"Principat Awgusta : proischożdienije i socjalnaja suszcznost'",N. A. Maszkin, Moskwa-Leningrad 1949 : [recenzja]

N. A. M a s z k i n · P r i n c ip á t A w g n s ta . P ro is c h o ž d ie n ije i s o c ja ln a ja s u s z c z n o s ť Iz d a tie ls tw o A k a d e m ii N a u k S S S R . M o s k w a L e n in g r a d 1949, s. 686, n lb . 2, ta b l. X. P r a c a N. A. M a s z k in a o p ry n c y p a c ie A u g u s ta b y ła ju ż r e c e n z o w a n a z a ró w n o w Z w ią z k u R a d z ie c k im j a k i u n a s .1 W n o si o n a je d n a k ty le n o w e g o i c ie k a w e g o m a te r ia łu , że d o ty c h c z a so w e o m ó w ie n ia n ie m o g ły w y c z e rp a ć je j b o g a te j p r o b le ­ m a ty k i.

O k re s p rz e jś c ia o d r e p u b lik i rz y m s k ie j do c e s a r s tw a p o s ia d a w y ją tk o w o o b sz e rn ą lite r a tu r ę . H is to ry c y b u r ż u a z y jn i z a jm o w a li się ju ż o d d a w n a s c h y łk ie m r e p u b lik i i p o c z ą tk a m i p ry n c y p a tu . O p ra c o w a n ia ic h c e c h u je je d n a k z a s a d n ic z a je d n o s tr o n ­ n o ść: c a ła u w a g a h is to r y k a s k u p ia ła się g łó w n ie n a „ w ie lk ic h je d n o s tk a c h “ te g o o k re s u , a w ię c p rz e d e ' w s z y s tk im n a o so b a c h C e z a ra i A u g u s ta . K a ż d a e p o k a i k a ż d e u g ru p o w a n ie sp o łe c z n e in a c z e j o c e n ia ło te p o s ta c ie w z a le ż n o śc i od w ła s n y c h s to ­ s u n k ó w i p o g lą d ó w . W y ją tk o w o w y ra ź n ie w y s tę p u je t u t a j w p ły w ś r o d o w is k a i id e o ­ lo g ii h is to r y k a n a u jm o w a n ie o p is y w a n y c h p rz e z n ie g o c h o ć b y n a w e t b a rd z o o d ­ le g ły c h w y p a d k ó w . B r u tu s b y ł b o h a te r e m R e w o lu c ji F r a n c u s k ie j, C e z a r — D ru g ie ­ go C e s a rs tw a . P o d o b n ie c ią g ły m z m ia n o m u le g a ła o p in ia h is to r y k ó w o ro li i z n a c z e ­ n iu C ic e ro n a , P o m p e ju s z a i in n y c h czo ło w y c h p o s ta c i te g o o k re s u . W d u ż e j m ie rz e w z w ią z k u z m o d e r n iz o w a n ie m o w y c h p o s ta c i c a łą p r a w ie l i t e r a t u r ę h is to ry c z ­ n ą d o ty c z ą c ą o m a w ia n e g o o k re s u c e c h u je p rz e c e n ia n ie r o li ty c h je d n o s te k , o d r y ­ w a n ie ic h d z ia ła ln o ś c i od c a ło śc i ż y c ia sp o łe c z n e g o te g o o k re s u , b r a k z w ró c e n ia u w a g i n a g o s p o d a rc z e u w a r u n k o w a n ie w a lk sp o łe c z n y c h i p o lity c z n y c h te j doby, a co za ty m id zie, z a ta r c ie sp e c y fik i ro z w o ju s p o łe c z n o -p o lity c z n e g o R z y m u , p a ń ­ stw a , w k tó r y m sz c z y to w y p u n k t ro z w o ju o s ią g n ą ł n ie w o ln ic z y sp o só b p ro d u k c ji. N a w e t te p ra c e , k tó r e s p e łn ia ły n o w a to r s k ą r o lę — w p r o w a d z a ją c d o k ła d n ie js z e b a d a n ia z a g a d n ie ń sp o łe c z n y c h , u s ta w ia ły je w sp o só b b łę d n y d o p a tr u ją c się np. w o m a w ia n e j ep o ce r e w o lu c ji s p o łe c z n e j.2

B a d a n ia h is to r y k ó w m a r k s is tó w p ro w a d z o n e p rz e d e w s z y s tk im w Z w ią z k u R a ­ d z ie c k im n a w ią z y w a ły n ie je d n o k r o tn ie d o t a k p o d s ta w o w e g o z a g a d n ie n ia j a k p o ­ w s ta n ie p r y n c y p a tu . B r a k je d n a k b y ło d o ty c h c z a s w ię k s z e j p r a c y m o n o g ra fic z n e j d a ją c e j w n ik liw y a je d n o c z e ś n ie s y n te ty c z n y o b ra z e p o k i. T ę d o tk liw ą lu k ę z d o ­ ła ła z a p e łn ić p r a c a z a słu ż o n e g o b a d a c z a h is to r ii R z y m u , p ro f. N. A. M a s z k in a .

1 P o r. R e c e n z je : W ie s tn ik d re w n ie j is to rii 1950, 2, s. 140— 145 (S. I. K o w a l e w ). K w a r t a ln i k H isto ry c z n y , 1951, s. 152— 155. (R. K a m i e n i k).

572 R E C EN Z JE S w o ją o b s z e rn ą k s ią ż k ą o p ry n c y p a c ie A u g u s ta p o d z ie lił A u to r n a 3 z a sa d n ic z e części: W stę p I. G e n e z a p ry n c y p a tu . W o jn y d o m o w e po ś m ie rc i C e z a ra i II. P r y n - c y p a t A u g u s ta . F o r m a p o lity c z n a , is to ta sp o łeczn a. W stę p (s. 9— 110) m a u M a s z k in a b a rd z o d u ż e z n a c z e n ie , w y ja ś n ia b o w ie m p o d ­ s ta w o w e p ro b le m y s c h y łk u r e p u b lik i i d a je o b ra z p o w s ta w a n ia rz y m s k ie g o c e z a - ry z m u . A u to r p r z e p r o w a d z a c ie k a w ą a n a liz ę s p o łe c z n y c h p o d s ta w i c h a r a k t e r u s t r o n ­ n ic tw a o p ty m a tó w i p o p u la r ó w . W b re w z d a n io m h is to r y k ó w b u r ż u a z y jn y c h ( G e i ­ z e r , S y m e), ja k o b y n ie b y ło ż a d n y c h z a s a d n ic z y c h ró ż n ic m ię d z y ty m i s tr o n n ic ­ tw a m i, a w a lk i te g o o k re s u b y ły ty lk o w y n ik ie m ry w a liz a c ji w y b itn y c h je d n o s te k (s. 11) — M a s z k in s tw ie rd z a , że ch o c ia ż o p ty m a c i i p o p u la r z y t a k sa m o w y ra ż a li in te r e s y p a n u ją c e j k la s y w ła ś c ic ie li n ie w o ln ik ó w , to je d n a k b y ły m ię d z y n im i z n a c z n e ró ż n ic e . S tr o n n ic tw a te m ia ły in n ą b a z ę sp o łe c z n ą , p rz y czy m o p a rc ie m d la o p ty m a tó w b y ł s e n a t, a d la p o p u la r ó w — c o m itia tr ib u ta , k tó r y c h n a s ta w ie n ie z a ­ le ż a ło od b a r d z o w ie lu o k o lic z n o śc i (s. 12, 13). A u to r a n a liz u je d a le j sto s u n k o w ą sła b o ść r u c h u 1 d e m o k r a ty c z n e g o w R zy m ie, k tó r a u m o ż liw iła w n a s tę p s tw ie p o w ­ s ta n ie c e z a ry z m u . O p is u ją c w y p a d k i l a t 70 — 44 p.n .e. M a s z k in b a d a p rz e d e w s z y s t­ k im ic h sp o łe c z n e p rz y c z y n y .

