Rozdział XI
Ruch turystyczny
1. Klimat, szata geologiczna i roślinna oraz świat zwierzęcy
Śląsk Cieszyński utożsamiany jest, co nie powinno budzić wątpliwości, z pasmem górskim Beskidów. Beskidy należą do tzw. Karpat Zewnętrznych1. Powstały one w wyniku wypiętrzeniasię fliszukarpackiego w kredzie (w erze mezozoicznej), zatem Beskidy licząokoło 140 min lat. Flisz karpacki składa się z tzw. warstw naprzemian- ległych łupków, zlepieńców i iłów2, które utworzyły się w czasach, gdy na tym terenie zalegało płytkie morze kredowe (zajmowało onocałą Europę Środkową). W następ nym okresie, tzw. późnym oligocenie, doszło do zjawiska nazywanego orogenezą alpejską. Utwory już istniejące uległy sfałdowaniu, aw konsekwencji wypiętrzeniu.
Efektembyło powstanie tzw. płaszczowin. Jedną z nich jest płaszczowina sztram- berska.Na terenie tym zalegają dośćspecyficzne wapienie, które wkomponowane są w skały magmowe, a nazywane są pikrytem i - od Cieszyna- cieszynitem. Wczasie wędrówekturystycznych można zaobserwować równieższarozielonepiaskowce go- dulskie3. Na tych obszarach zalegają również pokaźne pokłady węgla kamiennego, np. w okolicachKarviny, Ostrawy, Frydka-Mistka. W całym Beskidzie Śląskim iMo
1 Na ten temat por. H. M ró z, Środowisko geograficzne polskiego Śląska Cieszyńskiego, [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne, zarys dziejów, zarys kultury materialnej i duchowej, pod red.
W. Sosny, Cieszyn 2001, s. 11-31.
2 Ibidem, s. 11-16.
’ Ibidem.
rawskimwystępuje także ruda żelaza,zwłaszczaw okolicach Frydka-Mistka, a pod Czeskim Cieszynem zalegajązłoża gazu ziemnego.
Śląsk Cieszyński jest obszarem o dużej wilgotności powietrza (ok. 66%) i sto
sunkowo dużych opadach deszczu (w części górskiej od 1200 mm w górę). Dzieje się tak dlatego,że u wylotu Bramy Morawskiej ścierają się ze sobą masy powietrza morskiego i kontynentalnego. Średnia temperatura waha się w granicachod6,5 do 8,5°C, (w zimie od 6 do 8° poniżej zera, zaśw lipcuok. 16-18°powyżej zera). Część czeska składa się z Beskidu Śląskiego i Morawskiego. BeskidŚląski to obszar pomię
dzy Doliną Soły i Białej, a DolinąOlzy i Przełęczą Jabłonkowską. Obszar odDoliny BeczwyRożnowskiej to Beskid Śląsko-Morawski. Pomiędzy nimi znajduje się tzw.
Brama Morawska. Aby zrozumiećjej rozmiar i znaczenie, warto wsiąśćdopociągu w CzeskimCieszynie i przejechać40 kmw stronęOpawy.Wyjeżdżając z Cieszyna, żegnamy masyw Beskidu Śląskiego. Następnie przejeżdżamy przez w miarę równin ny obszar, ażdo Opawy, gdzie pasmo Gór Opawskich rozpoczynałańcuchSudetów.
Obszar między obomapasmamitowłaśnieBramaMorawska. Ma ona ogromne zna czenie dla przenikania świata roślin,zwierząt i ludzi.
Wpolskiej części Śląska Cieszyńskiego wyróżnić można Beskid Śląski i Dolinę Olzy. Występuje tu ogromne bogactwo przyrody. Dominują, jeśli idzie o szatę ro
ślinną, lasyświerkowe. Powstały onenaskutek sztucznego zalesienia tych terenów, po rabunkowej gospodarce w państwie bielskim Promniców, a następnie Habsbur
gów. Obecniemonokultura świerka to70%drzewostanu lasów ŚląskaCieszyńskiego.
