Piotr Kuncewicz
"Stanowiska wobec...", Artur
Sandauer, Kraków 1963,
Wydawnictwo Literackie, s. 124 + 2
nlb. : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 55/4, 616-618
616 R E C E N Z J E
c h o lo g ic z n y p a n i B o b ro w a — K r a s iń s k i z o s ta n ie w y k o r z y s t a n y d o u k s z ta łto w a n ia s y t u a c ji m ię d z y K o rn e lią a I r y d io n e m . N ie je s t to o c z y w iśc ie s t o s u n e k b e z p o ś r e d n ie g o w y n ik a n ia , ja k w p r a c a c h n a iw n y c h ż y w o to p is ó w r o m a n ty c z n e g o w ie s z cza, lecz p rz e k o n y w a ją c y , z n a k o m ic ie u a r g u m e n to w a n y w y w ó d : „ W a lk a o p a n ią B o b ro w ą b y ła w o w o c z e sn y c h w a r u n k a c h sp o łe c z n y c h r ó w n o c z e ś n ie w a lk ą ze s w ą s f e r ą , z je j m o r a ln o ś c ią i o b y c z a jo w o śc ią . [...] Z w ią z e k z p a n ią B o b ro w ą d o s ta r c z y ł re a lis ty c z n e g o tw o rz y w a d o tr a g e d ii K o rn e lii, a b u r z liw e p rz e ż y c ia o b o jg a w czasie te g o r o m a n s u p o m o g ły n ie w ą tp liw ie do d r a m a ty c z n e g o u k s z ta łto w a n ia m iło s n e j p a r t i i d z ie ła ” (s. 436). Z a w a r te w L a t a c h t e r m i n o w a n i a p rz y k ła d y b o g a te g o i w ie lo s tr o n n e g o d o ro b k u p is a rs k ie g o i b a d a w c z e g o W a c ła w a K u b a c k ie g o d a d z ą o g ro m n ą s a ty s f a k c ję z a ró w n o c z y te ln ik o w i, k tó r y ś le d z i s ta le tw ó rc z o ś ć z n a k o m ite g o h u m a n is ty , ja k i te m u , k tó r y z a p o z n a się z n ią p o r a z p ie rw s z y . K a ż d y z n ic h b ę d z ie m ia ł ś w ia d o m o ś ć o b c o w a n ia z d z ie łe m m is tr z a , k tó r e p a tr o n u je te r m i n o w a n i u in n y c h . A p o n a d to — k s ią ż k a K u b a c k ie g o p r z e k a z u je c z y ta ją c y m je s z c z e je d n ą d o n io s łą d y r e k ty w ę : p rz e k o n a n ie o w a rto ś c i, se n s o w n o ś c i t r u d u h u m a n is ty , u p a r t ą o b ro n ę h u m a n is ty c z n e j k u ltu r y . P is a r z i h u m a n is ta , p a tr z ą c y z o tw a r t y m i oczam i n a p r z e p e łn io n ą o k ru c ie ń s tw e m k r o n ik ę d z ie jó w „ s z a lo n e j lu d z k o ś c i”, w y p o w ia d a s w o ją w ia rę , n a d z ie ję i m iło ść d la s z tu k i n ie ty lk o w p r o s t w d w ó c h ra m o w y c h s z k ic a c h : w s tę p n y m , P r ó b a a u to b i o g r a f i i , czy k o ń c o w y m , d y s k u tu ją c y m z k s ią ż k ą J a s t r u n a M i t ś r ó d z i e m n o m o r s k i , sz k ic e m C z e m u się t a k t r u d z i s z , L e o n a r d o ?, ale w k a ż d y m z d a n iu s w o je g o w a ż k ie g o , o so b isteg o , w ie lo r a k o in s p ir u ją c e g o t r a k t a t u o li te r a tu r z e , p is a n e g o n ie p r z e r w a n ie od la t tr z y d z ie s tu . H a n n a K i r c h n e r A r t u r S a n d a u e r , S T A N O W IS K A W O B EC ... K r a k ó w 1963. W y d a w n ic tw o L ite r a c k ie , s. 124 + 2 n lb .
O s ta t n ia k s ią ż k a S a n d a u e r a n ie z a le c a się n a z b y t je d n o lity m p rz e d m io te m .