N a jc ie k a w s z y m z a g a d n ie n ie m „ W s tę p u “ je s t p r o b le m g en e z y rz y m s k ie g o c e z a ry z ­ m u . A n a liz u ją c i k r y t y k u ją c p o g lą d y h is to r y k ó w b u r ż u a z y jn y c h n a o so b ę C e z a ra , A. s tw ie rd z a : „ M o n a rc h is ty c z n e p ie r w ia s tk i w ła d z y , k tó r y c h p r a w n e i r e lig ijn e u z a ­ sa d n ie n ie o d g ry w a ło u C e z a ra d u ż ą ro lę , b y ły so c ja ln ie u w a r u n k o w a n e , n ie w y r a ­ ż a ły z a ś ja k ic h ś a m b itn y c h d ą ż e ń do w y w y ż sz e n ia . C e z a r d ą ż y ł d o je d y n o w ła d z tw a n ie d la te g o , że „ lu b ił m o n a r c h ię ja k o t a k ą “, j a k są d z i C a r c o p i n o , a le d la te g o , że ta k p o jm o w a ł in t e r e s y ty c h g r u p w ła ś c ic ie li n ie w o ln ik ó w , n a k tó r y c h się o p ie ­ r a ł “ (s. 74). H is to ry c y b u r ż u a z y jn i m ó w ili c zęsto o p o n a d h is to ry c z n y m i p o n a d k la s o w y m z n a ­ c z e n iu c e z a ry z m u i c h ę tn ie p o ró w n y w a li go z b o n a p a rty z m e m . M a s z k in b io r ą c za w y ty c z n e w y p o w ie d z i M a r k s a , E n g e ls a i L e n in a p r z e p r o w a d z a p o ró w n a n ie rz y m ­ sk ie g o c e z a ry z m u z b o n a p a rty z m e m . I s tn ie j ą p e w n e c e c h y c h a r a k te r y s ty c z n e d la o b u , m ia n o w ic ie : 1) u z y s k a n ie w ła d z y d ro g ą fo r m a ln ie p r a w n ą , a w rz e c z y w is to śc i w b r e w w o li lu d u , 2) o p a rc ie się n a a rm ii, 3) la w ir o w a n ie w sp o łe c z n e j p o lity c e m ię d z y ro z m a ity m i g r u p a m i lu d n o ś c i ,(s. 80). A . s tw ie r d z a je d n a k is tn ie n ie p o d s ta ­ w o w y c h ró ż n ic : r z y m s k i c e z a ry z m i b o n a p a r ty z m p o w s ta ły w in n y c h w a r u n k a c h h is to ry c z n y c h i m ia ły o d m ie n n ą p o d s ta w ę sp o łe c z n ą (s. 80, 81), C e z a ry z m w y r a s ta w e d łu g M a s z k in a z r u c h u d e m o k ra ty c z n e g o , je s t o n r e z u l ta ­ t e m r o z k ła d u rz y m s k ie j d e m o k r a c ji o p a r te j n a n ie w o ln ic tw ie . S y m p to m e m te g o ro z ­ k ła d u b y ł u p a d e k p o lity c z n e j r o li m ie js k ie g o p le b s u i w z r o s t p a s o ż y tn ic z y c h e le ­ m e n tó w w ś ró d m ie s z k a ń c ó w m ia s ta . P o w s ta n ie c e z a ry z m u z w ią z a n e je s t ze z m ia n ą c h a r a k t e r u rz y m s k ie g o w o js k a , je g o p r z e m ia n ą z a r m ii o b y w a te ls k ie j w n a je m n ą , o d d a n ą w y łą c z n ie sw o im w o d z o m i z a le ż n ą o d n ic h (s. 80).

A n a liz u ją c sp o łe c z n e p o d s ta w y p o lity k i J u liu s z a C e z a ra A . s tw ie rd z a , że o p ie r a ł się o n n a b a r d z o ró ż n o r o d n y c h e le m e n ta c h lu d n o ś c i, k tó r y c h n ie jłą c z y ła ż a d n a j e d ­ n o ść in te re s ó w (s 82). P o lity k ę C e z a ra w o b e c p le b s u (s. 82 — 89) c e c h u je c h w ie jn o ś ć : id ą c z a s a d n ic z o p o lin ii z je d n y w a n ia p r o l e ta r ia tu C e z a r p r z e p r o w a d z a je d n a k p e w ­ n e u s ta w y n ie k o r z y s tn e d la ń ( lik w id a c ja k o lle g ió w i o g ra n ic z e n ie lic z b y k o r z y s ta ją ­ c y c h z r o z d a w n ic tw a zboża).

D a lsz y m o p a rc ie m d la C e z a ra b y ła z n a c z n a część m u n ic y p ió w i p e w n e g ru p y lu d n o ś c i p r o w in c ji (s. 8 9 — 95). M a s z k in o d rz u c a tw ie r d z e n ie S y m e ’a, ja k o b y te g ru p y b y ły z a sa d n ic z ą p o d s ta w ą p o lity k i C e z a ra . S to s u n k o w o n ie w ie lk ie z n a c z e n ie p o lity c z n e p r z y p is u je A. e k w ito m (s. 96). C h a r a k te r y s ty c z n a b y ła p o lity k a C e z a ra w o b e c s ta n u se n a to rs k ie g o . P ro w a d z ą c d o ty c h c z a s z d e c y d o w a n ą w a lk ę z s e n a te m , a z w ła sz c z a z n o b ilita s s C e z a r p o z w y ­ c ię s tw ie n a d P o m p e ju s z e m s t a r a ł się p o z y sk a ć z n a c z n ą część s t a n u se n a to rs k ie g o , ty m się tłu m a c z y je g o h a sło c le m e n tia (s 98, 99). A le m im o lic z n y c h u s tę p s tw ze s t r o ­ n y C e z a ra a r y s to k r a c j a s e n a to r s k a p o z o s ta ła w z n a c z n e j w ię k sz o ś c i w ro g o n a s t a ­ w io n a w o b e c n o w eg o , a u to k r a ty c z n e g o r e ż im u (s. 100— 102).