Wcześniejsze lasy, tzw. Puszcza Karpacka4, zostały zniszczone w wyniku wykorzy stywania drewna do działalności hutniczej miejscowości podgórskich Śląska Cie
szyńskiego5. Resztki Puszczy Karpackiej w formie odosobnionych stanowiskzostały zamienione na rezerwatyprzyrody. Świerk zdaje się wypierać nawet w młodszych partiach lasu delikatne drzewostany modrzewia,cisu, dębu czyjawora. Zcałą pew
nością ciekawostką jest występowanie na tym terenie kilku endemitów,w szczegól
ności cieszynianki z rodziny baldaszkowatych6, o niewielkich żółto-zielonych kwiat
kach, a także modrzyka górskiego, jastrzębca pomarańczowego i omiega górskiego7.
Z cieszynianką związanajest ludowa legenda, odnosząca się do wojny trzydziesto letniej. Według podania po potyczce Szwedów w okolicach Cieszyna, umierający żołnierz szwedzki prosił rodzinę Zabystrzanów z Cieszyna o wysypanie na swojej
4 Na terenie pozostałości po Puszczy Karpackiej powstało aż sześć parków narodowych, co świadczy o wyjątkowej atrakcyjności i różnorodności tych kompleksów leśnych. Jak do tej pory, nie udało się utworzyć Żywieckiego Parku Narodowego, choć takie zamierzenia były podejmowane w latach 90. ubiegłego wieku. Wówczas otuliną parku miały być obszary leśne Śląska Cieszyńskiego.
Por. L. Abbadie, Μ. Boudoin, Las - środowisko żywe, tłum. J. Proćków, Wrocław-Warszawa- Kraków 2002, s. 245-246.
5 Por. W. Czaja, Gdy w Beskidzie rudę wytapiano, „Kalendarz Beskidzki”, 1988, s. 143-146.
6 Por. A. Dorda, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego na prawym brzegu Olzy i jego ochrona, [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne..., s. 35-36, 40.
7 Ibidem, s. 39.
mogile rodzinnej ziemi szwedzkiej. Z ziemi tej wyrosła niespotykana wcześniej ro
ślina, którą nazwano cieszynianką8.Zarówno w paśmieBeskiduŚląskiego, jaki Mo rawskiego wyróżnić można tzw.piętra roślinności9.1 tak, do wysokości450m n.p.m.
rozciągasiętzw. regiel dolny, dowysokości800 mn.p.m. dochodzi buczynakarpacka (z domieszkąjawora i jodły). Jeszczewyżej, na wysokości powyżej 800 m n.p.m. do
minuje tzw. kwaśna buczyna. Wśród niej widoczny jest zwłaszcza świerk. Powyżej 1050m n.p.m. pojawia siępasmoreglagórnego (dominują tu świerki, kosodrzewina, a zmniejszych roślin chociażby widłaki), widocznejest to na Łysej Górze po stro
nie czeskiej. Na terenie Śląska Cieszyńskiego utworzonoaż12 rezerwatów przyrody, m.in. Baranią Górę, Wisłęi inne.Poczeskiej stronieEuroregionu „Śląsk Cieszyński”, w okolicach Vtaciego Ostrova, w 2000r. w baśniowej sceneriinakręconoamerykań
ski film Serce smoka. Niektóre z drzewrosnących na Śląsku Cieszyńskim uznawane są za najstarsze okazyw Polsce (600-letnie dęby rosną w Grodźcu, jeden z dębów w Bystrej datowany jestna 800 lat).
