Grafische telecommunicatie: Op weg naar een nieuw communicatietijdperk

C'"'

...

0 0 ... 0 O'\.tI \.ti 0'

\\\\\\\\\\\\

~

\\

11\\l'~

\\

\I~I

\

III

\

~l\

\I \\

1\1\\\\\\\\\

I

iI\\11\

~

\\\,\\\1\1\

~

\1111\

'lII'1

11\11

I

iI

\11lli\

1\\IH\\1I1\11

\1\1\\\1\11\11\\1\1Ii1 I 11\111 1\1I111'111\1 ,11i\ \I I1\I \ I.i1\111 lIIil:\ \li\l

Lt

11111Ilil111I"\l\I,

~

\I

lIllIl"

111I 111111111I1\1

BIBLIOTHEEK TU Delft p 1827 6149

1\\\\

\11\\\\\\\

\1\\\\\\\\\\1\\\\\\

Op weg naar een nieuw communicatietijdperk

Grafische telecommunicatie

O

p

w

eg

naar

ee

n ni

euw

co

m m unicatietijdperk

Een gedachtenwisseling over de consequenties van het in opkomst zij n van nieuwe methoden voor de overdracht, opname en weergave van grafische informatie ,met gebruikmaking vankabeI- en/ofetherverbindingen

Commissievan voorbereiding en redactie Prof. dr. ir. J.L. Bordewijk

Prof. ir. J.L.de Kroes Ir. A.S.T. Kruijf

Prof. ir. H.L. van Lommel J.L. Ravesloot

Dip!. Ing.F.J.Schramel Dr. F.w.de Vrijer L.H.van Unen (eindredactie)

Afdeling der Elektrotechniek Technische Hogeschool Delft Mekelweg 4

Delft, april 1974

Deze uitgavekwam mede tot stand dank zij financiëleen personelebijstand van IBM Nederland NVen Philips TelecommunicatieNederland.

Inhoud

Status van het colloquium 13

Biju, over u, zonder u.. .? /L.H. van Unen 14

Conclusies van het colloquium 16

Maatschappelijke conclusies 16

Technische conclusies 17

Afgeleide conclusies 20

Een balans van het colloquium/J.L. Bordewijk 22 Grafische punt-punt verbindingen door middel van mechanische

transducers 35

Stellingen 37

transmissie van lopend handschrift/L,l. Geluk 37

telexdienst/A.Chr. Jansen 38

punt-puntverbindingen/J.L. de Kroes 38

Toelichtingen op de stellingen 40

toelichting op de stellingen betreffende transmissie van

lopend handschrift/J J .Geluk 40

toelichting op de stelIingen betreffende de telexdienst/

A.Chr.Jansen 44

toelichting op de stellingen betreffende punt-punt

verbindingen/J.L. de Kroes 45

Commentaren

commentaar op de stellingen van J J.Geluk betreffende

de transmissie van lopend handschrift/A. Kruijf 47 commentaar op de stellingen van A.Chr. Jansen

betreffende de telexdienst/Ll.. Bordewijk 48 commentaar op de stelIingen van J.L. de Kroes

betreffende punt-punt verbindingen/EJ. Nijenhuis 48 Samenvatting van de discussie/A.Kruijf 49 Grafische punt-punt verbindingendoor middel van elektronische

transd ucers SI

StelIingen 53

telelees-rnodevan de beeldtelefoon/L.J.W. van Loon 53

schrijftelefoon/A. Kruijf 54

Toelichtingen op de stellingen 56

toelichting op de stellingen betreffende de beeldtelefoon/

L.J.W.van Loon 56

toelichting op de stellingen betreffende de schrijftelefoon/

A.Kruijf 57

Commentaren 61

commentaar op de stellingen van LJ.w.van Loon betreffende de telelees-rnodevan de beeldtelefoon/

C.Bakker 61

commentaar op de stellingen van A. Kruijfbetreffende

de schrijftelefoon/F.W. de Vrijer 62

Samenvattingvan de discussie/A.Kruijf 63 Grafische telecommunicatiein het distributieveverkeer 67

Stellingen 69

de telekran t/Th .H. Oltheten 69

het elektronische schoolbo rd/A .Kegel 71

de videoplaat/F .W.de Vrijer 72

Toelicht ingen op de ste llingen 73

toelichting opde stellingen betreffende de telekrant/

Th.H.Oltheten 73

toelicht ing op de stellingenbetreffende het elektronische

schoo lbord/A.Kegel 74

toelichting op de stellingenbetreffende de videoplaat/

F.W.de Vrijer 77

Commenta re n 78

commentaar op de stellingenvan Th.H.Oltheten

betreffende detelekrant /R.A.Timmermans 78 comme ntaarop dest ellingen van A. Kegelbetreffende

het elektronischeschoolbord/CoSonnemans 80 commentaar op de stellingen van F.W.de Vrijer

betreffende VLP/J J. Geluk 81

Samenvatting van de discussie/A.Kruijf 84 Codering en opslagvan grafische info rm at ie 89

Stelli ngen 91

microfilm voor infor mat ie-opslag/R.A.Timmermans 91 ret rieval van gecodeerde informatie/F .van der Walle 92 cent raleof decentra le informati ehe rkenning/H . van Steenis 93 papierof beeldsche rm?/PJ . Kalff 96

Toelichtingenop de stellingen 97

toelicht ing op de ste llingenbetreffende de microfilmt

R.A. Tim me rmans 97

toelichting op de stellingen betreffende retrieval van

geco deerde informatie/F.van der Walle 100 toelichting op de stellingen betreffende papier versus

beeldscherm/P.J .Kalff 105

Commentaren 108

commentaar op de stellingen van R.A. Timmermans

betreffende de microfilm/U.Taks 108

Samenvatting van de discussie/A. Kruijf 110

Grafische terminals en displays 115

Stellingen 117

facsimile-diensten/M. Bowden enJ. Malster 117

Summaries of the presenta tions 118

summary of the talk of C. Schmidt-Stöltingabout

facsimile 118

summary of the presentation of M.Bowden and

J.Malster about facsimile 122

summary of the presentation of P.Raingerabout

Ceefax 125

Summary ofthe discussions/A. Kruijf 131

Appendix 1: Een algemeen'Technology Assesmenr' probleem, of,

hoe technicus en samenleving elkaar zien 135

Stelling 135

Tegenstelling 136

Lijst van aangemelde deelnemers 138

Literatuur 144

Op weg naar een nieuw communicatietijdperk

Status van het colloquium

Het te_{leco mmunicatie-colloquium wordt jaarlijksgeorgani seerd door enkele} laboratoria van de afdeling Elektrotechniek van de Technische Hogeschool Delft.

Met de voorbe reidingervan iseen speciale_{commissie belast, bestaande uit} verteg enwoo rd igers van _{de academische wereld, bedrijfsleven, overheid en} maatscha ppelijke instellingen .

Tijdens elk colloqu ium wo rdt in een z_{estal middagzittingen een actueel} them a uit de co_{m municatietechniekbeh andeld,waarbijin hetbijzonder}

het accent wordt gelegd op de te verwachten ontwikkelingsmogelijkheden_{. De} resu lta ten va_{n de colloquia worden door een in overleg met de deelnemers} gevor mde redactiecommissie gep ubliceerd.

Men hoopt hiermee niet _{alleen een zekere steun te verlenen aan de lange} t_{ermijn studies in industrie en bedrijfsleven, maar ook de maatschappij}

te sti muleren tot meedenken over de te volgen koers.Bovendien zijn de collo -quia bedoe ld om gegevens aan te dragenvoor overheden en instellingendie belast z_{ijn met het vaststellen van beleidslijnen op een bepaald ter}

rein,het stelle n van prioriteiten ,_{het samenstellen van wensenpakketten enzovoorts.}

Om de _{discussies zo waardevol mogelijk te maken , is deelname}

aan het colloquium in beginsel _{beperkt tot bij de studies op het 'thernagebied'} be-trok kenen ,waarbij in het bijzonder ouderejaarsstudenten,afstuderendinde t_{elecommunicatietechniek,welkom zijn.}

De twee vorige colloquia waren gewijd aan:

1970/1 9 71 -'Hetlokale telecommunicatienetvan straks'.

Ei_{ndverslag uitgegeven door Stichting Toekomstbeeld der Techniek onder} de naam: Communicatiestad'85 .

19 71/1972 -'Telecommunicatie in het weg- en raiIverkeer'.

Diverse deelverslagen: H. van Campenhout. Eindverslagin bewerking.

B · ·

IJ U,

over u, zon er

der u...?

_{U ....}

L.IJ.

Fan Unen

Het ziet ernaar uit dat wij aan de vooravond staan van een nieuw communi-catietijdperk: dat van de grafische telecommunicatie._{Technisch zal het}

mo-gelijk zijn in onze huizen 'elektronische brievenbussen' te installeren,waarin via de ether of door middel van kabelverbindingen grafische informatiekan worden 'gedeponeerd', _{bijvoorbeeld in de vorm van krantepagina's, of van}

schoollessen.

Niet alleen zullen door deze technieken de communicatiemogelijkheden voor het bedrijfsleven en voor particulieren verder kunnen worden verbe-terd, maar ook zullen bijvoorbeeld dagbladen verlost kunnen worden van hun tijdhandicap, _{terwijl papierschaarste ook geen probleem meer zou}

hoeven te betekenen.