S t a n o w i s k a wobec... to z b ió r ra c z e j r e c e n z ji n iż e s e jó w , z a ró w n o p rz e d w o je n n y c h ,
ja k i w s p ó łc z e s n y c h . N ie łą c z y ic h w ię c c h ro n o lo g ia p o w s ta n ia , a t e m a ty k a z a k r e ś la je sz c z e b a rd z ie j ro z le g łe k o ła . S a n d a u e r ro z p o c z y n a od s ta ro ż y tn o ś c i, od to w a rz y s z ą c e g o m u p rz e z ca łe p r a w ie życie (ja k b y w y n ik a ło z a d n o ta c ji „1936— 45—53”) T e o k r y ta p rz e c h o d z ą c z r e s z tą b e z p o ś re d n io p o te m d o L e ś m ia n a , G o m b ro w ic z a , S c h u lz a . P is a rz e ci w y p e łn ia j ą część p ie r w s z ą , sto s u n k o w o n a jb a r d z ie j m o n o g r a fic z n ą . C zęści n a s tę p n e z a w ie r a ją r e c e n z je i p o le m ik i, p o m in ię te w M o i c h
o d c h y l e n i a c h lu b te ż n a p is a n e ju ż p o w y d a n iu t a m t e j k s ią ż k i. O d n a jd z ie m y tu
re c e n z je z W a ż y k a , J a s tr u n a , P r z y b o s ia i in n y c h p o e tó w , a le ta k ż e z B u c z k o w s k ie g o czy A n d rz e je w s k ie g o . W z n a c z n e j w ię c m ie rz e z a k r e s te n p o k ry w a się z z a in te re s o w a n ia m i S a n d a u e r a u ja w n io n y m i w P o e t a c h t r z e c h p o k o l e ń i B e z t a r y f y u l
g o w e j.
K s ią ż k i te je d n a k p rz y n o s iły w z g lę d n ie z w a r te z a ry s y , o s k ło n n o ś c ia c h w y ra ź n ie m o n o g r a fic z n y c h , o b e jm u ją c e c a łą tw ó rc z o ś ć o m a w ia n y c h p is a rz y . S t a n o w i s k a w o
bec... n a to m ia s t to ja k b y w s tę p n e sz k ic e , o p a r te n a c z ą tk o w y m m a te ria le , p o t r a k
to w a n y m ze z n a c z n ą z w ię z ło śc ią . A je d n a k t r u d n o b y ło b y n a z w a ć je p rz y c z y n k a m i. Z a p o b ie g a te m u ro z m a c h a u to r a , k tó r y n ie b a c z ą c n a w y r a ź n ą n ie k o m p le tn o ś ć p r z e d m io tu f e r u je s ą d y o d n o sz ą c e się d o cało ści. T r z e b a z r e s z tą p rz y z n a ć , że lw ia ic h czę ść u tr z y m a ła się i p ó ź n ie j, w e w s p o m n ia n y c h m o n o g ra fic z n y c h , s y n t e ty z u ją c y c h z a ry s a c h . S a n d a u e r z a c h o w a ł w ię c sw o je p ie r w o tn e m n ie m a n ie o p o e ty c e P r z y b o s ia czy J a s t r u n a , u z u p e łn ia ją c je ty lk o i r o z w ija ją c . Z re s z tą w ła ś n ie o w a
R E C E N Z J E 617 s k ło n n o ś ć do s y n te z y s p r a w ia , że z a p o m in a m y n ie m a l o o g ra n ic z e n ia c h w ła ś c iw y c h p o e ty c e r e c e n z j i, p r z y j m u j ą c z d o b r ą w ia r ą z a o fe r o w a n e n a m s f o r m u ło w a n ia za ca ło ś ć o b ra z u . W z n a c z n e j m ie rz e je s t to z r e s z tą z a słu g ą n ie ty le m e to d y , co n a d w y r a z a r b i tr a ln e g o s ty lu a u to r a .