8 Legenda ta przedstawiona została w pracy Józefa Ondrusza, Godki Śląskie. Podania i baśnie ze Śląska Cieszyńskiego, Ostrawa 1977, s. 73-76 i posiada wiele odmian. Pomijając literacki aspekt, trzeba dodać, że endemiczna roślina cieszynianka (Hacąuetia epipactis) występuje w określonych skupiskach także poza Polską - np. w północnych Włoszech. Legenda jest zatem naturalnym sposobem wyjaśnienia fenomenu izolowania biologicznego stanowisk tej rośliny. W Cieszynie utworzono dwa stanowiska ochrony tej rośliny. Są to: Las Miejski nad Puńcówką i Las Miejski nad Olzą. Cieszynianka została wprowadzona w rejon Śląska Cieszyńskiego w okresie holocenu. Por.
A. Dorda, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego..., s. 40. Tamże mapka występowania endemitu na Śląsku Cieszyńskim.
9 A. D o rd a, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego..., s. 33.
10 Dotyczy to w szczególności czeskiej części Euroregionu „Śląsk Cieszyński”, por. T. Siwek, Zarys geografii i przyrody czeskiego Śląska Cieszyńskiego, [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne..., s. 83.
11 Na temat fauny występującej na Śląsku Cieszyńskim por. A. D o rd a, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego..., s. 43-44.
Euroregion „Śląsk Cieszyński” pochwalić się może także wyjątkową różnorod nością zwierząt. Niektóre z nich wpisane zostały na listę gatunków ginących (tzw.
Czerwoną Księgę). Występują tu więc: rysie, pojedyncze okazy żbików, nie takzno wu rzadkie niedźwiedzie, wilki10,a z popularniejszych ssaków jelenie,dziki, borsuki, zające,lisy, kuny, łasice i tchórze11. Równie bogata jest ornitofauna. Wśród niej na szczególną uwagęzasługują rzadkie gatunki ptaków drapieżnych, m.in. bielik,sokół wędrowny, a z ptakówłownych znajdujących się na liście ptakówginących - głu szec icietrzew.W niższychpartiach Śląska Cieszyńskiego zobaczyć można zimorod
ka. Żyjątu również myszołowy,krogulce, pustułki, a z sów - pójdźki, płomykówki i puszczyki. Wlasach napotkaćmożna kuraka leśnego - jarząbka,a napolach coraz rzadsze kuropatwy. Z gadów występują prawie wszystkie gatunki polskie, z wyjąt
kiem żółwiabłotnego (w szczególności są to zaskrońce,gniewosze plamiste,padalce, tzw. węże eskulapy, żmije zygzakowate, jaszczurkizwinki i jaszczurkiżyworodne)12.
12 Ibidem, s. 43. Godny podkreślenia jest fakt występowania w okolicach Ustronia jaszczurki zielonej, uważanej w Polsce za gatunek wymarły.
13 Zob. Z. Świerk, Gadzi król czyli złotogłowiec, „Kalendarz Beskidzki”, 2003, s. 63-68.
14 Por. M. Małecki, Euroregion „Beskidy". Historia i współczesność, Bielsko-Biała 2006, s. 107-108.
15 Ibidem, s. 108. Chodziło o passus Stanisława Kupczaka z Żywca, który opisał moment dusze
nia małej sarny przez węża. Sprawę zgłosił do placówki żandarmerii w Ciścu na Żywiecczyźnie, a żandarmi, zabiwszy węża, wystawili go w budynku żandarmerii, za jego oglądanie pobierając opłatę w kwocie 50 fenigów.
16 Na temat ich biologii i zasięgu występowania por. Ryby słodkowodne Polski. Praca zbiorowa, pod red. M. Brylińskiej, Warszawa 1991. Tam dalsza literatura na ten temat.
17 Por. J. Bochenek, Opowieść szałasznicza, „Kalendarz Beskidzki”, 1987, s. 167-170; Sałasz- nictwo w Beskidach, pod red. L. Richtera i J. Szymika, Czeski Cieszyn 2005.