Dit zijn enige van de belangrijkste conclusies die men kan trekken uit het jongste telecommunicatie-colloquium van de TH-Delft, dat deze kee r was gewijd aan 'Grafische telecommunicatiesystemen'. De titel van het eind-verslag, 'op weg naar een nieuw communicatietijdperk' , moge futuristisch lijken, hij is het echter geenszins. Immers telefoon, telegraaf,telex en televi-siekrant (Ceefax, Oracle) hebben nu al deels de taak van onze klassieke

brievenbus overgenomen.

MAATSCHAPPELIJK BELANG

Gezien de enorme consequenties die het oprukken van de grafische tele-communicatie zal kunnen hebben voor de samenleving, lijkt het tijdig op-stellen van een 'technologische begroting' van groot belang. Er zijn immers heden ten dage haast geen technische of technologische limieten meer.

Men kan zich echter van elke technische ontwikkeling afvragen, of deze uit sociaal, cultureel en economisch oogpunt gewenst is. Weliswaar zullen de belangrijkste beslissingen wat betreft de toekomstige ontwikkelingen door

politici worden genomen, maar het lijkt zeer zinvol dat de technische wereld daarvan de samenleving in al haar geledingen tijdig op de hoogte brengt,

zodat deze kan meedenken over de te volgen koers.

In dit verband is het interessant te wijzen op een uitspraakvan professor Horst Ehmke, de vroegere minister van Posterijen en

Telecommunicatie-zaken in de Bondsrepubliek : 'Politiek haalbare oplossingen voor de ont -wikkeling van onze communicatiesystemen kunnen alleen maar worden

gevonden in openbare discussies en niet in zittingen achter gesloten deu ren door ambtenaren, technici en marketing planners.' Hij onderstreepte

zijn pleidooi om het grote publiek meer bij de besluitvorming te betrekken

door te zeggen: 'Het is onwaarschijnlijk dat in de komende paar decennia

enigander geb ied van technologische vooruitgangde kwaliteit van ons be-staan op dezelfdewijze zal beinvloeden als dat van de nieuwe communicatie-technologieën.'

KLOOF

Een ander aspect dat bij de elkaar steeds sneller opvolgende technologische

on twikkelingen een rol speelt, is, dat de vermeende kloof tussen

techno-craten en het grote publiek zich verder dreigt te verbreden.

De journalist Nigel Calder, die vorig jaar de Kalinga-prijs voor

populari-serin g der wetenschap won,beklaagt zich erover dat voorlichtingsmedia in

gebreke blijven het publiek op de hoogte te brengen van belangrijke weten

-schappelijke ontdekkingen, omdat het daarvoor niet ontvankelijk zou zijn. Hij wijst er vervolgens op dat de kijkdichtheidscijfers van TV-programma's

met 'moeilijke onderwerpen' als evolutieleer en foto-synthese,aantonen dat het grote publiek daarvan wel degelijk kennis wil nemen, maar dat de kloof in stand wordt gehouden door de managers der massamedia. Ook zijn er beschuldigingen aan het adres van een andere groep. Een Franse journalist stelde het in een artikel over Europese kabeltelevisie aldus: 'Zo lang de

gewo on te blijft bestaan dat technici het voor het zeggen hebben, zo lang zullen regeringenzijn overgeleverd aan een soort technische mafia.'

Met deze publikatie over datgene wat tijdens het colloquium ter discussie

heeft gestaan en de conclusies waartoe het heeft geleid, hopen de collo-quium-deelnemers een bijdrage te leveren aan de voorlichting van het grote publiek.

Wellicht zal zo ook kunnen worden voorkomen dat wij opnieuw in een situatie verzeilen die ooit zo kernachtig werd samengevat met de uitdruk-king:'Chez vous, de vous et sans vous...'1 •

Aldus karakteriseerde deFranse delegati ede rol vanons land bijhet totstandkomen van de Vrede van Utrecht (1713), dieeen eind maakte aan de Spaanse Successie-oorlog.

Conclusies van het colloquium

MAATSCHAPPELIJKE CONCLUSIES

1. Op basis van de huidige technologische ontwikkelingen mag worden ge

-steld dat wij op de drempel staan van een nieuw communicatietijdperk:dat van de grafische telecommunicatie.

2. Technisch zal het mogelijk zijn in onze huizen 'elektronische brieven-bussen' te installeren, waarin via de ether of door middel van kabelverbin-dingen grafische informatie kan worden 'gedeponeerd', bijvoorbeeld in de vorm van krantepagina's of schoollessen.

3. Het beantwoorden van de vraag of een dergelijke uitbreiding van onze telecommunicatiesystemen gewenst is, en zo ja, in welke vorm dat zal moeten geschieden,is vooral een politieke zaak.

4. Gezien de maatschappelijke implicaties die uit eerder genoemde ontwik-kelingen kunnen voortvloeien, is het van groot belang nu al de samenleving in al haar geledingen uitvoerig voor te lichten en haar te stimuleren mee te denken (mee te beslissen) over de te volgen koers.

5. Het verdient aanbeveling te bestuderen in hoeverre integratie van deze nieuwe vormen van telecommunicatie met de bestaande diensten (telegraaf,

telefoon, enz.) en thans in ontwikkeling zijnde vormen (kabel-TV) nuttig en gewenst is.' .

6. De nieuwe vormen van telecommunicatie kunnen worden gerealiseerd door de bestaande infrastructuur van verbindingskanalen uit te breiden.

Deze behoeft dus niet te worden vervangen. Wel kan grafische telecommuni-catie fungeren als vervangingsmiddel in het geval van bepaalde grondstoffen-tekorten (bijvoorbeeld:krantenpapier).

rt 1 - I-e e

J

"

::>

7. De invoering van grafische telecommunicatiesystemen kan ineen eindfase tot grote wijziging leiden in de werkwijze en de bedrijfsstructuurvanzowel degrafisch e industrie als de PTT's.

8. De invoering van grafische telecommunicatiesystemen kan de verhouding van pers en omroep grondig wijzigen. Enerzijds door het opheffen van de tijd-handicap van de pers. Anderzijds door het opheffen van de schaarste aan elekt ronische informatiekanalen en landelijke en/of stedelijke informatie-distribu tiesystemen .

9. In de gebruikerssfeer kan invoering van grafische telecommunicatie-systemen belangrijke voordelen opleveren. Selectieve informatie-opname, zowel als bescherming tegen ongewenste informatie kunnen door deze syste-men worden bevorderd.

10. Om richting te geven aan de ontwikkeling van grafische telecomm unica-tiesystemen is het gewenst dat de samenleving zich bezint op principiële vragen als:

-moet de opheffing van schaarste aan elektronische(ether- èn kabel-) infor-matietransportsystemen zowel alsdistributiesystemen, worden bevorderd of afgeremd?

- zal het bedrijfsleven zich hierbij uiteindelijk een zelfde positie mogen verwerven als bij de papierinformatietransportsystemen?

TECHNISCHECONCLUSIES

11. Grafische telecommunicatiesystemen maken het mogelijk een zestal functies die bij het gebruik van papier als informatiedrager alle door het papier worden vervuld, op te splitsen over evenzovele onderdelen van het systeem. Deze opsplitsing kan zowel enerzijds tot aanzienlijke papier -besparing leiden als anderzijds interessante nieuwe 'vrijheidsgraden' aan de gebruiker verschaffen. Het op scherpzinnige wijze uitbuiten van deze vrij-heidsgraden zal tot tal van nieuwe vormen van grafische telecommunicatie kunnen leiden (zie 'Balans van het colloquium',p.22).

12. Een snelle groei van grafische telecommunicatiesystemen is vooraldáár denkbaar, waar bestaande-eventueel in geringe mate aan te passen -àfzeer binnenkort ontstaande infrastructuren zich daartoe lenen. Men zou op grond hiervan een snelle groei kunnen verwach te nbij:

telekopiëren-beeldplaat

- via bestaande telefoonnet

- via bestaande goederendistributiestelsels 17

lees-TV - via bestaande ethernetten en eventueel snel ontstaande kabelnetten

afstand(snel)schrijfsystemen - via bestaande telefoonnet gezinsverreschrijver - via bestaande telefoonnet.

De kosten van de vereiste hulpapparatuur thuis zullen daarnaast ongetwij-feld een belangrijke rol spelen.

13. Zakenverreschrijver (telexj. De reeds 40 jaar oude telexdienst zal als vorm van grafische telecommunicatie in het zakelijk verkeer nog sterk blij-ven groeien. Er is grote behoefte aan een goedkopere verreschrijver. Het is niet te verwachten dat de huidige telexdienst op grote schaal zal worden gebruikt voor verkeer tussen particulieren.

14. Gezinsverreschrijver. Voor het grafische verkeer tussen particulieren zal de gezinsverreschrijver eerst dan levensvatbaar zijn, als het apparaat een-voudig te bedienen (toetsenbord), weinig onderhoudsintensief en via een bestaande infrastructuur (telefoonnet) zal zijn te gebruiken. Onderzoek naar de mogelijkheid (en technisch/financiële wenselijkheid) van gelijktijdige overdracht van spraak en getypte tekst daarbij lijkt aanbevelenswaardig.

15. Afstand-schriifsystemen. Afstand-schrijfsystemen brengen lopend hand-schrift over. Bij de afstand-schrijfsystemen die gebruik maken van de over-dracht via telefoonlijnen, of via de ether, hebben die systemen die toegerust zijn voor mechanische opneming en weergave van handschrift het voordeel van directe vastlegging van het schrift op papier.

