w a n a je s t z d a n ie m : „ Iw a s z k ie w ic z je s t n ie ­ z m o r d o w a n y m p ie w c ą ś w ia ta . R o z sz e rz y ł on z n a c z n ie n a s z ą lite r a c k ą s k a lę w r a ­ ż e ń , z w ła sz c z a s łu c h o w y c h i w ę c h o w y c h ” (s. 262) — i n a s t ę p u ją c y m i d a le j p r z y ­ k ła d a m i, p o n ie w a ż n ie r e p r e z e n tu j ą o n e m o d e r n is ty c z n e g o e s te ty z m u , co z r e s z tą s a m a u to r d a le j s tw ie rd z a . B a rd z o c e n n e je s t s p o s trz e ż e n ie o o p o z y c y jn y m w o b e c P r o u s ta p o tr a k to w a n iu p rz e z Iw a s z k ie w ic z a c zasu , sz c z e g ó ln ie w P a n n a c h z W i l k a , ch o ć w y d a je się, że to n ie je d y n e u ję c ie r o li c z a su w tw ó rc z o ś c i te g o p is a rz a . S zc z e g ó ln ie o d k ry w c z a z d a je m i się t a część ro z w a ż a ń K u b a c k ie g o , w k tó r e j f o r m u łu j e on z a s a d n ic z ą p o s ta w ę p is a r z a w o b e c ś w ia ta , je g o k o n c e p c ję c z ło w ie k a , o p a r t ą n a m ic ie n a tu r y , n a tę s k n o c ie do u to ż s a m ie n ia się z n ią , i d o s trz e g a „ z a g a d n ie n ie tr a g ic z n e g o g w a ł­ tu , ja k i z a d a je c z ło w ie k h is to ry c z n y p rz y r o d n ic z y m p ra w o m ż y c ia ” (s. 274).

T e z a ło ż e n ia filo z o fic z n e K u b a c k i ś le d z i i r e k o n s tr u u j e p o p rz e z u k a z a n ie u a u t o r a B r z e z i n y r o li o p isó w p rz y r o d y o ra z sta łe g o c z y n n ik a f a b u la r n e g o , k tó r y o k r e ś la k r y t y k ja k o „ k o m p lik a c ję a p e r s o n a ln ą ty p u p rz y r o d n ic z e g o — p r z y p a d e k tr a g ic z n y ” (s. 276). T o te ż w y k ła d n ik ie m ro z w o ju p is a r s k ie g o Iw a s z k ie w ic z a b ę d z ie d la K u b a c k ie ­ go s łu s z n ie z a s tą p ie n ie ta k ie g o ro z w ią z a n ia w M a t c e J o a n n i e od A n i o ł ó w i w B i ­ t w i e n a r ó w n i n i e S e d g e m o o r lo s e m tr a g ic z n y m , k ie d y „z d z ie d z in y ś le p ie j k o n ie c z ­ n o śc i, z o b o ję tn e g o ś w ia ta p rz y r o d y , p rz e c h o d z im y d o ś w ia t a lu d z k ie g o , do d z ie ­ d z in y m o r a ln e j o d p o w ie d z ia ln o ś c i” (s. 282). S z k o d a , że w ty m m ie js c u z a n ie c h a ł a u to r s w o je j s t a łe j m e to d y o d n o s z e n ia p is a r z a d o sz e rsz e g o k o n te k s tu lite r a c k ie g o czy k u ltu ro w e g o , p o n ie w a ż filo z o fic z n a p o s ta w a Iw a s z k ie w ic z a i jeg o p o jm o w a n ie o so b o w o ści lu d z k ie j w ta k ic h czy in n y c h w a r ia n t a c h p o ja w ia się w p r z e w a ż a ją c e j części l i t e r a t u r y D w u d z ie s to le c ia , a ź ró d e ł je j s z u k a ć m o ż n a z a ró w n o w m o d e rn iz m ie , ja k i w o g ó ln e j p ro b le m a ty c e ś w ia d o m o ś c i i s y tu a c ji s p o łe c z n e j X X w ie k u .