Do niedawna dałosięzaobserwować również niezmiernie rzadki gatunek poło
żą czteropręgiego (łac. coluber cjuatrolineata). W' tradycji ludowej utożsamiany był ztzw. wężemzłotogłowcem13. Węże te posiadają w okolicach głowyżółtewypustki, które przypominają gadziąkoronę,a rozmiary ich ciał dochodzą do 6 m długości14.
Występowały w całympaśmieBeskidu Śląskiego. Podobno ostatnitaki okazznale ziono w 1968r.,choćniektórzy twierdzą, że jeszczew latach 80.ubiegłegowieku dało się zauważyć pojedynczesztuki.Zdjęcieowegowęża pokazywali niemieccy żandarmi w Milówce, pobierając za jego udostępnienie stosowną opłatę15. Węże te prawdopo dobnie przybyływraz z osadnictwem wołoskim,przemieszczając się łukiem Karpat zBałkanówlub z Włoch.
Dużą różnorodnością wyróżnia się także świat płazów. Zasadniczo występuje tu większość gatunków znanych w Polsce, w szczególności rzekotkadrzewna, kumak górski, traszka górska, grzebieniasta czy salamandra plamista. Osobliwy jest także świat ichtiofauny.Napotkać bowiem możnawwartkich potokach maleńkie kozy,pi skorze, lipienie,takżegłowacze,strzeble potokowe, a na terenachnizinnychw stolicy
„żabiego kraju” - karpie, karasie, sumy,sandacze, a takżemałe, coraz rzadsze cierniki i różanki16. Ze świata owadówna uwagę zasługują bardzo rzadkie jelonki rogacze, a z motyli - rusałka i pawie oko. Natrasach górskich w paśmie Beskidu Śląskiego licznie występująmrowiska.
Walory przyrodnicze tych terenów od wieków starali się wykorzystać mieszka
jący tu ludzie.Najlepszym przykładem symbiozyczłowiekaz przyrodą jest tzw. sa- łasznictwo17. Pojawiło sięonow XVI w.wraz z rozwojem migracji wołoskiej. Wołosi, idąc łukiemKarpat z terenówdzisiejszej Rumunii, dotarli także naterenyŚląskaCie szyńskiego. Byłatoostatniafazakolonizacji tych ziem.Wołosi, wprzeciwieństwie do ludnościmiejscowej, osiedlali się na terenach górskich, tworząc sioła iosady. Zajmo
wali się przy tymgłównie wypasem owiec. Rok przeciętnego bacy dostosowany był do przemian związanych z gospodarką hodowlaną18.
18 Wyjście ze wsi na tzw. sałasz następowało w połowie maja i aż do 30 lipca baca przebywał w górnej części sałaszu, tj. na wysokości 850 m n.p.m. W drugiej części lata baca schodził niżej, na wysokość 700 m n.p.m. Zejście z gór następowało na św. Michała, tj. 29 września. Następnie baca pozostawał w swojej wsi do Dnia Zadusznego, po czym 30 listopada schodził jeszcze niżej, tam gdzie wciąż była trawa, to jest na wysokość 480-260 m n.p.m. Pobyt na tzw. nizinie trwał do 23 grudnia, po czym w Wigilię baca wracał do wsi. Przez cały okres Bożego Narodzenia, aż do 28 grudnia, przebywał w wiosce, po czym wychodził na tzw. zimowisko, na wysokość 680 m n.p.m., i przebywał tam do 2 marca, kiedy z powrotem schodził na nizinę, bo tam pojawiała się już pierw
sza trawa (260 m n.p.m.). Stamtąd 25 kwietnia wracał do wsi, gdzie przebywał do 14 maja.