Dergelijke schrijfsystemen zullen een uitkomst betekenen voor die groep van gebruikers die over onvoldoende typevaardigheid beschikt, maar ook bijvoorbeeld van grote waarde kunnen zijn voor technici die over grote afstand tekeningen of grafieken willen verzenden.

16. Mechanische afstand-schrijfsystemen. Mechanische afstand-schrijf-systemen hebben een beperkte nauwkeurigheid, maar zullen voor die vor-men van bedrijfscommunicatie waarvoor geen hoge kwaliteitseisen gelden (notities en tekeningen met beperkte gedetailleerdheid), van nut blijven.

17. Elektronische afstand-schrijfsystemen. Bij elektronische afstand-schrijf-systemen wordt de overgebrachte informatie op elektronische beeld-schermen weergegeven. Omdat dergelijke systemen gebruik kunnen maken van LSI (Large Scale Integration) circuit-technieken en dus in massa en relatief goedkoop zijn te produceren, lijken zij het medium bij uitstek voor huis-tot-huis-of zakenverkeer.

.el

ij-l

s

ij -is :n al

}-n

Ir ~e

r

.

r

-;t ~l P k e f-r -n ! -n n r

18.Afstand-sn elschrijfsystemen Het lijkt aanbevelenswa ard igde toep assing van afst and-snelschrijfsystemen - waarbij de brief in normaal tempo word t geschr even en gecorrigeerd,om vervolgens versneld te worden overgedragen

overeen telefo oncircuit- als alternatief voor de briefpost te bestuderen.

19. Telekopie. De kwaliteit van de huidige telekopieersystemen is goed, maarde overdrachtssnelhe idzalverder moeten worden opgevoerd.

20. Beeldtelefoon. De beeldtelefoon (videofoon) die specifiek is ontworpen

voor het overdragen van bewegende beelden blijkt, ten gevolge van het ondoelmat ig gebruik van de bandbreedte, minder efficiënt voor de o ver-dracht van stilstaand beeld, zoals documenten enzovoorts. Het lijkt derhalve

zinvol de ontwik keling van een speciaal documentenoverdrachtssysteem ter hand te nemen. Een probleem hierbij is echter dat de benodigde (brede band) transmissie-infrastructuur ontbreekt.

21. Elektronisch schoolbord. Het elektronisch schoolbord (audio-visueel onderwijssysteem gebaseerd op overdracht van TV-beelden van school-borden via spraakkanalen) kan een nuttige functie vervullen, daar waar een TV-distribut ie- netwerk ontbreekt, en daar waar wel een netwerk aanwezig is, maar de hoge kosten verbonden aan het maken van een compleet

pro-gram ma een bezwaar zijn.

22. Televisiekrant. Wanneer grafische telecommunicatie via TV op grote schaal zal worden toegepast, zal op den duur elke TV-ontvanger worden uitgerust met een elektronisch geheugen. Anticiperend hierop kan het ge-heugen uitwendig in serie met de antenneleiding worden aangebracht,zoals

voorgest eld voor de in 1975 in Engeland te introduceren,televisiekrant (een systeem waarbij een TV-kijker naar keuze stukken - voortdurend geactuali-seerd - krantetekst op zijn TV-toestelafgebeeld kan krijgen).

23.Door gebruik te maken van het telefoonnet voor het overbrengen van grafische informatie ontstaat de mogelijkheid selectieve informatie van ver-trouwelijke aard uit een groter reservoir op te vragen. De betaling voor deze dienst kan zo beter worden geregeld, terwijl ook geheimhouding kan worden verzekerd.

24. Bij het lezen van een krant blijkt het menselijk oog een uiterst efficiënt aftastorgaan te zijn, om uit de veelheid van informatie datgene op te sporen wat voor de lezer interessant is. Nagegaan dient te worden of deze eigen-schap langs elektronische weg is te evenaren.

25. Beeldplaat. Bewegende beelden met bijbehorend geluid op geperste 19

schijven zullen in de komende jaren op de markt komen, evenals de erbij

benodigdeafspeelapparatuur om beeld engeluid met eentelevisie-ontvanger te kunnen weergeven.Een interessante eigenschap van hetVLP-(Video Long

Play) systeem is de mogelijkheid voo r onbeperk te tijdsduur stilstaande beelden te vertonen. Dit maakt het desbe t reffe nde systeem zeer geschikt vooronderwijstoepassingen, terwijl VLP evenzeer goed is te gebruiken voor

archivering, het inrichten van dat ab ank s en van videotheken. Een ander voo rdeel van VLP is, dat parallel meer geluidskanalen op de plaat kunnen

worden aangebracht.

26. Microfilm. Het medium microfilm/mi crofiche voor de opslag van in -formatie biedt zeer vele voordelen en grote groeimoge lijkhede n. Ondanks een aarzelende start, zal het gebruik van deze techniek in het volgende

decennium sterk toenemen.Detoepas singen zullen voorlopig in de sfeer van

het bedrijfsleven en de overheid liggen;het geb ruik op afstand, alsmede het

particulier gebruik van dit medium op grote schaa l, zijn vooralsnog niet te

verwachten. De fabricage, verzending en archiveringvanmicro film/fi che zijn

goedkoop. Aandacht dient nog te worden besteedaan de ont wikkelingvan

de benodigde goedkopeleesapparatuur,alsmede de opze tvaneeneenvoudig

en 'waterdicht' terugzoeksysteem. Men zal hiervoor een toevlu ch t moeten zoeken bij deelektro nika.

27.Patroonh erkenning. Recente resultat en op het gebied van tekenherken -ningsmethoden tonen aan dat grote besparingen aan overdrach tsko sten van

grafische informatie mogelijk zijn door decentralisati e van het tekenhe rken -ningsproces.

AFGE LE IDECONCLU SIES

28. De verdere ontwikkeling van de grafische telecomm unicatie is onder

meer van veel belangvoor de auditiefgehandicapten.

29. Naast het oefenen in diverse analogevaardighedenals spreken ,schr ijven,

uitbeelden en dergelijke, verdient het aanbeveling reeds bijhet ba sisonder-wijs enkele digit ale vaardigh eden als machineschrij ven, telefonisch kiezen, geb ru ik van handrekentuigen dergelijk e aan te leren.

30. In verband met mogelijke consequenties voor werkgelegenheid , oplei -dingen en dergelijke, lijkt het nuttig nu reeds te begroten in hoeverr ede komst van de beeldplaat,met zijn grote geheugencapacit eit, remmend dan

wel stimulerend zal inwerken op de ontwikk eling van de grafische tele

-com municatie. Waarschijnlijk zal de teverwach tenopbloeivan commerciële

20

ij r g

r r

beeldplaatstudio's een belangrijk stuk 'grafische' activiteit met zich mee-brengen.

31. Lokale televisie, de videocassette, de beeldplaat en de audiocassette vormen de voornaamste media die de huidige grafische industrie kunnen beinvloeden.

In dit verband kan worden gewezen op de activiteiten in Frankrijk van het Centre Commun d'Etude Télévisionet Télécommunication (gezamenlijk project van CNET en ORTF met 160 medewerkers. Dit centrum is belast met: Etude de la possibilité de la fusion à long terme, de tous les résaux de transmission (téléphone, tél é-distribution,télé-informatique, visiophone).

In Duitsland is een soortgelijk onderzoek gaande waarmee een interdepartementele commissie op het gebied van kabeltelevisie, datatransmissie en -processing en brede band communicatie is belast. Opmerkelijk is dat men er in deze beide landen naar streeft de ontwikkeling van de digitale (= numerieke) transmissie en die van de kabel-TV in één studie te verenigen.

In dezelanden zijn de activiteiten duidelijk waarneembaar, zonder daarbij de activi-teiten in andere landen uit te sluiten.

Een balans van het colloquium

J

.L.

Bor

de wijk

TECHNOLOGISCH EBEGROTING

Het doel van het grafische telecommunicat ie-colloq uium was, na te gaan welke eisen zullen moeten worden gesteld aantoekomstige t

elecommunica-tiestelseis als gevolg van de snelle opkomst van tal van nieuw e vormen van

grafische telecommunicatie en, omgekeerd, na te gaan welke faciliteiten do or de telecommunicatietechniek kunnen worde n gebode n om de invoe -ring van deze nieuwe grafische telecommunicati evor men te vergemak-kelijken ; vervolgens in een eerste benaderin g de maat schappelijke conse -quenties van een en ander te begroten , om ten slotte de aldus verkregen

gegevens en inzichten in de vorm van een rapport ter beschik king te stellen

ten behoeve van beleidsbepaling door desamenlevingin haardiverseorga -nen.

WERKWIJZ E

Teneinde vertrouwd te raken met de nieuwe vorme n van grafische tele -communicat ie die ter discussie staan, is gedure nde de eerste zittingen van

het colloquiu m een groot aantal vormen vangrafi sche telecommunicatie op

kritische wijze volgens het systeem van 'spreke rsen tegensprekers' doorge -licht en daarna aan een 'panel-discussie' onderworpen. Deze panel-discussie is in de eerste vier zittingen welbewust niet aan een vaste lij n gebo nden

geweest. Diverse gedach ten die bij deze panel-discussie boven kwamen drij

-ven, zijn, behalve in een door de redacti ecommissie opgeste lde lijst van

conclusiesvan het colloquium, verwerkt in devolgende ana lyse .

ANA LYSE

Om de diverse reeds kortere of langeretijd ingeb rui kzij nde dan wel voo rge-22

=

vel papier = vel papier

=

vel papier

=

vel papier

=

vel papier = vel papier

stelde grafische telecommunicatievormen op systematische wijze te kunnen beoordelen,lijkt het nuttig een aantal kenmerken in te voeren.