Z ca ło śc i k s ią ż k i n a n a jw ię k s z ą u w a g ę z a s łu g u ją z p e w n o ś c ią sz k ic e o d n o sz ą c e się d o s a m e g o S a n d a u e r a . J e s t to g r u p a k r ó t k ic h „ s ta n o w is k w o b e c s ie b ie ” , czy li w o b e c w ła s n e j m e to d o lo g ii i c eló w z a ró w n o lite r a c k ic h , ja k k ry ty c z n y c h . Z w ła s z cza n a t e m a t w z a je m n e g o s to s u n k u u tw o r u „ o ry g in a ln e g o ” i jeg o „ k ry ty c z n e g o r o z b io r u ” p a d a j ą c ie k a w e i tr a f n e , z re s z tą p rz e z sam eg o S a n d a u e r a sto so w a n e , u w a g i. A w ię c m ię d z y o b u tw o r a m i is tn i e je coś w ię c e j n iż z w ią z e k p o le g a ją c y n a ty m , że c a ło ś ć p ie rw s z e g o d z ie ła je s t te m a te m d ru g ie g o ; S a n d a u e r u z n a je p o d o b n y z w ią z e k ża n a z b y t s k r o m n y . P o w in n o is tn ie ć o b o k teg o u p o d o b n ie n ie s t r u k tu r a ln e , i to m o ż liw ie n a jp e łn ie js z e : k r y t y k je s t p rz e d e w s z y s tk im n a ś la d o w c ą . Co w ię c e j, d o p ie r o id e a ln y p a s t i c h e s p r a w d z a o s ta te c z n ie k w a li ik a c je k r y t y k a i sto p ie ń z r o z u m ie r ia o m a w ia n e g o d z ie ła . P o g lą d te n s p o ty k a liś m y ju ż p rz e d te m , w sz k ic u o L e ś m ia n ie , z a k o ń c z o n y m p rz e z S a n d a u e r a m a le ń k im n a ś la d o w a n ie m p o e ty . S a m S a n d a u e r p o w o łu je się z re s z tą o b e c n ie n a te n w ła ś n ie i n a in n e p rz y k ła d y .
O d n o si się to je d n a k do p o e ty k i ra c z e j, a n ie d o m e to d y . A le i w ty m z a k re s ie p o g lą d y S a n d a u e r a s ą śc iśle u s ta lo n e . K a ż d a m o ż liw a m e to d a m oże o b ja ś n ić je d y n ie w y b r a n y a s p e k t, cz y li d ro b n ą i n ie k o m p le tn ą c z ą s tk ę o m a w ia n e g o d z ie ła . N a leży w ię c , k o n k lu d u j e S a n d a u e r, s to so w a ć ró w n o c z e ś n ie w ie le ró ż n y c h m e to d . „ S tu d iu m k r y ty c z n e — p re c y z u je — k tó r e p r a g n ie o d d a ć s p r a w ie d liw o ś ć d z ie łu s z t u k i w c a łe j je g o k o m p lik a c ji, s k ła d a ć się p o w in n o z ro z d z ia łó w , w y p o w i a d a ją c y c h id e n ty c z n ą p r a w d ę w c o ra z to jn n y m ję z y k u ” (s. 114). M ożna, co p ra w d a , p o w ą tp ie w a ć , czy rz e c z y w iś c ie m ie lib y ś m y p rz e z c a ły czas do c z y n ie n ia z id e n ty c z n ą p r a w d ą . W y d a je się ra c z e j, że a u to r b r o n ił się ty m s f o rm u ło w a n ie m p rz e d e w e n tu a ln y m z a r z u te m r e la ty w iz m u p o z n a w c z e g o , d o p u sz c z a ją c się p r z y ty m w y r a ź n e j n ie ś c is ło ś c i: p r a w d y n ie s p rz e c z n e to p rz e c ie ż n ie k o n ie c z n ie te sa m e . W k a ż d y m r a z ie S a n d a u e r p o s łu g u je się t ą m e to d ą z p o w o d z e n ie m , za n a jp e łn ie js z e je j w c ie le n ie u w a ż a ją c s tu d iu m o S c h u lz u . P o s tu lu j e ta k ż e p rz e s z c z e p ie n ie je j n a t e r e n p o w ie śc i, p r ó b u ją c ją z re a liz o w a ć w Z a p i s k a c h z m a r t w e g o m ia s t a . W ty m o s ta tn im w y p a d k u „ m e to d a ” p r z y b ie r a m ia n o „ to n a c ji” . Co w ię c e j, S a n d a u e r w id z i w z a le c a n e j p rz e z sie b ie m e to d z ie n ie ty lk o sp o só b o p is u , a le n ie t r u d n e k r y t e r iu m o c e n y : „ Ilo ść a s p e k tó w , z ja k ic h m o ż n a n a n ie [d zieło ] s p o jrz e ć , s ta n o w i o ty m , do ja k ie g o s t o p n ia tk w i ono w s e