L a w iro w a n ie , b r a k is to tn e j i m o c n e j p o d s ta w y sp o łe c z n e j — to sła b o ść c e z a ry z m u , · z p o w o d u k tó r e j w o js k o o d g ry w a ło sz czeg ó ln ie d u ż ą ro lę (s. 102). A n a liz u ją c c h a ­ r a k t e r a rm ii (s. 102 — 106) A u to r s tw ie rd z a , że je j z a sa d n ic z ą c e c h ą b y ła z a w o d o - w ość. A rm ia , to m o c n y k o le k ty w , o d e rw a n y od in n y c h g r u p sp o łe c z n y c h . „ O p ie ra ­ ją c się p rz e d e w s z y s tk im n a w o js k u C e z a r z d o b y ł w ła d z ę . A rm ia d la C e z a ra b y ła n ie z b ę d n a n ie ty lk o d la z w y c ię s tw a n a d je g o p rz e c iw n ik a m i. O n a m ia ła u tw ie r d z ić je g o a u to r y te t w ś ró d c y w iln e j lu d n o ś c i“ (s. 105).

U m o c n ie n iu w ła d z y m ia ł słu ż y ć p rz e d e w s z y s tk im s y s te m ro z d z ia łu z ie m d la w e te ra n ó w . D y k ta to r n ie z d o ła ł w y n a g ro d z ić w s z y s tk ic h ż o łn ie rz y , to te ż a r m ia z a ­ in te r e s o w a n a w k o n ty n u o w a n iu d z ie ła C e z a ra o d g ry w a ła b a rd z o d u ż ą ro lę i po jeg o śm ie rc i.

I

C e le m s p isk o w c ó w b y ł n a w r ó t do u s tr o ju r e p u b lik a ń s k ie g o , a b y n a n o w o u tw ie r d z ić p a n o w ą n ie s e n a to r s k ie j o lig a rc h ii. S p is e k się u d a ł, a le to n ie d o p ro w a ­ d ziło d o p rz y w ró c e n ia re p u b lik i. „ U tw o rz e n ie m o n a rc h ic z n e g o u s t r o ju z o sta ło ty lk o o d ro c z o n e “ (s. 110).

W części I (s. 113 — 306) M a sz k in o p is u je w o jn y d o m o w e p o ś m ie rc i C e z a ra w y ­ ja ś n ia j ą c ic h sp o łe c z n e p o d ło że. D o k ła d n a a n a liz a u k ła d u s ił sp o łe c z n y c h w la ta c h 4 4 — 30 p.n .e. u m o ż liw iła A u to ro w i w y tłu m a c z e n ie g en e z y p r y n c y p a tu , co b y ło 'za­ s a d n ic z y m z a ło ż e n ie m te j części k sią ż k i.

A u to r z w ra c a szczeg ó ln ą u w a g ę n a ro lę ż o łn ie rz y i w e te r a n ó w p o ś m ie rc i C e z a ra . P o le m iz u je p rz y ty m z ro z p o w s z e c h n io n y m w h is to r io g r a f ii b u r ż u a z y jn e j p o g lą d e m , ja k o b y w a lk a w o js k c e z a ria ń s k ic h p rz e c iw r e p u b lik a n o m b y ła w a lk ą z je d n o c z o n e j I t a li i p rz e c iw R zy m o w i. Z d a n ie m M a s z k in a n ie b y ło s iln ie js z y c h z w ią z k ó w m ię d z y a r m ią , a o g ó łem m ie s z k a ń c ó w I ta lii, (s, 144).

O m a w ia ją c s p r a w ę w eteran ó -w z w ra c a A. u w a g ę n a k w e s tię a g r a r n ą . D o ty c h c z a s ro z p o w sz e c h n io n y b y ł p o g lą d , że w e te r a n i n ie c e n ili n a d a n e j im z ie m i i d ą ż y li do teg o , a b y ja k n a js z y b c ie j s p r z e d a ć sw e d z ia łk i. A u to r s tw ie rd z a , ż e z n a c z n a część w e te r a n ó w c h c ia ła u tr z y m a ć z ie m ię i n ie u w a ż a ła o b ję c ia d z ia łe k z a p rz e jś c io w e i k r ó tk o tr w a łe . „ Ic h w a lk a w w o js k a c h c e z a ria ń s k ic h b y ła w a lk ą o u tr z y m a n ie sw o je j z ie m i“ (s. 144, 145).

K o n ty n u o w a n ie n a d a ń z ie m i p ro w a d z o n e p rz e z tr iu m w i r ó w p rz y c z y n iło się do d a lsz e g o p rz e k s z ta łc e n ia g o sp o d a rc z e g o I ta lii. W r e z u lta c ie p r o s k r y p c ji i w o je n d o m o w y c h w z r a s ta ilo ść ś r e d n ic h i d ro b n y c h g o s p o d a r s tw r o ln y c h (s. 301).

3 A u to r p r z y jm u je z a s a d n ic z o d e fin ic ję n o b ilita s d a n ą p rz e z M . G e l z e r a : D ie N o b ilitä t d e r rö m is c h e n R e p u b lik . B e rlin 1912. N o b ilita s to ty lk o p o to m k o w ie k o n s u ló w lu b u rz ę d n ik ó w o w ła d z y k o n s u la r n e j o ra z ci, k tó r z y s a m i z d o b y li k o n ­ su la t.

57 4 R EC EN ZJE

W y ja ś n ia ją c w a lk ę m ię d z y A n to n iu s z e m i O k ta w ia n e m A u to r a n a liz u je o p a rc ie sp o łe c z n e o b u w o d zó w . A n to n iu s z k o n ty n u o w a ł w z a s a d n ic z y c h lin ia c h p o lity k ę J u liu s z a C e z a ra , a le z m n ie js z y m p o w o d z e n ie m , b ra k o w a ło m u s z e rsz y c h p e r s p e k ­ ty w . J e g o g łó w n y m o p a rc ie m b y li ż o łn ie rz e i w e te r a n i (s. 158). N ie p o w o d z e n ie A n to ­ n iu s z a — to w y ra z k r y z y s u rz y m s k ie g o c e z a ry z m u , k tó r y n a s t ą p ił po ś m ie rc i C eza­ r a . K ry z y s te n u m o ż liw ił w y w y ż sz e n ie się O k ta w ia n a , z a w d z ię c z a ją c e g o sw ą k a r i e r ę n ie w ła s n y m zd o ln o śc io m , a le sile im ie n ia p rz y b r a n e g o o jc a . N a d z ie je w ią z a n e p rz e z ró ż n e g ru p y sp o łe c z n e z o so b ą C e z a ra z o s ta ły p rz e n ie s io n e n a je g o sy n a .