M ię d z y k ilk u n a s to m a n a s t ę p n y m i p o z y c ja m i to m u z n a jd u j e się p a r ę o b s z e r­ n ie js z y c h s tu d ió w h is to r y c z n o lite r a c k ic h , p o w ię k s z e j części p o ś w ię c o n y c h r o m a n ­ ty z m o w i, w r a z z p o p rz e d z a ją c ą go b e z p o ś r e d n ią tr a d y c j ą li te r a c k ą k la s y c y z m u . T u ta j w n a jw ię k s z y m s to p n iu ś w ię c i tr iu m f y e r u d y c ja u czo n eg o , w y k o r z y s ty w a n a w d w ó c h n ie ja k o c e la c h . P o m n a ż a ją c m a t e r i a ł e g z e m p lif ik a c ji u d o w a d n ia K u ­ b a c k i, że p is a rz z n a k o m ity k o d y f ik u je ja k b y w s w o im d z ie le te n d e n c je e g z y s tu ­ ją c e w c a łe j lite r a c k ie j g le b ie ; lu b o d w ro tn ie — że p o w s z e c h n e , c z ą s tk o w e s p o ­ ż y tk o w a n ie p o sz c z e g ó ln y c h c ech p o e ty k i, s ło w n ic tw a , te m a tó w , m o ty w ó w p rz e z c a łą r z e s z ę s k r o m n ie js z y c h p o rę c z a n ie ja k o w a r to ś ć s y n te z y d o k o n a n e j w d z ie le p is a r z a w y b itn e g o . P o d o b n ie u jm u je b a d a c z e le m e n ty p iś m ie n n ic tw a ś w ia to w e g o , k tó r e ja k o ze sp ó ł g o to w y c h k o n w e n c ji k rą ż ą c y c h w li te r a c k im k rw io b ie g u n ie