19 Szerzej na ten temat por. S. Figiel et al., Beskidy. Śląski, Mały, Żywiecki i Makowski, Bielsko- -Biała 2002.
2(1 Większość miejscowości Śląska Cieszyńskiego nie posiada osobnych monografii, co należy w tym miejscu podnieść jako postulat badawczy. W czasie prezentacji niżej podanych miejscowo
ści wykorzystane zostały następujące opracowania: J. Adamczyk, Śladami świętych i błogosła
wionych oraz kandydatów na ołtarze (Metropolia Krakowska), Kraków 2003; A. Babuchowski, Wdużej mierze Euroregion pokrytyjest górami19.Najwyższym bez wątpienia szczy tem jest Barania Góra(1220 m n.p.m.), a po stronieczeskiej -Wielka Czantoria (995 m n.p.m.).Najdłuższą rzeką po polskiej stronie jest Wisła (wypływająca ze stokówBa raniej Góry), a po stronieczeskiej graniczna Olza. Najstarsza miejscowośćEuroregionu to Cieszyn(pierwsza wzmianka pochodziz 1155 r.). Na terenieEuroregionu znajdują się również dwa wielkie zbiorniki wodne. Popolskiej stronie to Jezioro Goczałkowickie opowierzchni3200ha, a po stronie czeskiej liczącyzaledwie 266 ha zbiornik wCierlic- ku. Najstarsze znaleziska archeologiczne datowane są na 3000 lat p.n.e. Jest to Grodzisko w Podoborze w Czeskim Cieszynie. Nadrugimmiejscu plasuje się Grodzisko w Mię- dzyświeciu,któredatowane jest na pierwsze tysiąclecie przed nasząerą.
2. Miejscowości Euroregionu20
2.1. Część polska Euroregionu „Śląsk Cieszyński"
2.1.1. Powiat cieszyński 2.1.1.1. Gmina Brenna Brenna
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 30 czerwca 1490 r., kiedy to ksią żę cieszyński Kazimierz II potwierdził w wydanym dokumencie zapis Wawrzyńca z Pogórza na rzecz jego małżonki - Salomei z Vrchlabi. W dokumencierycerz prze
kazał połowęwsi Pogórza i właśnieBrennej narzecz żony. Rozwój miejscowości tak
naprawdę rozpoczął siew XVI w„ kiedy utworzono tu hutę szkła, co było możliwe dzięki sprowadzeniu opału w postaci drewna zPuszczy Karpackiej. Wacław IIIAdam w1565 r. przekazał Brenną szlachcicowi Wacławowi Wodziez Kojkowic. Brennamu siała być jednak na tyle atrakcyjną miejscowością, że książęta cieszyńscyodzyskali ją w1621 r. Dodaćwypada, że w tym czasie okolice samej wsibyły już silniezasiedlone przez idących pasmem Karpat Wołochów.Wiadomo skądinąd, iż w połowie XVIII w.
sałasze pasterskie znajdowałysięna każdej górce okalającej wioskę, stąd teżgłównym zajęciem mieszkańców wsi był wypas owiec i rolnictwo. Miejscowość nie należała do ludnych. Ten stan rzeczy zmienił siędopiero po zakończeniu I wojnyświatowej,
Święty Jan Sarkander kapłan i męczennik. Pamiątka kanonizacji, Katowice 1995; M. Barański, Beskid Śląski. Przewodnik, Pruszków 2007; idem, Beskid Śląski. Pasmo Baraniej Góry. Przewodnik turystyczny, Warszawa 1999; W. Berezowski, Przewodnik po województwie śląskim, Katowice 1937; Bielsko-Biała. Zarys rozwoju miasta i powiatu, pod red. H. Rechowicza, Katowice 1971;