S p o łe c z n a b a z a d z ia ła ln o ś c i O k ta w ia n a b y ła d o ść sz e ro k a . O p ie ra ł się o n g łó w n ie n a h o m in e s n o v i sp o ś ró d s e n a to ró w , n a e k w ita c h , fin a n s is ta c h i w p ły w o w y c h lu ­ d z ia c h z ita ls k ic h m u n ic y p ió w . D o O k ta w ia n a p rz y łą c z y ły się ró w n ie ż r o z m a ite n ie z a d o w o lo n e e le m e n ty z a r m ii i sp o ś ró d p le b s u . W ięk szo ść ż o łn ie rz y i w e te ra n ó w s ta ła je d n a k po s tr o n ie A n to n iu s z a (s. 159, 160).4

N a sz c zeg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je w p r a c y M a s z k in a je g o w y ja ś n ie n ie g e n e z y tzw . I I tr iu m w i r a tu i je g o sp o łe c z n e g o p o d ło ż a . Z d a n ie m A u to r a do p o g o d z e n ia się

tr z e c h w o d z ó w d o p ro w a d z a a r m ia . A n a liz u ją c d o k ła d n ie z a g a d n ie n ie p ro s k ry p c ji (s. 180— 196) M a s z k in d o c h o d z i do w n io s k u , że sż ły o n e p o lin ii z a s p o k o je n ia ż ą d a ń w o js k a , w k tó r y m p r z e ja w ia ły się b a rd z o s iln e te n d e n c je a n ty a r y s to k r a ty c z n e i a n ty p lu to k r a ty c z n e . D u ż ą ro lę w p r o s k r y p c ja c h o d e g ra li n ie w o ln ic y , k tó r y c h u ż y ­ cie p rz e c iw w ła s n y m p a n o m m ia ło sz c zeg ó ln ie d o n io s łe s k u tk i i b y ło b a rd z o c h a ­ r a k te r y s ty c z n e d la k r y z y s u sp o łe c z e ń s tw a o p a rte g o n a n ie w o ln ic tw ie . T r iu m w i r a t— „ to b y ła n o w a fa z a c e z a ry z m u , k ie d y w o d z o w ie c e z a ria ń s c y p rz e c h o ­ d z ą od p o lity k i la w ir o w a n ia d o ja w n e g o p a n o w a n ia , o p ie r a ją c e g o się w y łą c z n ie n a w o js k u , w d a n y m w y p a d k u m o ż e m y p o w ie d z ie ć c a łk ie m w y r a ź n ie — n a n a jg o r ­ szy ch e le m e n ta c h w o js k a “ (s. 197). W d a ls z e j p a r t i i sw e j p r a c y M a s z k in o p is u je p o k o n a n ie w o js k r e p u b lik a ń s k ic h p rz e z tr iu m w iró w , p r z e d s ta w ia p o lity k ę A n to n iu s z a n a W sc h o d z ie i d a je w y ja ś n ie ­ n ie sp o łe c z n y c h p o d s ta w w o jn y p e ru z y ń s k ie j. C zęść I k o ń c z y A. n a z a ję c iu E g ip tu p rz e z O k ta w ia n a . W p o d s u m o w a n iu (s. 292 — 306) M a s z k in p r z e p r o w a d z a a n a liz ę o g ó ln eg o sp o łe c z ­ n e g o c h a r a k t e r u p rz e o b r a ż e ń z l a t 44 — 30 p.n .e. W e d łu g S y m e ’ a w y p a d k i te ■— to r e w o lu c ja . S y m e ja k o h is to r y k b u r ż u a z y jn y n ie r o z u m ia ł je d n a k sa m e g o p o ję c ia „ r e w o lu c ja “ i d la te g o z u p e łn ie b łę d n ie u s ta w ił z a g a d n ie n ie . W e w c z e ś n ie js z y c h p r a ­ c a c h h is to r y k ó w ra d z ie c k ic h (p rz e d e w s z y s tk im K o w a l e w a i M i s z u l i n a) s p o ty k a m y z d a n ie , że r u c h y sp o łe c z n e w k o ń c u I I i I w . p.n .e. b y ły p ie r w s z ą fa z ą r e w o lu c ji n ie w o ln ik ó w . H is to ry c y ci z m ie n ili n a s tę p n ie sw ó j p o g lą d . M a s z k in s tw ie rd z a , ż e m o ż n a ty lk o m ó w ić o r u c h u re w o lu c y jn y m n ie w o ln ik ó w i n iż sz y c h w a r s tw s p o łe c z e ń s tw a w o ln e g o ja k o o je d n e j z c e c h k ry z y s u . P r z e jś c ie od r e p u b ­ lik i d o c e s a r s tw a n ie b y ło re w o lu c ją , b o n ie sp o w o d o w a ło ż a d n e g o z a sa d n ic z e g o p r z e w r o tu sp o łe c z n e g o (s. 296). W la t a c h 44—33 w y s tę p o w a ły r u c h y n ie w o ln ik ó w i p le b s u , a le z a s a d n ic z a w a lk a to c z y ła się w ś ró d w ła ś c ic ie li n ie w o ln ik ó w . D y k ta tu r a w o je n n a b y ła w y jś c ie m z k ry z y s u , m ia ła o n a w y p e łn ić t e z a d a n ia , k tó r y c h n ie s p e ł­ n ił a r e p u b lik a : s k o n s o lid o w a ć rz y m s k ie im p e riu m , u m o c n ić w ła d z ę w ła ś c ic ie li n ie ­ w o ln ik ó w (s. 297).

4 A u to r o p ie r a się w n in ie js z y m z e s ta w ie n iu n a tw ie r d z e n ia c h S y m e ‘ a, R om . R ev o l., k tó r e u w a ż a z a p rz e k o n y w u ją c ą h ip o te z ę .

W d ru g ie j — z a s a d n ic z e j części p r a c y d a je A u to r s y s te m a ty c z n y p rz e g lą d n a j ­ w a ż n ie js z y c h z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z c h a r a k te r e m sp o łe c z n y m i f o r m ą p o lity c z n ą p ry n c y p a tu . T e r o z w a ż a n ia p o p rz e d z a d o k ła d n e o m ó w ie n ie o p ra c o w a ń h is to ry c z ­ n y c h (s. 338 — 376).