z n ik a ją b y n a jm n ie j w m o m e n c ie n a ro d z in n o w e g o p r ą d u czy n o w e j p o e ty k i, a le s ą p rz e z n ie n ie ja k o w c h ła n ia n e i p r z e tw a r z a n e w n o w ą ja k o ś ć . T a k w ię c p a n o ­ r a m a p rz y k ła d ó w z z a k r e s u p o ls k ie g o i o b ceg o k la s y c y s ty c z n e g o p o e m a tu o p is o ­ w ego, od D e lille ’a d o D y z m y B o ń czy T o m a sz e w sk ie g o , s t a je się p o d s ta w o w y m m a ­ te r ia łe m d o w o d o w y m e s e ju U w a g i n a d p o e t y k ą „P a n a T a d e u s z a ” ja k o s y n te z y c ech g a tu n k o w y c h p s e u d o k la s y c z n e g o p o e m a tu o p iso w eg o , s ie la n k i, r o m a n s u h i ­ sto ry c z n e g o i r e a lis ty c z n e j p o w ie śc i. W ę d ró w k a ś la d a m i li te r a c k ic h p rz e tw o r z e ń „ m o ty w u N a rc y z a ” p r o w a d z i od M e t a m o r f o z p rz e z r o m a n ty z m d o m o d e r n iz m u , po k tó r y m „ te m a t N a rc y z a z r ą k p o e ty w z ią ł m u z y k . P o w s ta ły M i t y S z y m a n o w s k ie g o ” (s. 333). W w ę d ró w c e te j w y k r y w a K u b a c k i w c ie lo n e w m i t k o le jn e f a z y te o rio p o z n a w c z y c h k o n c e p c ji r ó ż ­ n y c h e p o k : o d k ry c ie w w o d n y m o d b ic iu N a rc y z a o d rę b n o ś c i ja ź n i i z a ra z e m o b ie k ty w iz a c ji ś w ia ta , „ g e n e z ę p o z n a n ia : r u c h m y ś li od p o d m io tu d o p r z e d m io tu i z p o w ro te m d o p o d m io tu , ro z d z ia ł m ię d z y p o z n a ją c ą m y ś lą i p o z n a w a n y m ś w ia te m ” (s. 328), ro m a n ty c z n y w a r i a n t m o ty w u ja k o m itu w ie c z n e j m ło d o śc i, u to ż s a m ie n ia rz e c z y w is to ś c i z m a r z e n ie m , a ż p o p rz e tw o r z e n ie m o d e r n is ty c z n e , n e o ro m a n ty c z n e , w k tó r y m — j a k w p o e z ji łą c z ą c e j p rz e ż y c ie lu d z k ie z w tó r e m p rz y r o d y — m u z y k a p o d e jm u ją c a m it w y r a ż a go p o p rz e z p ie ś ń w o d y . W K o m e n t a r z u d o L e ś m i a n a z k o le i p rz e z p e łn e r o z m a c h u p o s z u k iw a n ia k o m - p a r a ty s ty c z n e w y ja w ia K u b a c k i h is to r y c z n o lite r a c k ie i filo z o fic z n e ź r ó d ła „ z a ­ g a d k o w e j”, b o o p a r te j c z ę sto n a z n a n y m w tw ó rc z o ś c i lu d o w e j m e c h a n iz m ie z a ­ g a d k i, te c h n i k i p o e ty c k ie j a u to r a Ł ą k i . S tu d iu m to w y n ik ło ze s p r z e c iw u w o b e c d o w o ln o śc i in t e r p r e ta c y jn y c h S a n d a u e r a w a r t y k u le o p o e z ji L e ś m ia n a . „ W y łą c z n ie lin g w is ty c z n y opis — d o w o d z i K u b a c k i w ty m w ie lo s tr o n n ie in s p i- r a to r s k i m s z k ic u — n ie p o s u n ie w ie le n a p rz ó d b a d a ń n a d ję z y k ie m p o e tó w , p o - w ie ś c io p is a rz y i d r a m a tu r g ó w T rz e b a m e to d ą k o m p a r a ty s ty c z n ą p o sz u k a ć p o d o b ­ n y c h z ja w is k ję z y k o w y c h i z b a d a ć lite r a c k ie tr a d y c je ty c h ję z y k o w y c h k s z ta łtó w i s ty lis ty c z n y c h w ła ś c iw o ś c i, k tó r e p o w s z e c h n ie u c h o d z ą za ty p o w e 1 e ś m i a - n i ż m y . G a tu n k i lite r a c k ie , k tó r e u p r a w ia p o e ta (b a lla d a , o p o w ie ść f a n ta s ty c z n a , b a ś ń m a g ic z n a , z a g a d k a , k o n c e p t e ty m o lo g ic z n y itp .), i s k a r b ie c w ę d r o w n y c h w ą tk ó w , z ja k ie g o c z e rp ie , z a w ie r a ją c e n n e d y r e k ty w y . N ie w o ln o te ż t r a c ić z oczu h is to ry c z n e g o ro z w o ju ję z y k a i s ty ló w p o e ty c k ic h ” (s. 360). Z k o le i sz k ic T ę c z a b l a s k ó w p r o m i e n i s t a to ty le ż rz e c z o w y p ro b le m filo lo ­ g iczn y , co in t e le k tu a ln a ig r a s z k a e r u d y ty , k o n c e r t u m ie ję tn o ś c i p o s z u k iw a ń le k t u ­ ro w y c h i p r o w a d z e n ia filo lo g ic z n e g o ś le d z tw a , k tó r e p o z w a la d o trz e ć d o n ie z a ­ c h w ia n e j p e w n o śc i: „A w ię c » tęcz a b la s k ó w p ro m ie n is ta « n ie je s t f ik c ją p o e ty c k ą ! To n ie p e r y f r a z a a n i m e ta f o r a . T o re a ln e z ja w is k o w p rz y r o d z ie ! I re a lis ty c z n y o b ra z w w ie rs z u S ło w a c k ie g o ” (s. 395). P o d o b n y c h a r a k t e r r o z s z y fro w a n ia z a g a d k i filo lo g ic z n e j n o s i sz k ic W e n e c k a o k t a w a w „ B e n i o w s k i m ” . P o m ię d z y ty m i d w ie m a m i n ia t u r a m i z n a jd u j e się p o c h o d z ą c e z n o w sz e g o d o ­ r o b k u u czo n eg o (1961) s t u d iu m K o r n e l i a — B o b r o w a , w k tó r y m K u b a c k i, n ie s ię g a ją c n ie m a l z u p e łn ie do n ie p r z e b ra n e g o a r s e n a łu sw o ic h p a r a l e l i s k o ja r z e ń le k tu r o w y c h , o g ra n ic z a s ię do t e k s tu I r y d i o n a i lis tó w K ra s iń s k ie g o . B o d ź c e m d o p o s łu ż e n ia się o d rę b n y m z a b ie g ie m b a d a w c z y m je s t, ja k cz ę sto u te g o a u to r a , p o le m ic z n y z a m ia r w y k o r z y s ta n ia u lu b io n e j i z d e p re c jo n o w a n e j p rz e z t r a d y c y j ­ n y c h filo lo g ó w m e to d y b io g r a fic z n e j, a b y d o w ie ść je j p rz y d a tn o ś c i w r ę k u b a ­ d a c z a s to s u ją c e g o p o p r a w n e r y g o r y m y ś le n ia n a u k o w e g o .