Eén kenmerkend onderscheid wordt gevonden in de grafische informatie-soort: schrift, tekening, typendruk, afbeeldingetc.,waarbij iedere soort nog te onderscheiden ware indynamografisch versusstatografisch.

Een tweede onderscheiding kan worden gevonden in de al of niet gelijk-tijdigheid van voortbrenging en opname van de informatie, dat wil zeggen al of niet 'live' [1], waarbij in onze studie de systemen met geheugen (= niet 'live') een overheersende rol spelen. Deze laatste systemen bieden door ver-sneld of vertraagd overdragen de mogelijkheid van kanaalaanpassing.

Ook kan men onderscheiden naar het doel: persoonlijke correspondentie, verspreiding of enquête, dat wil zeggenpunt-punt-verkeer, distributieverkeer.

ofcontributieverkeer,met als verdere onderverdeling 'vaste' verbinding dan

wel 'kies' -verbinding.

De genoemde kenmerken komen in alle mogelijke combinaties en per-mutaties voor,maar zijn mijns inziens toch niet essentieel bij het bestuderen van de huidige overgangsfase van papier - algemener: van een materieel informatiedragend vlies -, als praktisch enige en uitsluitende

informatie-drager, naar de toestand waarbij de informatie enkele malen van type

informatiedrager wisselt alvorens te bestemder plaatse aan te komen.

Deze laatste toestand is eigenlijk al met de opkomst van de telegrafie in de vorige eeuw ingegaan - met als 'bekende' voorgangers trornmel-, rook-, sema-foorsignalen en dergelijke -, maar in de laatste jaren sterk geaccentueerd door de introductie van regeldrukkers, elektronische beeldschermen, mag-netische en elektronische geheugens en dergelijke.

Veel kenmerkender voor de te bestuderen overgang is mijns inziens de

herhaalde wisseling van type informatiedrager die bij de nieuwe systemen

wordt aangetroffen. Deze herhaalde wisseling in moderne grafische tele-communicatievormen doet ons gemakkelijk enige principieel verschillende functies identificeren die weliswaar bij elke grafische communicatie optre-den en daar ook onmisbaar zijn, maar in de klassieke fase, waarin papier als enige informatiedrager optrad, minder gemakkelijk onderkend worden.

Nemen we als voorbeeld een met de hand geschreven brief. Het vel papier dient daarbij als:

1.schrijfvlak 2. monitorvlak

3.geheugenvlak van de zender 4. informatie-overdrager

5.geheugenvlak van de ontvanger 6.1eesvlak

Bezien we nu een telexverbinding met een op ponsband voorbereid bericht en trachten we daarbij dezelfde functies te onderscheiden:

1.sch rijfvlak 2. monitorvlak

3.geheugenvlakvan de zender 4. informatie-overdrager

5. geheugenvlak van de ontvanger 6.leesvlak

=

bedieningst abl eau (toetsenbord)

=

vel papier

=

ponsband

=

elektromagnetische golf

= vel papier of ponsband

=

vel papier.

Nemen we ten slotte lees-TV (Ceefax, Oracle e.d.) met typendruk of een schrijftelefoon met lopendschrift [2],[3]:

1. schrijfvlak

=

bedien ingstabl eau 2. monitorvlak

=

kath od estraalbuis

3. geheugen-vlak' van de zender = digitaal MOS-LS1 schuifregister of

RAM

4. informatiedrager

=

e.m.golf

5. geheugenvlak van de ontvanger

=

digit aal MOS-LSr schuifreg isters of

RAM

6. leesvlak = kathodestraalbuis.

Degero utinee rde typist(e) is volop gewend hetvel papi er als monitorvlak te geb ruiken in plaats van het schrijfvlak (= toets enb ord) . Bij de schr ijf-telefoon zal het de vraag zij n of men het papier als monitorvlak kan weg-laten, maar na enige oefening- en wellicht enige technische ondersteuni ng met een soort 'cursor' - zal dit wel lukken . De telexist(e) venrouw t er blindelings op dat de ponsband dezelfde informatiebevat alshetvelpapier. Welhaast moet men nu concluderen dat het 'vel papier', dat alle zes functies in zich verenigt, onve rvangbaar is. Maar zo'n conclusie is toch te voorbarig. Het is bekend van de invoerapparatuurvanrekenm ach ines, en uit de demonstraties met het elektronisch sch oolbord dat juistdescheid ing van functies allerlei interessante nieuwe mogelijkhe den oplevert.

Een combinatie van een 'bedieningsvlak met toet sen voor wissen, stuffen, opschuiven , aanwijzen, kleuren etc.' en een 'rnonitor vlak bestaande uit een elektronisch beeldscherm' en een 'gehe ugenvlak best aand e uit schu if-registers' geeft de mogelijkheden van onzichtbaar en vrij welmoeitel oos cor -rigeren,aanvullen,opmaken en dergelijke: de ideale verre -ty pemachine van de toekomst, zou men kunnen zeggen, die profe ssion eel reeds worde n t oe-gepast.

Tabel 1 geeft een overzicht van een functie-indelingvoor alle bij het collo -quium behandelde grafische telecommunicatievormen.

Tab el I

brief drukwerk Telex Film Microfich e Fa csimil e beeld- beeldplaat Cecfax

tekening typew erk mozaiek krant telefoon beeldband Schrijftelef oon

schoolb ord printer Telecopi e Videokrant Brieftelef oon

Ty p et elef oon sch rij fvlak papi er, toetsen toet sen kunst- papier , papi er , camera came ra papier ,

bord stof toet sen toet sen toet sen

Monitorvlak papier papier papier optische papier papi er kath. kath. kath.

bor d projecti e buis buis bu is

Geheugen'vlak'vanzender papier papier ponsband kunst- ftlm papier camera kunst- MOS·LSI

bord stof sto f

In form atie (over)drager papier rapier e.m .golf kunst- film e.m.golf e.m.golf kunst- e.m.golf

bord stof sto f

Geheu gen 'vlak'van papier papi er pon sband kunst- film papier kath. ku nst- MOS·LSI

ontvanger bord stof buis sto f

'Lees' vlak papier papi er papier r optische optische papier kath. kath. kath . bord \ projecti e projectie buis buis buis

}\ ,

~~'cl

1~"N

hJ

C'Of'ï

I

Ccl

J Ul

DE 'ELEKT RONISCHE BRIEVENBUS'

Grafische telecommunicatie verschaft onseigenlijk een soortelek tronische brievenbus. Deze 'elektronische brievenbus' zal in een eerste fase kunnen bestaan uit een telefoonkabelaansluiting in combinati emet een 'weergever',

'transductor ' of 'display' ,die de elektronischesignalen die via de telefoon -kabel arriveren , als grafische voorstelling zichtbaa r maakt. Aangezien in Nederland sinds 1968 (stapn 68) iedere woning in eenzogenaamd vooraan -legsysteem met twee aderparen wordt aangeslot en[4], waarvan één aderpaar voor een eerste aansluiting op het automatische telefoonnet dient, kan men nog onderscheid maken tussen een grafische 'kiesverbinding' via het normale telefoonnet en een 'dist ribut ie-aansluiting' op het tweede aderpaar dat daartoe in een vast stedelijk distributienet zou moeten worden opge -nomen.

Deze kiesverbinding zal zowel kunnen worden gebruikt voor het aan-roepen van een informatiecentrum (databank e.d.) als voor het opbouwen van een afstand-(snel)schrijfverbinding tussen twee telefoona bonnees. De maximale schrijfsnelheid wordt daarbij bepaald doorde bandbre edtedie het automatisch telefoonnet ter beschikking stelt:3100 Hz.

De bandbreedte -en daarmede het datatempo- in hetvaste distributienet zal vele malen groter zijn dan de 3100 Hz vanhet automatische telefoonnet. Zouden er voldoende goedkope transduetoren in dehandelkomenvan bijv. enkele honderden guldens per stuk [5], dan lijkt de vorming van abonnee -netten economisch bepaald niet uitgesloten.

Het lijkt met de thans ter beschikkingstaande digit ale technol ogie zelfs relatief éénvoudig om over één vast distributienet eengrootaantalabo nnee-netten te vormen in één of andere vorm van tijdmultipeling.

Zodra er in onze steden kabeltelevisienetten van voldo ende omvang tot stand zijn gebracht, zal in een tweede fase de 'elektronische brievenbus' aanzienlijk ruimer kunnen worden, daar bij dezenetten sprake is van band -breedtes van enkele tientallentot enkele hond erdenMHz.

Maar ook de etherwegis in deze beschouwingen niet te verwaarlozen. Een TV-ontvangtoestel op eigen dan wel gemeenschappelijke antenne aange slo-ten en afgestemd op een daartoe ingerichte TV-zender,kan door toevoeging van wat digitale geheugenschakelingen eveneens als'elektronischeb rieven-bus' worden gebruikt [2],[6].

FACSIMILEOF BEELDBUIS

Welke 'weergever' of'display' zal nu het eerst in aanmerking komenvoor de diverse toepassingen?

Facsimile is hard op weg van een ingewikkeld professioneel gebeuren over te gaan naar de fase van een door leken te hanteren procédé. Er zijn thans reeds telekopieerapparaten op de markt waarmede in vier of zes minuten een document in A4-formaat over een normaal telefooncircuit kan worden 'getelekopieerd',en er zijn bovendien systemen aangekondigd die hetzelfde binnen één minuut zouden kunnen presteren.