A u to r o m a w ia n a s tę p n ie p o d s ta w y p o lity c z n e w ła d z y A u g u s ta o ra z je g o s o c ja ln ą p o lity k ę . C e lo m u tw ie r d z e n ia w ła d z y w ła ś c ic ie li n ie w o ln ik ó w m ia ły słu ż y ć s p e c ja l­ n e p r a w a w y d a n e p rz e z A u g u s ta , ja k n p . o g ra n ic z e n ie lic z b y w y z w o le ń (s. 414, 415). „ K o n s o lid a c ja ró ż n y c h g r u p s p o łe c z e ń s tw a o p a rte g o n a n ie w o ln ic tw ie p rz e c iw k o n ie w o ln ik o m s ta n o w iła je d n ą z z a s a d n ic z y c h c e c h P a x R o m a n a “ (s. 417).

P o d s ta w ą w ła d z y A u g u s ta (p r z y n a jm n ie j o fic ja ln ie ) m ia ł b y ć j a k za r e p u b lik i — s ta n s e n a to rs k i. N ie tw o rz y ł o n w ty m c zasie je d n o lite j g ru p y sp o łe c z n e j. P o lity k ę O k ta w ia n a w o b e c o g ó łu s e n a to ró w a z w ła sz c z a w s to s u n k u do n o b iló w c e c h u je z je d n e j s tro n y f a w o ry z o w a n ie ic h p r z y o b s a d z a n iu u rz ę d ó w i w s p o m a g a n ie m a ­ te r ia ln e , z d ru g ie j s tr o n y je d n a k A u g u s t o b a w ia ł się w y s tą p ie ń s ta r e j a r y s to k r a c ji p rz e c iw n o w e j w ła d z y , d la te g o k il k a k r o tn ie „ o czy szczał“ s e n a t z p o d e jr z a n y c h e le ­ m e n tó w . O d n o sił się w p ra w d z ie s to s u n k o w o to le r a n c y jn ie do o p o z y c ji se n a c k ie j, a le s t a r a ł się o sła b ić w p ły w y sp o łe c z n e s t a n u s e n a to rs k ie g o o d d z ie la ją c go o d m o ż li­ w o ści p o z y s k iw a n ia so b ie p le b s u (ig rz y sk a , r o z d a w n ic tw a itp .). A b y z ró w n o w a ż y ć z n a c z e n ie s t a r e j a r y s to k r a c j i w se n a c ie , A u g u s t w p ro w a d z a ł d o ń s z e re g lu d z i n o w y c h , b e z w z g lę d n ie m u o d d a n y c h i u z a le ż n io n y c h o d e ń m a ją tk o w o . Ci h o m in e s n o v i p o d ­ le g a li je d n a k ła tw o w p ły w o m n o b ilita s i p rz y jm o w a li od n ie j id eo lo g ię. „ U tr a c iw ­ szy siłę p o lity c z n ą s t a n s e n a to r s k i u tr z y m a ł s w o je w s z y s tk ie p r z y w ile je w ży ciu sp o łe c z n y m “ (s. 445). G łó w n ą s iłą e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n ą a r y s to k r a c j i s e n a to rs k ie j b y ło u tr z y m a n ie w ie lk ie j w ła s n o ś c i z ie m s k ie j o p a r te j n a p r a c y n ie w o ln ic z e j.

P e w n ie js z y m o p a rc ie m n iż s ta n s e n a to r s k i b y li d la p r in c e p s a e k w ic i, ch o c ia ż i oni, z d a n ie m A u to ra , n ie s ta n o w ili je d n o lite j g r u p y sp o łe c z n e j (s. 446—450). O m a w ia ją c p o lity k ę A u g u s ta w o b e c p le b s u M a s z k in s tw ie rd z a , że p r z e ja w iły się w n ie j c h a ­ r a k te r y s ty c z n e c e c h y c e z a ry z m u . P r in c e p s p o p rz e z s y s te m ro z d a w n ic tw zb o ża i p ie ­ n ię d z y o ra z d z ię k i w y s ta w n y m ig rz y s k o m z je d n y w a ł so b ie p r o l e ta r ia t, a le je d n o ­ c z e śn ie u ż y w a ł w s z e lk ic h sp o so b ó w , a b y p rz e c iw d z ia ła ć ja k im k o lw ie k m o żliw o ścio m w y s tą p ie ń z je g o stro n y .

N a s tę p n ie p rz e c h o d z i A . do o m ó w ie n ia g o sp o d a rc z e g o i sp o łe c z n e g o s t a n u I t a li i (s. 458— 468) i p ro w in c ji (s. 468— 506). N a u w a g ę z a s łu g u je te z a , że w b r e w m n ie ­ m a n io m s t a r e j h is to r io g r a f ii — I t a li a w c z a sa c h A u g u s ta b y ła w w y ra ź n ie d o b re j s y ­ tu a c j i e k o n o m ic z n e j. B łę d n ie in te r p r e to w a n o d o ty c h c z a s s ła w n e z d a n ie P lin iu s z a S ta rs z e g o (la tifu n d ia p e r d id e r e Ita lia m ), k tó r e m a z d a n ie m A. c h a r a k t e r re to ry c z n y i m o ra ln y . W c z a sa c h A u g u s ta z o s ta ł z d e c y d o w a n ie z a h a m o w a n y w z ro s t w ie lk ie j w ła sn o ś c i z ie m s k ie j, w p ó łn o c n e j i ś ro d k o w e j części k r a j u p o w s ta je d u ż o ś r e d n ic h g o s p o d a rs tw , w ie lk ie m a ją tk i h o d o w la n e u tr z y m u j ą się g łó w n ie w p o łu d n io w e j Ita lii (s. 461—462). D a ją się je d n a k z a u w a ż y ć w g o sp o d a rc e I t a li i p e w n e sy m p to m y z b liż a ją c e g o się u p a d k u . J a k k o lw ie k c a łk o w ic ie słu sz n e je s t tw ie r d z e n ie M a s z k in a o s to s u n k o w y m w z ro śc ie z n a c z e n ia d ro b n y c h g o s p o d a r s tw r o ln y c h w p o c z ą tk a c h p ry n c y p a tu , to je d n a k in t e r p r e ta c ja z d a n ia P lin iu s z a n a s u w a p e w n e w ą tp liw o ś c i. W y d a je się, że P lin iu s z (N at. H ist. X V II I 35) m ó w ił o z g u b n y c h s k u tk a c h la ty fu n d ió w w z n a c z e n iu g o sp o d a rc z y m , n a co w s k a z u je k o n te k s t, o m a w ia ją c y k w e s tię u p r a w y ro li, n ie są ta m n a to m ia s t p o ru s z o n e z a g a d n ie n ia u p a d k u m o ra ln o ś c i b ę d ą c e często te m a te m in n y c h w y p o w ie d z i teg o a u to r a : m o d ů m a g ri in p ř im is s e r v a n d u m a n tiq u i

576 RE C EN Z JE

p u ta v e r e ; q u ip p e ita c e n s e b a n t, s a tiu s esse m in u s se r e re e t m e liu s arare, 'qua in s e n te n tia e t V e r g iliu m fu is s e v id e o ; v e r u m q u e c o n fite n tib u s la tifu n d ia p e r d id e r e Ita lia m , ia m v e r o e t p ro v in c ia s.