„ J a k o b a d a c z a z a jm u je m n ie je d y n ie te n m o m e n t b io g ra fic z n y , a m o ż e le p ie j b y ło b y p o w ie d z ie ć : t e n » id e a ln y p u n k t« li n ii ż y w o ta , w k tó r y m K r a s iń s k i- c z ło - w ie k s t a je s ię K r a s iń s k im - tw ó r c ą ” (s. 403), tz n . m o m e n t, w k tó r y m u k ła d p s y ­

c h o lo g ic z n y p a n i B o b ro w a — K r a s iń s k i z o s ta n ie w y k o r z y s t a n y d o u k s z ta łto w a n ia s y t u a c ji m ię d z y K o rn e lią a I r y d io n e m . N ie je s t to o c z y w iśc ie s t o s u n e k b e z p o ­ ś r e d n ie g o w y n ik a n ia , ja k w p r a c a c h n a iw n y c h ż y w o to p is ó w r o m a n ty c z n e g o w ie s z ­ cza, lecz p rz e k o n y w a ją c y , z n a k o m ic ie u a r g u m e n to w a n y w y w ó d : „ W a lk a o p a n ią B o b ro w ą b y ła w o w o c z e sn y c h w a r u n k a c h sp o łe c z n y c h r ó w n o c z e ś n ie w a lk ą ze s w ą s f e r ą , z je j m o r a ln o ś c ią i o b y c z a jo w o śc ią . [...] Z w ią z e k z p a n ią B o b ro w ą d o ­ s ta r c z y ł re a lis ty c z n e g o tw o rz y w a d o tr a g e d ii K o rn e lii, a b u r z liw e p rz e ż y c ia o b o jg a w czasie te g o r o m a n s u p o m o g ły n ie w ą tp liw ie do d r a m a ty c z n e g o u k s z ta łto w a n ia m iło s n e j p a r t i i d z ie ła ” (s. 436). Z a w a r te w L a t a c h t e r m i n o w a n i a p rz y k ła d y b o g a te g o i w ie lo s tr o n n e g o d o ro b ­ k u p is a rs k ie g o i b a d a w c z e g o W a c ła w a K u b a c k ie g o d a d z ą o g ro m n ą s a ty s f a k c ję z a ró w n o c z y te ln ik o w i, k tó r y ś le d z i s ta le tw ó rc z o ś ć z n a k o m ite g o h u m a n is ty , ja k i te m u , k tó r y z a p o z n a się z n ią p o r a z p ie rw s z y . K a ż d y z n ic h b ę d z ie m ia ł ś w ia ­ d o m o ś ć o b c o w a n ia z d z ie łe m m is tr z a , k tó r e p a tr o n u je te r m i n o w a n i u in n y c h . A p o n a d to — k s ią ż k a K u b a c k ie g o p r z e k a z u je c z y ta ją c y m je s z c z e je d n ą d o ­ n io s łą d y r e k ty w ę : p rz e k o n a n ie o w a rto ś c i, se n s o w n o ś c i t r u d u h u m a n is ty , u p a r t ą o b ro n ę h u m a n is ty c z n e j k u ltu r y . P is a r z i h u m a n is ta , p a tr z ą c y z o tw a r t y m i oczam i n a p r z e p e łn io n ą o k ru c ie ń s tw e m k r o n ik ę d z ie jó w „ s z a lo n e j lu d z k o ś c i”, w y p o w ia d a s w o ją w ia rę , n a d z ie ję i m iło ść d la s z tu k i n ie ty lk o w p r o s t w d w ó c h ra m o w y c h s z k ic a c h : w s tę p n y m , P r ó b a a u to b i o g r a f i i , czy k o ń c o w y m , d y s k u tu ją c y m z k s ią ż k ą J a s t r u n a M i t ś r ó d z i e m n o m o r s k i , sz k ic e m C z e m u się t a k t r u d z i s z , L e o n a r d o ?, ale w k a ż d y m z d a n iu s w o je g o w a ż k ie g o , o so b isteg o , w ie lo r a k o in s p ir u ją c e g o t r a k t a t u o li te r a tu r z e , p is a n e g o n ie p r z e r w a n ie od la t tr z y d z ie s tu . H a n n a K i r c h n e r A r t u r S a n d a u e r , S T A N O W IS K A W O B EC ... K r a k ó w 1963. W y d a w n ic tw o L ite r a c k ie , s. 124 + 2 n lb .