Maar ook de beeldbuis is op weg. Gebruik makend van het feit dat reeds zovelen een TV-ontvangermet beeldbuis bezitten,is o.a. de BBC van plan in 1975 een grafische telecommunicatiedienst in te voeren onder de naam 'Ceefax' [2]. In Friesland wordt op tal van lagere scholen reeds voor het derde achtereenvolgende jaar een serie 'telebord'-onderwijsprogramma's via de ether ontvangen,afkomstig van de'F ryske Akademy',waarbij uit kosten -overwegingen geheugenschakelingen per schoolontvanger worden vermeden

zolang de TV-zender Smilde nog voldoende 'vrij e TV-uren' bezit [7]. TELEAC maakte vanaf het voorjaar 1974 regelmatig gebruik van het in [8] beschreven telebord als snel en goedkoop systeem voor het invoegen van grafieken en tekeningen in een cursus over beton techniek.

Welke van de beschreven nieuwe grafische telecommunicatievormen zal nu het eerst tot een toepassing op grote schaal kunnen leiden?

Voor een snelle invoering op grote schaal zal aan een aantal voorwaarden moeten worden voldaan:

a. de nieuwe dienstverlening zal in een behoefte moeten voorzien (al of niet zinvol, al of niet opgewekt);

b. een bestaande of ontstaande, eventueel aangepaste, infrastruct uur zal moeten kunnen worden gebruikt;

c. het 'grafische terminal' zal betrekkelijk goedkoop en eenvoudig te be-dienen moeten zijn.

Hoewel aan alle drie voorwaarden tegelijkertijd zal moeten worden voldaan, lijkt het toch verstandig met de discussie van één ervan, en wel met b, te beginnen.

ET HERD 15TRIB UTIE

Bruikbare infrastructuren zijn aanwezig in de vorm van bestaande distribu-tienetwerken van omroepzenders (geluid en beeld), al of niet aangevuld met collectieve antennevoorzieningen, voor het op korte termijnrealiseren van: 1.nieuwsvoorziening via lees-TV (Ceefax, Orac1e e.d.);

2. omroeponderwijs via het elektronisch schoolbord of 'telebord'.

Het succes van lees-TV zal mijns inziens sterk afhankelijk zijn van de kosten van de extra geheugenapparat uur die aan elke TV-ontvanger moet worden 27

toegevoegd, maar ook van de mogelijkheid de centrale 'software' produktie

-kosten te recupereren.

Voor toepassingen van het elektronisch schoolbord in landen met een goed ontwikkeld TV-zendernet kan de convertor bij de TV-ontvangerv er-vallen zolang in deze netten nog vrije TV-zendtijd (morgenuren voor scholen! ) aanwezig is. In dit kader passen de eerder genoemde experimen-ten van de 'Fryske Akademy' en van TELEAC. Vermelding verdienen in dit verband ook de tijdens het colloquium onbesproken gebleven - Japanse ontwikkelinge nop hetgebied van 'still picturebroadcasting'[6].

GRAFISCHE 'K IESVERB IND ING'

Een ande re bruikb are infrastructuur wordt geboden door het bestaande

open bare telefoonnet , enwel voorhet realiseren van:

1. gezinsverreschrijver;

2.telekopie er-(kiesfacsimile-)systemen;

3.afstand-schrijfsyst eem ;

4. afstand-snelschrijfsy stee m(elektro nischebrief).

De toepassing van de in[9]beh and elde rnozaiekprinter als mogelijke gezins-verresch rijver spreekt voor zichzelf.Het feit dat nog niet vele mensen even snel leren typen alssch rijvenis een -tijdelijk? - nadeel.

Het in [10] besproken teleko pieersysteem vergt vier of zes minuten voor

het overdragen van een A4-formaa t overeen normaal telefooncircuit.

Afge-zien van de kosten van de terminal en de materiaalkosten gaan dan de

telefoonkosten een belangrijke rol spelen, indien we denken aan een mo

-gelijke toekomstige toepassing als de facsimile-krant. Bovendien zullen bij

een massale toepassing de bestaande telefooncentralesmoeten worden aan-gepast. Deze zaken komen veel gunstigerte liggen, indien de overdrachtstijd van een A4 to t enkeletientallen seconden zou kunnen worden gereduceerd, zoalsdoor enkelesprekerswordtverwacht.

Voor het afstand-(snel)schrijfsysteem wordt bij de PTT zowel als bij de

indust rie intoenemende mate belangstellinggetoond.

Indien de termina l-apparatuur goedkoop kan worden geproduceerd,zal de

schrijftelefoon , waarbij schriften spraak tegelijkertijdworden overgedragen,

in vele beh oeften kunnen voorzien,waarvoor tot voor kort aan de documen

-tenmod e van de beeldtel efoon werd gedacht. Vooral indien aan de schrijf -telefo on nog een docum entenlezer zou kunnen worden toegevoegd.Archi

vering kangeschieden met een eenvoudige cassetterecorder.

Bij het afstand-snelsch rijfsysteem (b riefrnode) wordt de gehele spraakband voor sch rifto verdr acht gebrui kt. Een comb inat ie van afstand-schrijf- en

DIST RIB UTI ENETVIA KABELT EL EVISI ENET

Een (landelijk) kabeltelevisienet [11] zal in eerste aanleg dienen voor de verbete ring van de ontvangstkwaliteit in gebieden met slechte of onprak -tische directe etherontvangstmogelijkheden. Als zodanig is het een verleng -stuk van de ether en gelden voor dit net dezelfde conclusies als reeds voor de etherdistributie zijn gemaakt.

Het kabeltelevisienet biedt dank zij zijn grote bandbreedtereserve als interessante extra mogelijkheid de in de voorgaande paragraaf genoemde schuifregistergeheugens , voor een aantal abonnees, voor een gehele wijk of zelfs voor een gehele stad centraal op te stellen, waardoor de aanschaf van zeer omvangrijke geheugens mogelijk wordt. De abonnee krijgt daarbij zijn grafische inform atie in de vorm van een normaal videosignaal geleverd als onde rdeel van een kiestelevisiesysteem. Het zal van de snelheid waarmee deze netten worden gerealiseerd en de kostenontwikkelingvan degeheugens afhangen welk systeem uiteindelijk de meeste voordelen biedt. Het lijkt niet uitgesloten dat voor stedelijke en plattelandsgebieden hierdoor een verschil in voorkeur zal ontstaan.

DISTRIB UTI EN ETVIARES ERV E-TELEFOONAANSLUITING

Hoe wel voo r de vormingvan zo'n net een aantal extra voorzieningen nodig is,is het haarvatennet van het zogenaamde kabelverdeelpunt naar de wo-ningen in gro te delenvan het telefoonnet voorhanden. Over zo'n distributie -net zou wellicht met snelheden van enkele Mbits/sec kunnen worden ge -werkt ten behoeve van:

I.facsimile-krant; 2.mozaiekprinter-krant; 3.kabelbeeldbuis-krant.

De beeldbuiskrant . bijvoorbeeld van een schuifregistergeheugen voorzien -heeft als voordeel boven de eerstgenoemde twee systemen dat vrijwel on-middellijk correcties,herzieningen en aanvullingen mogelijk zijn.Voorlopig zal als nadeel gelden dat de capaciteit van de schuifregisters beperkt moet blijven in verband met de kosten, zodat voor informatie die voor langere tijd bewaard moet blijven een aanvulling met een magneetband- of schijf -geheugen noodzakelijk is.

Zoals reeds in de vorige paragraaf werd opgemerkt, is het zeer wel denk-baar over dit distributienet verscheidene abonneenetten in tijdmult iplex op te bouwen waarbij een soort 'message' of 'packet-switching' kan worden toegepast in het centrale voedingspunt van het net op de, vanuit diverse informatiebronnen , aangeboden berichten. De berichten kunnen van een afzendercocteringworden voorzien. Door nu in de kabelverdeelpunten in de

29

diverse woonwijken aan de ingangvandeabonnee-aftakk ing code poorten te plaatsen,kan worden bereikt dat de bericht en danwel pakketten uitsluitend aan komen bij dieabonnees die hetzijbet alend abonnee zijn,hetzij -,in geval van gratis informatie, zoals reclame - hebben verklaard geen bezwaar te hebben tegen ontvangst in hun 'elekt ro nischebrievenbus' .

MAATSCHAPPELIJK E CONSE QUENTIE S

Het lijkt ondoenlijk in hetbestekvan dit colloquium -verslag een uitputtende behandeling te geven van de maatschappelijke consequenties van het in zwang komen van grafische informatiesyst emen . Maar het iswelmogelijk enkele gebieden aan te geven waar vèrgaande verschuivingen kunnen op-treden, tenzij - omdat beleidsbepalende organen zulks nodig achten -tijdig wordt bijgestuurd.

VERVANGING VAN PAPIER

Over dit onderwerp is reeds veel geschreven. Voorzovermenhet materiaal papier als essentieel aanmerkt voor het begrip boek,tijdschri ft enkrant, zal er bij vervanging van papier door elektronische middelensprakezijn van het verloren gaan van 'iets zeer vertrouwds'[12] .

Het geestesprodukt echter, vastgelegd als een georde nde verzameling van grafische symbolen,letters, woorden, zinnen, zal in eerste instantiedoor de komst van een elektronisch leesapparaat in het geheel niet behoeven te worden aangetast. Het eindprodukt zal integendeel rijker kunnen zijn naar vorm en kleur. Het kan op eenvoudige wijze wor den aangevuld met orale informatie, bewegende illustraties e.d.