O m a w ia ją c o rg a n iz a c ją a r m ii za A u g u s ta A u to r m o c n o p o d k re ś la , że p o z o sta ła o n a g łó w n y m o p a rc ie m d la je g o w ła d z y (s. 507). O s ta tn ie ro z d z ia ły k s ią ż k i p o ś w ię ­ c ił M a s z k in o p ra c o w a n iu z e w n ę trz n e j p o lity k i A u g u s ta , je g o p la n o m d y n a s ty c z n y m i ro z w o jo w i k u ltu r y .

W p o d s u m o w a n iu A u to r s tw ie rd z a , że u s tr ó j p o lity c z n y u s ta n o w io n y p rz e z A u g u ­ s ta o k a z a ł się sto su k o w o tr w a ły , p o n ie w a ż p r z e t r w a ł tr z y w ie k i. J e d n a k n ie z d o la l o n z a p o b ie c z a s a d n ic z y m p rz e m ia n o m w r o z w o ju s p o łe c z e ń stw a , k tó r e d o p ro w a d z iły do re w o lu c y jn e g o p r z e w r o tu w k o ń c u I I I i IV w.

T e n k r ó t k i p rz e g lą d g łó w n y c h te z M a s z k in a n ie w y c z e rp u je n a w e t w d ro b n e j czę­ ści o g ro m u p r o b le m a ty k i, j a k ą p o ru s z a je g o p ra c a . W n in ie js z y m z e s ta w ie n iu s t a ­ r a ła m się p rz e d s ta w ić p rz e d e w s z y s tk im to , co n o w e g o i tw ó rc z e g o d a ł „ P r in c ip á t A w g u s ta “ .

O b e c n ie p r a g n ę z w ró c ić u w a g ę n a te z a g a d n ie n ia i p ro b le m y w p r a c y M a sz k in a , k tó r e n a s u w a ją n a jw ię c e j m a t e r i a łu d o d y s k u s ji.

W e „ W stę p ie “ A u to r o m a w ia sp o łe c z n e z n a c z e n ie r o z m a ity c h w a r s t w (s ta n s e n a ­ to r s k i, e k w ic i, a r y s to k r a c j a m u n ic y p a ln a , p r o le ta r ia t) i ic h r o lę w k s z ta łto w a n iu c e z a ry z m u . W y p o w ia d a tu w ie le n o w y c h i in te r e s u ją c y c h p o g lą d ó w n p . o d z ia ła l­ n o śc i K lo d iu s z a w o p a rc iu o ż y w io ło w y r u c h m ie js k ie g o p le b s u i n ie w o ln ik ó w (s. 18— 35 i 41—44). A u to r z a z n a c z a , że w n io s k i te n ie m o g ą b y ć c a łk o w ic ie p e w n e , p o n ie w a ż n ie są w y s ta r c z a ją c o z n a n e g o sp o d a rc z e p o d s ta w y rz y m s k ie g o p r o l e ta r ia tu S łu s z n ą t ę u w a g ę A u to r a n a le ż a ło b y z n a c z n ie ro z sz e rz y ć . I s to tn ie b o w ie m d la te g o o k r e s u b r a k n ie ty lk o m o n o g r a fii p o św ię c o n e j e k o n o m ic z n e m u p o ło ż e n iu p r o ­ l e t a r i a tu rz y m s k ie g o (tu p e w n y m u s p r a w ie d liw ie n ie m b y łb y s to s u n k o w o sk ą p y m a t e r i a ł ź ró d ło w y , choć i z n ie g o m o ż n a b y n ie r a z w y c ią g n ą ć w ię c e j m a te r ia łu niż to d o tą d z ro b io n o ), a le t a k sa m o o d c z u w a się b r a k m o n o g ra fic z n y c h o p ra c o w a ń p o d s ta w g o sp o d a rc z y c h k la s y p a n u ją c e j. M im o s to s u n k o w o b o g a ty c h ź ró d e ł n ie m a d o tą d m o n o g ra fii, n a w e t b u rż u a z y jn y c h , k tó r e b y z e s ta w iły m a t e r i a ł d o ty c z ą c y p o ło ­ ż e n ia g o sp o d a rc z e g o w a r s tw y n o b iló w i e k w itó w .

P r a c a N. A . M a s z k in a m a c h a r a k t e r p io n ie rs k i. A u to r n ie m ia ł d o sw e j d y sp o z y c ji m a r k s is to w s k ic h m o n o g r a fii z d z ie d z in z w ią z a n y c h z te m a te m — to te ż s z e re g s f o r­ m u ło w a ń z w ła sz c z a „ W s tę p u “ m u s i m ie ć n a r a z ie c h a r a k t e r h ip o te z , k tó r e p r a w d o ­ p o d o b n ie z o s ta n ą p o tw ie r d z o n e p rz e z b a d a n ia szczegółow e. S to s u n k o w o n a jw ię c e j w ą tp liw o ś c i n a s u w a o ś w ie tle n ie p rz e z A u to r a r o li e k w itó w w o k re s ie p rz e jś c ia od r e p u b lik i d o c e s a r s tw a . P r z y p is u je o n s ta n o w i r y c e r s k ie m u ty lk o r o lę e k o n o m ic z n ą , n a to m ia s t n ie u z n a je je g o sa m o d z ie ln e j siły p o lity c z n e j (s. 96 o ra z s. 163). W zo rem k a r i e r y e k w ity j e s t d z ia ła ln o ś ć A tty k a , k tó r y n ie c h c ia ł p ia s to w a ć ż a d n y c h u rz ę d ó w .

U o g ó ln ie n ie te j s y tu a c ji n a c a łą w a r s tw ę n ie w y d a je się je d n a k c a łk o w ic ie p r z e ­ k o n y w u ją c e , z ja w is k o to z n a jd u je p e łn ie js z e p o tw ie r d z e n ie ź ró d ło w e d o p ie ro w p o ­ c z ą tk a c h c e s a r s tw a .

N ie d o ść ja s n o z o s ta ła p rz e d s ta w io n a p rz e z M a s z k in a p o lity k a J u liu s z a C e z a ra w o b e c n ie w o ln ik ó w . A . słu s z n ie s tw ie rd z a , że w o je n n e e k s p e d y c je C e z a ra d o s t a r ­ c z a ły w ie lk ie j ilo śc i n ie w o ln ik ó w . D a le j je d n a k f o r m u łu je n a s tę p u ją c e w n io s k i: „C e­ z a r n ie o d ż e g n y w a ł się od u ż y c ia n ie w o ln ik ó w w c zasie w o jn y d o m o w e j, ch o cia ż u w a ż a ł to z a ś r o d e k o s ta te c z n y ( e x t r e m u m a u x iliu m ). W id o cz n ie w ty c h c e la c h C

e-z a ř u tr e-z y m y w a ł w ie lk ą lice-zb ę g la d ia to r ó w . W c e-z a sa c h je g o k o n s u la tu m a s y g la d ia ­ to ró w w y w o ły w a ły s tr a c h u je g o p o lity c z n y c h p rz e c iw n ik ó w “ (s. 81). A u to r p o w o łu je się p r z y te m n a B ell. C iv. I I I , 9 i S w e to n iu s z a (C aes. 10).