rc u w s p ó łc z e s n e j p r o b le m a ty k i ś w ia to w e j, a w ię c o jeg o m y ś lo w e j g łę b i” (s. 115). Z d a je się je d n a k , że p o d o b n e k r y t e r i u m m ia ło b y ty lk o p o m o c n ic z e i d ru g o r z ę d n e z n a c z e n ie . N ie i s tn i e ją p rz e c ie ż ż a d n e w y ra ź n ie n ie p r z e k r a c z a ln e g ra n ic e , n a k tó r y c h m u s i się z a tr z y m a ć w s z e lk a i n t e r p r e ta c ja . Z n a m y p a ro d y s ty c z n e , a p rz e c ie ż b a rd z o s p ó jn e in t e r p r e ta c j e „ d z ie ł” z u p e łn ie n ie w a ż k ic h . O s ta te c z n ie z a m ia s t ś c isłe j o c e n y d z ie ła , a w k o n s e k w e n c ji h ie r a r c h i z a c ji li te r a tu r y , m u s ie lib y ś m y w ogóle z re z y g n o w a ć z w a r to ś c io w a n ia , ja k o że ilo ść a s p e k tó w , z ja k i c h m o ż n a n a d z ie ło s p o jrz e ć , je s t z a w sz e te o r e ty c z n ie n ie s k o ń c z o n a , p r a k ty c z n ie z a ś o g ra n ic z o n a je d y n ie p o m y s ło w o śc ią k r y ty k a . Z d a je się, że le n o s ta tn i p r z y k ła d d o ść w y ra ź n ie o b n a ż a n ie d o m o g i c a łe j m e to d o lo g ii S a n d a u e r a ; p rz y p o z o rn e j śc isło ś c i s p o ty k a m y u n ie g o n a d e r cz ę sto n ic z y m n ie u z a s a d n io n e „ m a łe z a ło ż e n ia ” . N ie z m ie n ia to f a k t u , że z a ró w n o sz c zeg ó ło w e s p o s trz e ż e n ia , ja k i z a ry s y s y n te ty c z n e są n a ogół t r a f n e ; n ie w y n ik a to w sz a k ż e ze śc isło ś c i w y w o d u ...
B a rd z o tr u d n o n a to m ia s t b y ło b y w y w ie ś ć z te j w ła ś n ie k s ią ż k i S a n d a u e r a ja k ie ś b a r d z ie j s y n te ty c z n e o p in ie n a t e m a t w s p ó łc z e s n e j l i t e r a t u r y p o ls k ie j.
618 R E C E N Z J E
T r z e b a b y w ty m c e lu z e b ra ć o p in ie w y r a ż a n e g d zie in d z ie j, co n a ty m m ie js c u b y ło b y ra c z e j z b y te c z n e . N ie m a t u ja k ie g o ś z d e c y d o w a n e g o o p o w ie d z e n ia się za o k r e ś lo n ą p o e ty k ą , c h y b a że u z n a ć za n ią o g ó ln ie n o w a to rs tw o . S a n d a u e r w y n o si P rz y b o s ia , a le o b o k n ie g o ró w n ie ż J a s tr u n a , co je s t z r e s z tą je d y n ie s e n s o w n y m s ta n o w is k ie m . O b o k te g o dość c h ło d n o t r a k t u j e H e r tz a , co ta k ż e je s t z ro z u m ia łe . Z r e s z tą , p o e z ja p o ls k a w y c h o d z i u S a n d a u e r a n a jz u p e łn ie j o b ro n n ą rę k ą . G o rz e j je s t z p ro z ą . S a n d a u e r z a p ro p o n o w a ł s to s o w a n ie w o b e c l i t e r a t u r y p o l s k ie j ty c h s a m y c h k r y te r ió w , ja k ie s to s u je m y n a g m in n ie w s to s u n k u do l i t e r a t u r z a c h o d n ic h . P o s t u la t s łu s z n y i d o b rz e z r e s z tą u a r g u m e n to w a n y . W p r a k ty c e k r y t y c z n e j S a n d a u e r a p ro w a d z i o n je d n a k c z ę sto do in n e j s k r a jn o ś c i; z a m ia s t „ t a r y f y u lg o w e j” z a c z y n a k r y t y k s to so w a ć ta k ż e t a r y f ę s p e c ja ln ą , ty le że n a o d w r ó t — su ro w sz ą . W S t a n o w i s k a c h wobec... ty p o w y m p rz y k ła d e m z b y tn ie j s u ro w o ś c i je s t szk ic o L e o p o ld z ie B u c z k o w s k im , z a r z u c a ją c y p is a rz o w i s z e re g b łę d ó w s ty lo w y c h i rz e c z o w y c h . N a ty m je d n a k a r g u m e n ty S a n d a u e r a się w y c z e r p u j ą ; n a d o d a te k , w b re w ir o n ic z n y m z a s trz e ż e n io m a u to r a , b łę d y rz e c z o w e w b a r dzo n ik ły m s to p n iu w p ły w a ją n a o ce n ę d z ie ła . H o sto w ie c o d n a jd u je je w n a j c e l n ie js z y c h u tw o r a c h C a m u s a i F a u lk n e r a , co z a ś d o ty c z y u w a g i, że z a r z u ty k o n k r e t n e u c h o d z ą w P o ls c e za m a n ia c tw o , w a r to p rz e c ie ż p rz y p o m n ie ć , że in n e s t a n o w is k o u n ie m o ż liw iło b y n a m z k r e te s e m ‘ le k t u r ę d z ie ł o k r ó lu P o ls k i B a z y lim