O s ta t n ia k s ią ż k a S a n d a u e r a n ie z a le c a się n a z b y t je d n o lity m p rz e d m io te m .

S t a n o w i s k a wobec... to z b ió r ra c z e j r e c e n z ji n iż e s e jó w , z a ró w n o p rz e d w o je n n y c h ,

ja k i w s p ó łc z e s n y c h . N ie łą c z y ic h w ię c c h ro n o lo g ia p o w s ta n ia , a t e m a ty k a z a ­ k r e ś la je sz c z e b a rd z ie j ro z le g łe k o ła . S a n d a u e r ro z p o c z y n a od s ta ro ż y tn o ś c i, od to w a rz y s z ą c e g o m u p rz e z ca łe p r a w ie życie (ja k b y w y n ik a ło z a d n o ta c ji „1936— 45—53”) T e o k r y ta p rz e c h o d z ą c z r e s z tą b e z p o ś re d n io p o te m d o L e ś m ia n a , G o m ­ b ro w ic z a , S c h u lz a . P is a rz e ci w y p e łn ia j ą część p ie r w s z ą , sto s u n k o w o n a jb a r d z ie j m o n o g r a fic z n ą . C zęści n a s tę p n e z a w ie r a ją r e c e n z je i p o le m ik i, p o m in ię te w M o i c h

o d c h y l e n i a c h lu b te ż n a p is a n e ju ż p o w y d a n iu t a m t e j k s ią ż k i. O d n a jd z ie m y tu

re c e n z je z W a ż y k a , J a s tr u n a , P r z y b o s ia i in n y c h p o e tó w , a le ta k ż e z B u c z k o w s k ie ­ g o czy A n d rz e je w s k ie g o . W z n a c z n e j w ię c m ie rz e z a k r e s te n p o k ry w a się z z a in te ­ re s o w a n ia m i S a n d a u e r a u ja w n io n y m i w P o e t a c h t r z e c h p o k o l e ń i B e z t a r y f y u l ­

g o w e j.

K s ią ż k i te je d n a k p rz y n o s iły w z g lę d n ie z w a r te z a ry s y , o s k ło n n o ś c ia c h w y ra ź n ie m o n o g r a fic z n y c h , o b e jm u ją c e c a łą tw ó rc z o ś ć o m a w ia n y c h p is a rz y . S t a n o w i s k a w o ­

bec... n a to m ia s t to ja k b y w s tę p n e sz k ic e , o p a r te n a c z ą tk o w y m m a te ria le , p o t r a k ­

to w a n y m ze z n a c z n ą z w ię z ło śc ią . A je d n a k t r u d n o b y ło b y n a z w a ć je p rz y c z y n k a m i. Z a p o b ie g a te m u ro z m a c h a u to r a , k tó r y n ie b a c z ą c n a w y r a ź n ą n ie k o m p le tn o ś ć p r z e d m io tu f e r u je s ą d y o d n o sz ą c e się d o cało ści. T r z e b a z r e s z tą p rz y z n a ć , że lw ia ic h czę ść u tr z y m a ła się i p ó ź n ie j, w e w s p o m n ia n y c h m o n o g ra fic z n y c h , s y n t e ty z u ­ ją c y c h z a ry s a c h . S a n d a u e r z a c h o w a ł w ię c sw o je p ie r w o tn e m n ie m a n ie o p o e ty c e P r z y b o s ia czy J a s t r u n a , u z u p e łn ia ją c je ty lk o i r o z w ija ją c . Z re s z tą w ła ś n ie o w a