I n t e r p r e t a c j a p ie rw s z e g o z ty c h te k s tó w p o le g a je d n a k n a p e w n y m n ie p o ro z u m ie ­ n iu C e z a r m ó w i ta m o o b lę ż e n iu m ia s ta S a lo n y p rz e z M. O k ta w iu s z a . M ie sz k a ń c y S a lo n y z n a jd u ją c się w o k ro p n y m p o ło ż e n iu u c ie k li się do o s ta te c z n y c h ś r o d k ó w ( e x t r e m u m a u x il iu m ) tz n . w y z w o lili w s z y s tk ic h n ie w o ln ik ó w i o b cięli k o b ie to m w ło sy n a p o w ro z y .

T e k s t n in ie js z y n ie św ia d c z y z a te m w c a le o u ż y c iu n ie w o ln ik ó w p rz e z sam e g o C e z a ra , d o w o d z i z a ś je g o p o g lą d ó w z d e c y d o w a n ie k r y ty c z n y c h w o b e c te g o ro d z a ju m e to d . R ó w n ie ż te k s t S w e to n iu s z a n ie m ó w i o u ż y c iu g la d ia to r ó w p rz e z C e z a ra — ty lk o o u tr z y m y w a n iu ic h d u ż e j lic z b y (to z re s z tą s tw ie r d z a s a m M aszk in ). W y d a je się, że g la d ia to r z y ci m o g li b y ć p o tr z e b n i do w s p a n ia ły c h ig rz y sk , e w e n tu a ln ie ja k o ro d z a j s tr a ż y d la C e z a ra . C h a r a k te r y s ty c z n e j e s t z u p e łn e m ilc z e n ie in n y c h ź ró d e ł o u ż y w a n iu p rz e z C e z a ra n ie w o ln ik ó w w ja k ie jk o lw ie k a k c ji p o lity c z n e j. J a k ­ k o lw ie k ś r o d e k te n b y ł b a rd z o często s to s o w a n y p rz e z a m b itn y c h w odzów , to c a ło ­ k s z t a łt p rz e k a z ó w ź ró d ło w y c h ś w ia d c z y łb y o o d m ie n n e j, w rę c z ry g o r y s ty c z n e j p o li­ ty c e C e z a ra n a ty m p o lu . (T ru d n o u w ie rz y ć , ż e b y a u to r z y t a k n ie c h ę tn i C e z a ro w i ja k n p . C ic e ro n ie u ż y li w o b e c n ie g o te g o o s k a r ż e n ia — b e z w z g lę d n ie n ijc ię ż -iz e g o V/ o czach w ła ś c ic ie li n ie w o ln ik ó w , g d y b y m ie li do te g o ja k ie k o lw ie k p o d sta w y ). R e a s u m u ją c w y d a je się, że C e z a r n a le ż a ł do te j g ru p y w ła ś c ic ie li n ie w o ln ik ó w , k tó ­ r a s t a ła m o c n o n a s tr a ż y n ie n a r u s z a ln o ś c i p o d s ta w u s t r o ju i u w a ż a ła p o s łu g iw a n ie się n ie w o ln ik a m i w a k c ja c h p o lity c z n y c h za ś r o d e k c a łk o w ic ie n ie d o z w o lo n y .5

O m a w ia ją c w ła d z ę tr iu m w ir ó w M a s z k in p o s ta w ił te z ę , że n a w ią z y w a li o n i do t r a ­ d y c ji S u lli, czego w y ra z e m b y ła s a m a n a z w a tr è s v ir i r e i p u b lic a e c o n u titu e n d c e o ra z p e w n e w y p o w ie d z i w m a n ife ś c ie o g ła s z a ją c y m p r o s k ry p c ję . Z d a n ie m A u to r a I r iu m w ir a t b y ł p rz y w ró c e n ie m d y k ta tu r y w ta k ie j fo rm ie , w ja k i e j is tn ia ła o n a za c zasó w S u lli, z t ą ty lk o ró ż n ic ą , że w ła d z a n a le ż a ła n ie do je d n e g o , a le d o trz e c h w o d zó w (s. 178). S ąd zę, że p rz y p r z e p r o w a d z e n iu te g o p o r ó w n a n ia n a le ż a ło b y z w ró ­ cić u w a g ę n a in n e n iż u tr iu m w ir ó w p o d ło ż e sp o łe c z n e d z ia ła ln o ś c i S u lli, k tó r y o p ie r a ł się p rz e d e w s z y s tk im n a n o b ilita s.

W I I części p r a c y d a ją się z a u w a ż y ć p e w n e n ie r ó w n o m ie r n o ś c i w ro z ło ż e n iu m a te r ia łu . J a k to ju ż z a u w a ż y ł w sw e j r e c e n z ji K o w a l e w 5 — M a s z k in p o św ię c ił d u żo u w a g i ro z w a ż a n io m n a t e m a t p r a w n y c h p o d s ta w w ła d z y A u g u s ta , k ró c e j n a ­ to m ia s t p o tr a k to w a ł je g o p o lity k ę sp o łe c z n ą (sam A u to r tłu m a c z y to szczu p ło ścią źró d eł). S to s u n k o w o m a ło m ie js c a z a jm u je w p ra c y M a s z k in a z a g a d n ie n ie p ro w in c ji, k tó r y c h d o k ła d n ie js z e o m ó w ie n ie m o g ło b y w n ie ś ć d u ż o m a t e r i a łu do c h a r a k t e r y ­ s ty k i p r y n c y p a tu . R e a s u m u ją c —· p r a c a M a s z k in a m im o n ie lic z n y c h u s te r e k , m a ją c y c h c h a r a k t e r ra c z e j d ru g o r z ę d n y , je s t n ie z w y k le c e n n y m w k ła d e m n a u k i m a r k s is to w s k ie j w d z ie ­ d z in ie b a d a ń n a d h is to r ią R zy m u . N a p o d k r e ś le n ie z a s łu g u je m e to d a p r a c y n a u k o ­ w e j A u to ra . C e c h u je ją p rz e d e w s z y s tk im w s z e c h s tro n n e w y c z e rp a n ie źró d eł, szczeg ó ln ie w a ż n e je s t p e łn e w y z y s k a n ie n u m iz m a ty k i. O m ó w ie n ie w ie lu m o n e t, 5 N a z a g a d n ie n ie to z w ró c ił ju ż u w a g ę W e s t e r m a n n , s. v.: S k la v e r e i, P a u ly s R e a l - E h c y k l. S u p p lb d V I. c W . D. I. 1950, II, s. 145.