WIJZIGING IN DE POSITIE VAN ORALE TEN OPZICHTE VAN GRAFISCHECOMMUNICATIE

Het aantasten van het boek in de zin van het geestesprodukt ,de geo rdende verzameling van grafische symbolen, moet veeleer worden verwach t uit een geheel andere hoek. De Westerse cultuur wordt immers geke nm erk t door een lees- en schrijfbeschaving Van de massa. Door het gedurende eeuwen ontbreken van geschikte audio-registratiemiddelen is de Westerse mens een-zijdig ingesteld geraakt op grafische informatie-overdracht. Enhoewelaud io-registratie thans betrekkelijk eenvoudig mogelijk is, beschi kken nog maar weinig mensen over een eenvoudige zakdictafoon, terwijl vrijwel iede reen een eenvoudige zakagenda of een notitieboe kje bezit. De vraagkan worden 30

gesteld of de orale communicatiecapaciteiten van de Westerse mens niet sterk zijn teruggelopen in de eeuwen die volgden op de uitvinding van de boekdrukkunst.

De invoering van audio-registratiemiddelen heeft inderdaad een hernieuw

-de aandacht voor orale communicatie tot gevolg gehad. Men -denke aan -de audio-practica voor taalonderricht, men denke ook aan de stemmen die, voor de thans nog oraal gerichte samenlevingen, orale onderwijsmiddelen voorstellen, teneinde de ontreddering die veelal optreedt bij het introdu-ceren van grafische communicatie bij dergelijke samenlevingen te voor

-komen.

In mijn ogen is de discussie over het al of niet voortbestaan van het boek veeleer een discussie over de positie die grafische en orale communicatie ten opzichte van elkaar in de toekomst zullen innemen, dan een discussie over het al of niet in gebruik blijven van papier, als drager van grafische infor

-matie.

Persoonlijk lijkt het mij daarbij zeer onwaarschijnlijk, dat de niet

-electro-nische grafische informatie-overdrachtsweg zou wegvallen. De grafische in-formatie-overdrachtsmethode leent er zich immers bij uitstek voor, infor

-matiebron en informatiebestemming aan elkaar aan te passen.Een bericht dat in uiterst langzaam tempo is geschreven, kan snel tot zéér snel worden gelezen, afhankelijk van de geoefendheid van de lezer. En hoewel er de laatste tijd wordt gerapporteerd over experimenten in snelluisteren ten be

-hoeve van slechtzienden, blijft het 'scannen' van een bericht op eventueel belangrijke passages toch typisch voorbehouden aan de grafische informatie-overdrachtsvorm.

ELEKTRONISCHE BRIEVENBUS

Elektronische bezorging van kranten en post zoals zulks in een eindfase denkbaar is, zal zowel in de grafische industrie als bij de PTT's tot grote wijzigingen in de bedrijfsstructuur leiden.

Maar ook het probleem van de persconcentraties kon weleens geheel an-ders komen te liggen zodra de krant aan huis wordt 'gedrukt'.

Het probleem van de transportkosten, die een aanzienlijk deel uitmaken van de kosten van het eindprodukt krant, komt geheel anders te liggen. Door de enorme tijdwinst wordt directe competitie met de omroepnieuws-diensten mogelijk [5].

De bescherming van de privacy die de elektronische brievenbus kan bieden door de mogelijkheid allerlei ongewenste reclame en andere lectuur tegen te houden· mits de overheid zulks tijdig bevordert -, gaat die van onze huidige brievenbussen ver te boven. Het 'brievenbusnumrner' wordt hiermede meer of minder geheim.

VAN COLLECTI EV ENAAR INDIVIDUEL EIN FORM ATI E-OPNAME

Karakteristiek voor het lezen van krant, tijdschrift , boek is het : 'met een

boekje in een hoekje kruipen' . Een onbesche idenblik over de schouders van

iemand die intens aan het lezen is, kan reedsals kwetsend worden ervaren,

ook albetreft het eenspannendepassageinoverigens relat ief onpersoonlijke

lectuur [12].

De min of meer familiale televisie met heténekijksche rmper gezin heeft

het collectieve 'informatie opnemen' van vóór de boekdru kkunst gedeel -telijk teruggebracht.

Vereenvoudiging en vermenigvuldiging van elekt ronisch e lees- en kijk -schermen zullen ons ongetwijfeld weer teru gvoer en naar een individueel, selectief opneem patroon. Willen we dat ?

OMROEPPATROON

De omroep, in het bijzonder de.televisie, speelt een dominerende rol in

de 'infonnatie'-verschaffingin de samenleving van vandaag.

Karakteristiek voor onze omroep is de distributie van zend tijd aan gega -digden door de overheid op grond van deomroepwet,dieinfeite uitgaatvan

een voortdurende schaarste aan distributiemidd elen. Zowel de kabeltelevis ie als de hiervoor besproken grafische telecommunicati evo rmen maken een

einde aan de schaarste en tevensaan detijd-handicapvan depers.

De vraag naarde blijvende gegrondheid van het toew ijzen vanzendtijd,of

algemener: distributiefaciliteiten door de overheid opgrond van eensecun -daire wet als de omroepwet, tegenover de vrijhed en die het verdrag van

Rome verwoordt,komt hiermede des te sterker naar voren.

BEELDPLAAT

In hoeverre de komst van de beeldplaatmet zij ngro te geheugen capaciteit

verstorend of juist stimulerend op de geschetste ontwikk elingzalinwerken,

is thans nog niet te zeggen.

LITERATUUR

I. Stru ct u uronderzoek in de grafische industrie, rapport nr.S: 'Mogelijk e wisselwerkingen tussen traditioneel-grafische en nieuwe communica tie -media' ;Instit uut voor Grafische Techniek TNO,Amsterdam ,19 73 . 2. P.Rainger, 'A broadcast information service Ceefax', Electronics and

n n 1, .e ft 1-(

-:

1,

in

a-m

ie ::Jf n-m -it n, <e i e-Pow er,12juli 1973, pp.274-276.

3. J.L. Bordewijk, ' ''Scribosony'' developments in the Netherlands', Communication for EBU Working Party S, 8 februari 1973.

4. H.A. Hendriks, 'Aanleg van telefoonleidingen in de nieuwbouw',Data, 71 (I970), nr. 1-2,pp. 5-35.

5. H. Ehmke, 'Die Entwicklung der Nachrichtentechnologien - Möglich-keiten und Aufgaben',Media Perspektiven (te verkrijgen op het adres: 6 Frankfurt am Main 1,Postfach 3294, Bertramshof).

6. Heiichiro Ando en Hisakichi Yamane, 'Still-picture broadcasting, a new informational and instructional broadcasting system', IEEE Trans-actions on Broadcasting;vol. BC-19, nr. 3, September 1973.

7. D. Wiersma, 'Het telebord experiment in Friesland', Onderwijs en Media,5e jrg.,nr. 4,pp.107-110.

8. A. Kegel et al., "TheeIectronic blackboard',Tijdschrift voor het Neder -lands Electronica- en Radiogenootschap ;deel 38, nr. 6, 1973.

9. J.M. Dirksen, H. van Campenhout, J.L. de Kroes, W. Crouwel et al.,

'Alphanurneric symbols for mosaic printers and displaytubes', gepubli

-ceerd in het verslag van het 'International Symposium on Human Fac

-tors' ,juni 1972.

10. D.M. Costigan, '''Fax'' in the home: looking back and ahead',IEEE Spectrum ,september ln4,pp. 76-82.

I I. 'Cornmunicatiestad 1985', Rapport telecommunicatiecolloquium

1970-197 I, Uitgeverij 'stichting toekomstbeeld der techniek', Den Haag.

12. J.L. Bordewijk, 'Op weg naar de elektronische uitgeverij', bijdrage aan de bundel Of het gedrukt staat,Van Gorcum & Comp. B.V., Assen, 1973. Uitgegeven naar aanleiding van: Colloquium 'De Toekomst-van het Boek' ,Amersfoort,1-2 december 1972.

Grafische punt-punt verbindingen door

middel van mechanische transducers

Stellingen

TRANSMISSIE VAN LOPEND HANDSCHRIFTIJ.J.GELUK

1. Het handschrift is een van de meest betrouwbare identificaties van de

mens;de handtekening geeft al het vastgelegde een zegel van herkomst.

2. In de moderne communicatiesystemen is het handschrift, ten opzichte

van auditieve en alfanumerieke informatie,verwaarloosd.

3. Met de hand schrijven en tekenen zijn voor overdracht gelijke informaties;

intellectueel zijn ze'een andere wereld'.

4.Schrift bezit een onbeperkt geheugen, evenalsde grammofoonplaat en de

magnetische band.

5. Spraak en schrift kunnen simultaanwordenopgetekendop plaaten band.

6. Handschrift en spreken zijn mindersnel dan u denkt. Spreken en

schrij-ven van het gesprokene kunnen niet samengaan. Spreken en tekenen als illustratie zijn veelalsimultaan .

7. Overdracht van lopend schrift,spraak enmuziek('grafofonie')bieden een

maximum aan instructieve waarden en muzikaal genot per

bandbreedte-eenheid.

8. AI het geschrevene is slechts een voetspoor van de gedach tengang; ook

dit!

9. Correspondentie met schrift is belangrijk voorgeschooldezienden;

con-versatie via schrift is noodzakelij kvoorgeschooldedoven.