I. Boroń, Handel Górnego Śląska z Krakowem w dobie wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Na podstawie krakowskich ksiąg celnych, Gliwice 1995; W. Burszta, Euroregiony - granice - trans- graniczność, „Limites Patriae. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Administracji w Bielsku-Białej”, 2004, z. 1, s. 23-31; M. Chorowska, Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne, Wrocław 2003; T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982; N. Conrads, Książęta i stany. Historia Śląska (1469-1740), tłum. L. Wiśniewska, Wro
cław 2005; W. Czaja, Gdy w Beskidzie rudę wytapiano, „Kalendarz Beskidzki”, 1988, s. 143-146;
B. Czechowicz, Książęcy mecenat artystyczny na Śląsku u schyłku średniowiecza, Warszawa 2005;
R. Danel, Paweł Rucki o dawnych czasach, „Kalendarz Beskidzki”, 1983, s. 129-132; Dejiny zemi Koruny ćeske, red. P. Ćornej, t. 1, Paseka-Praha-Litomysl 2001; A. Dziadzio, Monarchia kon
stytucyjna w Austrii 1867-1914. Władza - obywatel - prawo, Kraków 2001; S. Figiel et al., Be
skidy. Śląski, Mały...·, J. Francek, Dejiny loupeznictva, Praha 2002; idem, Zloćin a sex w ceskych dejinach, Praha 2000; R. Heck, M. Orzechowski, Historia Czechosłowacji, Wrocław-Warsza- wa-Kraków 1969; K. Imielski, Ożyły martwe tory, „Kalendarz Beskidzki”, 1993, s. 34-35; idem, Stulecie kolei Cieszyn-Bielsko, „Kalendarz Beskidzki”, 1988, s. 127-134; Jaworze. Przewodnik. Praca zbiorowa, pod red. P. Gawłowskiego, Jaworze 1992; P. Jurak, P. P\alosova, Frydek-Mistek. Pa- matky, Plzen 2005; J. Kantyka, Upamiętnione miejsca walk o społeczne i narodowe wyzwolenie na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, Katowice 1975; M. Kowalski, Śląsk Cieszyński. Po obu stronach Olzy. Przewodnik turystyczny po Śląsku Cieszyńskim oraz gminach Godów i Jastrzębie Zdrój, Kra
ków 2004; W. Krygowski, Beskidy - Śląsk, Żywiecki, Mały i Średni (część zachodnia), Warszawa 1965; Książęta i księżne Górnego Śląska. Praca zbiorowa, pod red. A. Barciaka, Katowice 1995;
J. Kwiatek, T. Lijewski, Leksykon miast polskich. Warszawa 1998; K. Lach, Wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko-czeskiego, Wrocław 2004; L. Laveaux, Górale Beskidowi za
chodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów włościan okolic Żywca, Żywiec 2005; M. Makowski, Szlacheckie siedziby na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 2005; M. Małecki, Eu
roregion „Beskidy”. Historia i współczesność, Bielsko-Biała 2006; idem, Procesy osadnicze na tere
nie Żywiecczyzny i Śląska Cieszyńskiego w średniowieczu, „Limites Patriae. Zeszyty Wyższej Szkoły Administracji w Bielsku-Białej”, 2006, s. 41-52; P. Nowicki, Beskid Śląsko-Morawski. Przewodnik turystyczny, Warszawa 1997; V. Peter, Pozdrav z Frydecko Mistecka, Frydek-Mistek 2000; M. Pla
cek, Jlustrovana Encyklopedie moravskych hardu, hradku a tuvzi, Praha 2001; F. Popiołek, Dzieje Cieszyna z ilustracjami, Cieszyn 1916; Sałasznictwo w Beskidach, pod red. L. Richtera i J. Szy
mika, Czeski Cieszyn 2005; Skoczów i okolice. Przewodnik turystyczno-krajoznawczy, pod red.
J. Badury, Skoczów 2001; W. Sosna, Cieszyn. Przewodnik krajoznawczy, Cieszyn 1993.
kiedy według spisu mieszkańcównaliczono 3543 Polaków, 12 Żydów i 14 Niemców.