( Z y c i e s n e m C a ld e ro n a ), czy te ż o m ę ż n y c h P o la k a c h m k n ą c y c h do b o ju n a s a
n ia c h . F o r m u ła „ m a ja c z liw y i n ie u d o ln y ”, o b ja ś n io n a z r e s z tą je d y n ie w p u n k c ie p ie r w s z y m , n ie w y ja ś n ia n ie s te ty w n a jm n ie js z e j m ie rz e C z a r n e g o p o t o k u . S a n d a u e r n a p is a ł ty lk o , d la c z e g o d a n y u tw ó r z o s ta ł p r z y j ę ty e n tu z ja s ty c z n ie , ale w c a le n ie u d o w o d n ił, że n a s tą p iła p o m y łk a . Z a m ia s t te g o k o n s t r u u je o g ó ln ie js z ą te o r ię p o d w ó jn e j o d p o w ie d z ia ln o ś c i d z ie ł e k s p e r y m e n ta ln y c h , o c z y w iśc ie słu sz n ą . T y lk o że p o d p o rz ą d k o w a n ie je j B u c z k o w s k ie g o , o c z y w iśc ie w se n s ie u je m n y m , . z n o w u d o k o n a ło się b ez ż a d n e g o d o w o d u . W p r z y p a d k u C z a r n e g o p o t o k u z a s a d a „ p r o s te j p r o p o r c jo n a ln o ś c i lic z b y a s p e k tó w do w a r to ś c i d z ie ła ” ( a u to r n ie p r z e p ro w a d z ił a n i je d n e j e k s p lik a c ji k s ią ż k i) z a w io d ła S a n d a u e r a z k re te s e m .
. Z ty m w s z y s tk im S t a n o w i s k a wobec... to z n a k o m ita le k t u r a , z re s z tą n ie ty lk o k r y ty c z n a . O s ta te c z n ie tr u d n o re c e n z je o s k a r ż a ć o to , że n ie są w y c z e rp u ją c y m i m o n o g r a fia m i, a tr z e b a p rz y z n a ć , że d o n io s ło ść n ie k tó r y c h p r z y n a jm n ie j s f o r m u ło w a ń w y k r a c z a d a le k o p o z a r a m y te g o n ie z b y t w d z ię c z n e g o d la u s iło w a ń s y n t e ty c z n y c h g a tu n k u k ry ty c z n e g o . U w a g i te n ie w y c z e r p u ją c a łe j z a w a rto ś c i k sią ż k i. S ą w n ie j ta k ż e p o le m ik i i o p in ie o w a r to ś c i je d y n ie h is to r y c z n e j (sp ó r o W iec h a) czy te ż d la o d m ia n y — w y k r a c z a ją c e j d a le k o p o z a d o m e n ę cz y sto li te r a c k ą (u w ag i o a k tu a ln y m s ta n ie k w e s tii ż y d o w sk ie j). W s u m ie k s ią ż k a S a n d a u e r a je s t z b io re m d o ść d o w o ln ie p o łą c z o n y c h , za w sz e je d n a k f a s c y n u ją c y c h i w p e łn i c z y te ln y c h o p in ii szczeg ó ło w y ch . P e łn ie js z y w y m ia r u z y s k u je d o p ie r o w łą c z n o śc i z jeg o in n y m i k s ią ż k a m i. C o z re s z tą , j a k się z d a je , le ż a ło w ła ś n ie w in te n c ja c h a u to r a .
P i o t r K u n c e w i c z
S t e f a n Ż ó ł k i e w s k i , P R Z E P O W IE D N IE I W S P O M N IE N IA . (W a rsz a w a 1963). P a ń s tw o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , s. 360, 4 n lb .
K a ż d a k s ią ż k a S te f a n a Ż ó łk ie w sk ie g o s t a je się w y d a r z e n ie m w n a sz y m ży ciu n a u k o w y m i k u ltu r a ln y m . U c z e stn ic z ą c w p rz y g o d z ie in t e le k t u a ln e j z a in ic jo w a n e j p rz e z a u to r a , p o d z iw ia m y n a p rz e m ia n ro z le g ło ść i b o g a c tw o p ro b le m a ty k i, ro z m a c h i o ry g in a ln o ś ć p rz e m y ś le ń , e n e rg ię s ty lu .