10. Alle audiofrequente transmissiekanalen en opneemsystemen zijn toe

-gankelijk voorhet grafofoonsignaal.

TELEXDIENST/A.CHR.JANSEN

1. De reeds 40 jaaroude telexdienstzalookindetoekomst nog sterk blijven groeien ondanks de - vergeleken met nieu were ontwikkelingen- beperkte gerieven van de voor deze dienst internatio naal gestandaardiseerde verre -schrijvers.

2. Bij de ontwikkeling van goedkopere (in aanscha f en in exploitatie)verre -schrijvers ter verdere stimuleringvan de telex dienst moet de oplossing niet worden gezocht in beperkingvan de abon neegerieven , noch in beperking van de levensduu r.

3. De huidige mechanische verreschrijvershebben reedseen hoge graad van betrouwbaarheid bij een betrekkelijk gering ' preventief onderhoud en een zeer lange levensduur. Daarom moet bij deelektronificering van verreschrij-vers in hoofdzaak worden gestreefd naar verlaging van de produktiekosten bij nog grotere betrouwbaarheid.

4. De bij elektronificering van verreschrijversop het eerste gezicht voor de hand liggende overgang van ponsband naar magneetband als geheugen is vermoedelijk economisch alleen te verwezenlij ken als enige verminderingvan het bedieningsgemak voor de abonnee wordtgeaccepteerd.

PUNT-PUNTVERBINDING EN/J.L.DEKROES

Mozaiek

verreschrijver

(g

ezinsverreschrijver)

1. Ineen hedendaags ontwerp van een verresch rijver zullen vele functies, waarvoor 40 jaar geleden mechanismen werd en verkozen , totstand worden gebracht door elektronische schakelingen.

2. Het mozaiekprincipe is een voorbeeld van een drukprincipe , waarbij het gebruik van mechanismen tot een minimum is teruggebracht.

3. De lettervormen zijn hierbij niet vastgelegd in een mechani sch geheugen (de negatieve lettervormen), doch in een elektronisch 'read only memory' (ROM). De overgang van Latijnse naar Russische, Griekse, Arabische, Hebreeuwse of Indiase lettertypen kan plaatsvindendoor uitwisselingvan de ROM. Ook verreschrijvers voor meer dan één lettertype zijn hierdoo r te ontwerpen.

4.Door het toepassen van een voldoendgroo t ROMkan men deleesbaarheid

n e :-t

n

n

n

j-n

e s

n

:, 1 1 :, e e

van de letter belangrijk beter maken dan die van de thans commercieel verkrijgbare ROM's.

5. Bij verreschrijvers volgens het mozaiëkdrukprincipe is het mogelijk naast letters,cijfers en leestekens ook tekeningen over te brengen.

6. Aan de bestaande telegraafcode no. 5 kan een zodanige uitbreiding wor-den gegeven, dat tekeningen en formules in de tekst kunnen worden afge-drukt.

7. Als toepassinggebied dient men niet alleen te denken aan het overzenden van weerkaartjes e.d. doch ook aan het opvragen van gegevens uit data -banken (teletheken), uitvoer uit rekenmachines etc.

8. Bij een te verwachten grote verbreiding van een goedkope verreschrijver moet men zich afvragen of deze verreschrijvers moeten worden aangesloten op een eigen telexnet of op het telefoonnet, dat reeds in de meeste huizen is doorgedrongen.

Uitgaand van de laatste gedachte kan men zich een telefoonnet voorstellen waarbij de eindapparatuur is uitgebreid met verreschrijver en/ofbeeldbuis voor smalbandige (300-3400 Hz) grafische informatie.

Een dergelijk net zal de toegang tot databanken (teletheken), reken-centra etc. vergemakkelijken. In de meer verwijderde toekomst kan men het afdrukken van de krant bij de abonnee thuis verwachten (in de vroege morgenuren, als het telecommunicatienet praktisch niet wordt gebruikt). De samenstelling van deze krant kan worden afgestemd op de persoonlijke voor-keur van de abonnee.

Toelichtingen op de stell

ingen

TOELIC HT ING OP DE ST ELLI NGEN BET RE F FENDE TRANSMISSIE

VANLOPENDHANDSCHRI FT /J.J.G EL UK

Lopend handschrift bestaat uit een enkelvoudige plaatsbepaling binnen een vlak kader alsfunctie van een tijdvolgorde , gereke nd vanaf een zeker tijdstip nul,en waarbij de relevante plaatsen een permanente markering wordt ge-geven.

Om het lopend handschrift om te zetten in een elektrischsignaal ishet nood zakelijk de volgendeinformati este verwerken:

1. twee coörd inaten; 2. markering; 3. kaderwisseling.

In principe zij n de coö rdin aten ééndu idige functies van de tijd binnen het gestelde kader ; zij kunnen dus als analoge signalen worden behandeld. De markering (wel of niet 'sch rijven')en dekad erwi sseling zijntypisch signalen die binair van karakter zijn. Afhankelijk van de transmissieweg zal men mede zijn keuze moeten doen uit de verschill ende methoden van signaal-samenstelling.

Sinds enkele jaren is er een systee m ingevoerd, bekend onde r de naam

'Electro-writer' , waarbij de signaalcompon ent en alle op analogewijze wor -den opgewekt en overgedragen. Hierbij wordt het werkelijke schrijven ge-reproduceerd in hetontvangstp unt, zoda t aanbeidezijdenvan de verbinding een permanente'hard-copy' ontstaat.

Hoewel het normale lopende schriftslech tseen bandbreedte van een tien -tal Herz beslaat, is het voor de meest gangbare transmissiewegen n

ood-zakelijk een modulatieproces in te voeren. Dit is niet alleen nodig om een goede Signaal/ruis-verhouding te verkrijgen , doch ook om het freq uentie-gebied van het schrijfsignaalbinnen het overdrach tsgebie dte brengen.

Het te beschrijven systeem synthetiseert daarom het 'schrijven' direct in een signaal dat binnen de audiofrequent e band van een telefoonverbinding

valt en dat tevens de informatie als frequentie mo dul at ie van twee d raag-golven bevat.

Signaalsynth ese

De sch rijfpen , die een drukc ontact bevat, is verbonden aan een hefboo m-mech ani sme dat als parallello gram is opgebouwd (pantogra af) .De beweging van de pen wordt hierdoor vertaald als een rotatie om een centraalpunt en een 'scharn ieren' van het parallellogram . De eerste beweging is quasi

-horizo ntaal en verstemt een oscillator lineair van 2060 Hz tot 2340 Hz;de middenfrequentie is zodoende 2200 Hzen de deviatie ±140 Hz(modulatie index/::"w/Jl

=

10).

De tweede (scharnier)beweging is quasi-verticaal; deze beïnvloed t een tweede oscillator in frequentie van 1310 Hz tot 149 0 Hz, zodat hiervan de centrale frequentie 1400 Hz is met een deviatie van ±90 Hz(eveneens met een index van se 10).

Het al dan niet vastleggen van de beweginge n gesch iedt door het druk -co n t act in de pen, waardoor de 'ho rizo nt ale' oscillator(2 kHz gebied)a ddi-tioneel in frequentie wordt gemodu leer d en wel do o r de dubbe le ne t-frequentie (100 Hz).

Het signaal voor de kaderwisseling wordt gevormd door een éénduidige combinatievan de bovengenoemde signalen, nl.de coördinaten signa len in de linker bovenhoek (frequenties resp. 2060 Hz en 1310 Hz) en het druk -cont act in geact iveerde positie 100 Hz frequentiemodulatievan de oscillato r 2060 Hz). Teneinde deze beweging snel uit te voeren, worden de oscil lato-ren nog extra gedevieerd en is er een tijdvertraging van 100 msec. opge

-nomen ;het laatste om zeker te zij n dat de ontvanger eveneens een kader -opsch uiving heeft volv oerd.

Signaalgen eratoren

Aan het mechanisme van de schrijfpen bevinden zich twee zogenaa mde positietransformatoren.Zij bestaan in principe uiteen draaiend ankerin een homogeenmagnetischveld dat een wisselfrequen tie bezit , gelijk aande op te wekken signaalfrequentie. De geïnd uceerde spa nn ing is daardoor h oek-afhankelijk in grootte en fase-afha nke lijk slechts voor twee, 1800 _{versch il} -lende waarden.

De rotorspanning kan, in een resonantie schake linggevoegd, een ver st em-ming opleveren; bij de zen der resulteert dit in een andere generator

-frequentie - bij de ontvanger in een draaiing van de rotor (via eense rvo-regeling).

De freq uen tiemodu latie met de pendru kschake laar werkt eveneens met een schijnbare verstemm ing van het selec t ieve circu it, door nam elij k een 41

draaggo lfgedee lte om pa lend met 100 Hz in serieop te nemen met de rotor-gebonden spanning . De effectievezelfinductiekan op dezewijzegeschreven worden als:

le/f

=

L/(I-kl -k2cosw t) ;(w

=

2'Ir.100)

waarb ijkI en k2 de freg uen tiedeviaties bepalen voor de gewenste signalen. De gene reervoo rwaarde en begrenzingwo rden bereikt door terugkoppeling van de positi e-t raf o spann ing en eenpoo rt- t ransistor inverzadiging.

Wo rdthet systeemunilateraalgebr uik t,dan kunnen de generatoren van de zendercontinu inbedrijf worden gehouden;bij verbreken van de verbinding en/of uitschakelen van de zend -schrijfap pa ratuur moeten wèl voorzieningen worden get ro ffen in de ontvang-(meeschrijf-)apparat uu r om ongewenste bewegingen te elimi ne ren(squelch-relais) .