57 8 R EC EN ZJE

z w ła sz c z a ic h le g e n d , p o zw o liło A u to ro w i w e w ła ś c iw y sp o só b o ś w ie tlić n a s ta w ie n ie re lig ijn e , d y n a s ty c z n e i p o lity c z n e z a ró w n o C e z a ra , ja k A u g u s ta . M a s z k in z w ró c ił p o n a d to u w a g ę n a n ie k tó r e n ie d o ś ć d o ty c h c z a s w y z y s k a n e ź ró d ła h isto rio g ra-ficzn e (zw łaszcza u r y w k i d z ie ła M ik o ła ja z D a m a sz k u ).

M a s z k in w y k o rz y s ta ł ró w n ie ż w p e łn i d o ro b e k h is to r io g r a f ii n o w o ż y tn e j. P r a c a je g o z a w ie ra s to s u n k o w o d o k ła d n e o m ó w ie n ie o p ra c o w a ń h is to ry c z n y c h o p r y n c y - p a c ie od c z a só w n a jd a w n ie js z y c h do c h w ili o b e c n e j, p rz y c z e m A u to r z d e m a s k o w a ł w z n a c z n y m s to p n iu r e a k c y jn y c h a r a k t e r w sp ó łc z e s n e j l i t e r a t u r y o A u g u śc ie , n a to ­ m ia s t z w ró c ił u w a g ę n a sz e re g p o z y ty w n y c h r e z u lta tó w n a u k o w y c h w n ie s io n y c h p rz e z w c z e śn ie jsz e o p ra c o w a n ia . S łu s z n e j e s t p o d k re ś le n ie p rz e z a u to r a r o li le k c e ­ w a ż o n y c h n a z a c h o d z ie p r a c r o s y js k ic h h is to ry k ó w p rz e d r e w o lu c y jn y c h , k tó r z y r e p r e z e n to w a li n a ogół s to s u n k o w o p o s tę p o w y k ie r u n e k n a u k i. O m ó w ie n ie o p ra c o ­ w a ń h is to r y k ó w ra d z ie c k ic h (ra c z e j b a rd z ie j o g ó ln y ch ) o b ra z u je d o ty c h c z a so w y w k ła d n a u k i m a r k s is to w s k ie j do z a g a d n ie n ia g e n e z y p ry n c y p a tu . A u to r n ie p o p rz e ­ s ta je n a o m ó w ie n iu o p ra c o w a ń w s p e c ja ln ie p o św ię c o n y c h te m u ro z d z ia ła c h , a le w to k u c a łe j p r a c y s ta le się n a n ie p o w o łu je p rz e p r o w a d z a ją c p o le m ik ę lu b p r z e jm u ­ j ą c p e w n e w n io s k i od in n y c h a u to ró w . N a u w a g ę z a s łu g u je c z ę ste p o w o ły w a n ie się n a s z e re g w a rto ś c io w y c h p r a c h is to r y k ó w X I X w ie k u , k tó r e p r z e w a ż n ie n ie są w c a le u w z g lę d n ia n e w e w sp ó łc z e s n y c h o p ra c o w a n ia c h .

K s ią ż k a M a s z k in a z a w ie ra w a rto ś c io w e a n e k s y (s. 611—681), sz k o d a ty lk o , że A u to r n ie d a ł z e s ta w ie n ia b ib lio g r a fii. B e z sp rz e c z n ą z a le tą p ra c y je s t je j p r z e jr z y ­ s ty u k ła d i ja s n o ś ć ję z y k a . „ P r in c ip á t A w g u s ta “ je s t je d n ą z n a jw a ż n ie js z y c h m o n o g r a fii ra d z ie c k ic h p o św ię c o ­ n y c h d z ie jo m a n ty c z n y m . P rz e p r o w a d z a ją c je d n o c z e ś n ie w n ik liw ą a n a liz ę p e w n y c h z a g a d n ie ń szczeg ó ło w y ch A u to r d a ł p ie r w s z ą m a r k s is to w s k ą s y n te z ę w y ja ś n ia ją c ą p o w s ta n ie i c h a r a k t e r p r y n c y p a tu . P r a c a M a s z k in a o tw ie r a tw ó rc z y e ta p s tu d ió w n a d s c h y łk ie m r e p u b lik i rz y m s k ie j i n a d d z ie ja m i w c z e sn e g o c e s a r s tw a . N ie s te ty p rz e d w c z e s n a śm ie rć p r z e r w a ła d a ls z e b a d a n ia A u to r a i n ie p o z w o liła m u p o k ie ­ ro w a ć p r a c ą ty c h h is to ry k ó w , k tó r z y c h c ie lib y k o n ty n u o w a ć je g o dzieło. M . J a c z y n o w s k a \'ii~ I z a " B i e ż u ń s k a — M a ł o w i s t : P o g lą d y n o b ilita s o k re s u N e ro n a i ic h p o d ło ż e g o sp o d a rc z o -sp o łe c z n e . P r a c e I n s ty tu t u H is to ry c z n e g o U. W. W a rs z a w a 1952, s. 136. B a d a n ia n a d id e o lo g ią n a le ż ą b e z s p rz e c z n ie do n a jtr u d n ie js z y c h . C h o ciaż d y s p o ­ n u je m y d ziś w te j d z ie d z in ie n ie z w y k le c e n n y m n a rz ę d z ie m m e to d o lo g ic z n y m , p o ­ s u w a ją się o n e b a rd z o w o ln o n a p rz ó d i z a n ie d b a n ia w te j d z ie d z in ie m a r k s is to w ­ sk ie j n a u k i h is to ry c z n e j są w c ią ż w ie lk ie . T o te ż z u z n a n ie m p o w ita ć n a le ż y ju ż n a w s tę p ie in ic ja ty w ę a u to r k i, k tó r a p o s ta w iła so b ie za z a d a n ie , choć n a o g ra n ic z o n y m o d c in k u c z aso w y m , p o d ją ć b a d a n ia n a d id e o lo g ią . Z a p rz e d m io t w y b r a ła czasy p a n o w a n ia N e ro n a , p o g lą d y S e n e k i, L u k a n a , P e r s ju s z a , P lin iu s z a S ta rsz e g o , w y ­ ra ż a ją c e p o s ta w ę id e o lo g ic z n ą a r y s to k r a c j i ita ls k ie j ty c h czasó w . P o k r ó t k im p r z e ­ g lą d z ie lite r a tu r y , zw ła sz c z a n a jn o w s z e j, a u to r k a s tw ie rd z iła n ie d o s ta te c z n o ś ć d o ­ ty c h c z a s o w y c h b a d a ń , ic h w a d liw o ś ć m e to d o lo g ic z n ą , w s k a z a ła n a tr u d n o ś c i b a ­