Voor een cOlll'ersatie-schrijfsysteem waarbij verscheidene gecombineerde zend/ontva nge rs worden gebru ikt, moet en de generatoren worden uitge-schakel d bij het neerleggen van de pen. Dit schakelen (inschakelen bij op-nemen van de pen) kan worden geblokkeerddoor het niet-actiefzijn van de sguelchschakeling(er wordt nog schrift verwacht! ).

Signaalontvanger

Het signaa l dat word t overged ragen,bestaat uit een tweetal banden rond V

=

1400 Hz enH

=

2200 Hz meteen bandbreedte van resp. V

=

200 Hzen

H = 500 Hz, terwijl beide banden een uitslu itend FM-gemoduleerd signaal bevatten .

Naselecti e kan derhalve sterke begren zin gwo rdentoegepast , gunstig voor Je signaal/rui s-verhouding en compensatie van variabele transmissie-dempingen . Bereikt word t een ongewenste penbeweging van 0,8 mm voor een ingangsamplitudevan5rn Vtot 450 m V.

De discriminatoruitgang wordt naar nul geregeld do or de beweging van de mééschrijfpen ;daarbij word t geb ru ikgemaakt van de fasekarakteristiek van een niet-genereren d L -C-circ uit, datevenalsbij de generator, een effectieve zelfinduc ti e ve rkrijgt die met een capacit eit voorhet binnenkomendsignaal in resonantie wordt gebracht. Het fasekriterium stuurt depenmoto r uit een bron metzee r lageimpedant ie en maakt deschakelinggedempt.

Vanaf de hori zontale defle cti esch akelin g wordt nog het 100 Hz signaal selecti ef afgeleid dat het 'nee rd ruk' -relais bedient. De verticale deflectie-schakeling bevat nog het eerdergenoemde squelch-relais, dat indien nietbe -krachtigd , de sturing van de penmotor door bij v. ruis verhi nde rt. De pen wordt ech te rwel versch oven naareen vaste sta nd binnenhet kader, hetgeen ook nodi gis om het sguelch-relaiste opene n. Ko men de juiste signalen weer binnen, dan wordt het relaisbekrachtigd , waardoo rde sturingkortsluitingen 42

n LI Ir e n e 11 n

n

n er n worden opgeheven.

De stabiliteitsvoorw aarden voor het verticale en horizontale systeem zijn verschillend, omdat het mechanisme voo r de bewegingen verschillend is. Men geeft aan dat de grotere 'verticale' massa, voor stabiliteit een servo

-versterkingvereistdie toeneemt met de frequentie.

Conclusie

Hoewel het systeem van de Electro-writer isgebaseerd op klassieke t

echnie-ken, zijn to ch enkele aspecten aanwezig die niet eenvoudig met moderne methodenzijn te evenaren.

Het over drachtsignaa l wordt direct gegeneree rd als geschikt voor trans

-missie over audiofrequenteverbindingen;afwijkingen in absolutewaarde van de signaalfrequenties geven slechts een verschoven beeld, terwijl amplitude

-fluctuaties geheel oninteressant zijn.

Het systeem is geschikt voor consecutief corresponderen met onbeperk t

geheugen in tijd en omvang, zonder dat additione leapparat uur no dig is.

Als nadeel kan men zeggen dat de apparat uur vrij veel mechani sch e pr

e-cisie vereist en daardoor in aanschaffing en onderhoud nogal wat bezwaren

zalontmoe ten.

Ook is het signaal niet zonder meer op magnetische band vast te leggen,

omdat toonhoogtefluctuaties het schrift bederven. Indien echter recorders worden gebruikt die dezekwaal elimineren en/ofhet signaal met een hetero

-dyne sch akeling tijdelijk naar beneden wordt get ranspo neerd, dan is dit wèl mogelijk.

De eliminatie van 'wowand flutter' wordt in het Electro-writersysteern verkregen door additioneel een toon van 1800 Hz, gelegen tussen de beide informatie banden, in te voegen. Is deze toon constant, dan represent eer t

zo'n signaal eigenlijk een vast punt in het sch rij fsy steem ; men kan het dus

op dezelfde wijze behandelen (in de mééschrijver) alsdebeideand ere coö

r-dinatensignalen .

De variërende gelijkspanningen die hieruit ontstaan,kan men dan in t egen-gestelde richting voegen bij de gewenste en gewilde stuursignalen. Een der -gelij ke compensatie moet dan in alle meeschrijvende apparatuur worden ondergebracht,terwijl de gedeeltelijk compenserende (heterodyne) methode éénmalig bij de weergeefrecorder noodzakelijk is. Het is echter niet u itge-sloten dat de ongewilde frequentiemodulatie van een piloottoon ook (direct) compenserend wordt benut voor de twee coördina tensignalen (door

démodulatie,hermodulatie ,optelling en transponeren) .

TOELICHTING OP DE STELLINGEN BETREFFENDE DE TEL EXDI ENST /

A.CHR.JANSEN Inleiding

Telex is meest verbreide vorm van grafische telecommunicatie. Telex

(tele-printer exchange) is geen toestel, maar een openbare dienst.

Definitie UIT: telegraafdienst, die haar abonnees in staat stelt direct en tijdelijk met elkaar in verbinding te staan door middel van start-stop toestel-len en telegraafcircuits.

Stelling I

Beperkingen verreschrijver:

alfabet met letter/cijferwisseIingen alleen kleine (of grote) letters; - lage snelheid: 50 baud

:.=

62/3 teken/s, aangepast aan de gemiddelde

typesnelhe idvan de mens.

Bezwaren letter/cijferwisseling (7-eenheden verreschrijver heeft andere wisseling! ) en blokkering loopjes te ondervangen met register.

Lage snelheid kennelijk niet zo'n bezwaar; zie beperkte belangstelling voor 75 en vooral 100 baud op huurlijnen. Voordeel lage snelheid:kleine band-breedte (FOM 80 Hz). Van belang op grote afstanden waar bandbreedte duur is.

Telex veel internationaal verkeer. Wereld telex: tfn = I:3 . Op grote a f-standen (intercontinentaal) telexverkeer meestal groter dan tfn: bijv.Ned. -VS 3:1. Hoge graad van internationale automatisering zal nog snel toe-nemen.

Stelling 2

In telexnet rente

+

afschrijving

+

onderhoud verreschrijvers circa 30%(r+a 2/3,0 1/3) van totale exploitatielasten. Dus goedkopere verreschrijvers van groot belang.

Kostprijsverlagende beperking abonneegerief bijv. primitief schrift (rnozaiekdruk behoeft niet primitief te zijn). Vraag is echter juist naar meer gerieven; bijv. PTT schaft alenige jaren alleen verreschrijvers met ponsband-apparatuur aan.

Beperkte levensduur betekent meestal ook kleinere betrouwbaarheid.

Stelling 3

Mechanische verreschrijvers (nog steeds overgrote meerderheid) reeds zeer betrouwbaar:

preventief onderhoud: 1 x per 1.000 bedrijfsuren of 1 x per jaar smeren en 1 x per 10.000 bedrijfsuren grote inspectie in de werkplaats (zal vaak

niet plaatsvinden wegens economische verouderingvóór die tijd);

- 1 storing per 1.200 bedrijfsuren(=circa 3 jaar);

levensduur groter dan40.000bedrijfsuren.

Elektronificering om lagere fab ricagekos ten door kleiner loon aandeel te krijgen en om zo mogelijk preventief onderho u doverbod ig te maken. Stelling4

Nadelen van ponsband ten opzichte van magneetband (cassette voor digitaal werk):

kosten: ponsband verbruiksmateriaal

m,o

15 per 1.000 tekens, magneet

-band f 0,50per I 000 tekens, maar honderden malen te gebruiken; afzonderlijke band-aandrijving voor lezer en ponser (daardoo rwel duplex

mogelijk) .

Bij elektronificeringvoorname lijk ponso ntva nger -pro bleem:

betrekkelijkgrootvermogen;

- slijtage pons en produc tie van papierstof, dat slijtage van ande re mech a-nische delen bevordert.

Voordeel papierband is echter, dat bericht en gemakkelijk terug te vinden zijn (markering met potlood en aantallettercombinaties, afscheuren).Het exacte analogon daarvan is met magneetba nd nie t eenvoudigte verwezen

lij-ken (niet nauwkeurigestandaanwijzing cassette).

TOELICHTING OP DE ST ELLING EN BETREFFENDE P UNT-PUNT-VERBIND INGEN/J.L.DEKROES

Voor telexm achines is het gewenst tenein de tot een massaal gebruik te komen-te strevennaar:

I.langere levensduu r;

2. minder onderhoud;en 3.lagere kostprijs.

Om dit te bereiken, kan gebruik worden gemaakt van het mozaiek-principe,

waardoor een verregaande elek tronificeringmogelijkwordt.

Alle leestekens worden dan gevormd door puntjes uit bijv. een 5 x 7 rechthoekig rastertje, al of niet zwart te maken . In feite kunnen op die

manier 23 5 verschillende leesteken s gedruk t wor den. Pe rleesteken moet en dan 35 bits worden overgebr ach t. De meeste leeste kens zij n zonder t oege-kende betekenis. Een alfabe t inclusief cijfe rs en leest ek en s kan wo rden samengesteld uit 64 verschillende tekens. He t is dus zinvo lom elk der 64

leestekens een 6 bits codetoe te kennen voortransm issie, welkecode dan in 45