W czasiewojny obronnej miejscowość dostała się bez walkiw ręce niemieckie, zaś w okresie okupacji znana była w okolicydziałalność tutejszej partyzantki. Została ona we wczesnej fazie istnienia rozbita, zaś dowódca - RudolfHeller, powieszony wCieszynie wmarcu 1942 r.W okolicyBrennej zbudowano dwa bunkry i wkrótce partyzantka rozwinęła sięodnowa. Pluton zBrennej liczył30 żołnierzy idośćsku tecznie walczył zoddziałami niemieckimi, a w szczególnościz miejscową policją. Ten stan rzeczy zmienił się wraz ze śmiercią dowódcy wiosną 1944 r. na Klimorackich Pasiekach.Ostateczne zajęcie wsi przez Rosjan i administrację polską nastąpiło sto
sunkowo późno,bo dopierowkwietniu 1945 r.
Po wojnie miejscowośćznajdowałasię w regresie przez cały okres lat 50. Dopiero elektryfikacja wsiprzeprowadzanaw tym czasie pozwoliła jej na rozwinięcie skrzy
deł. Miejscowość awansowała politycznie w wyniku reformy administracyjnej kraju w 1972 r„ kiedy utworzono gminę Brenna. Gmina położyła nacisk na turystykę iwy poczynek. Jest jednym z bardziej znanych ośrodków narciarskich w Polsce. W samej Brennej znajdujesię boisko piłkarskie, boiskodo piłki plażowej, korty tenisowei wie
le miejsc noclegowych orazwyjścia naszlaki górskie, w szczególności na Równicę, Trzy Kopce,Klimczok i Błotny(Błatnię).
Górki Wielkie
Towieśnależąca do gminyBrenna, wymieniona po raz pierwszy w1305 r. w spisie wsi Księstwa Cieszyńskiego. Od końca XIVw.wieś należała do Korniców; jeden znich od nazwywsi przyjął nazwisko Gurecki (Górecki). Od 1417 r. wsią władali kolejni wła
ściciele - Pięćlatowie. W XVI w. wieśpodzielono na szereg majątków należących do:
Mitrowskich zNemyśla, Rudzkich z Rudz, Bludowskich z Dolnych Błędowic, Loga- sów z Altendorfu i Fragsteinówz Neczesławic. W 1734 r.wieś kupił baron Erdmann Marklowski z Pernsteinu. Wystawił on dwór szlachecki, a wsamym szczycie budynku umieścił swój herb - Wieniawę. Wspomniany baron rządził„na Górkach”40 lat, po czym majątek przejęła jegocórka - Karolina, z mężem FryderykiemMarklowskim.
Na początku XVIII w. majątkiem góreckim zainteresowalisię Habsburgowie, którzy w 1805 r. wykupiligo wraz zdworem iwcielili do KomoryCieszyńskiej. Stałosięto za czasów księcia Alberta. Tym sposobem Górki Wielkieaż do Iwojny światowej były własnością dynastii habsburskiej. Z chwilą odzyskania niepodległości przez Polskę Górki przeszły na własnośćSkarbu Państwa, ale jużw 1922 r. nabyłje mjr Tadeusz Kossak -syn Wojciecha Kossaka, znakomitegomalarza batalisty. Kossakowie rozwi nęli tuhodowlę dorodnych koniibydłasprowadzanego aż z Allgau w Bawarii.
Stosunkowo wcześnie, bo już w 1923 r. sprowadziła się do majątku góreckie go córka mjra Tadeusza Kossaka - Zofia Kossak-Szczucka. To tu właśnie napisała najwybitniejsze powieści - Krzyżowców czy porażającą realizmem okrucieństw na Wschodzie Pożogę.Zofii Kossak nie było dane spokojniemieszkać wswejposiadło ści. Nawieść o wkroczeniu armii niemieckiej w granicePolskiwewrześniu 1939 r.
pisarka wyjechała do Warszawy. W tym czasie jejdwórzajęliNiemcy,którzy urządzili w nim Bund Deutscher Madei- Dom ZwiązkuNiemieckich Dziewcząt. Dwór został
niestety doszczętnie spalony w czasieprzejściafrontu sowieckiego. W miejscowości tej jeszczew okresie międzywojennym powstała Stanica ZHP, później nawetSzkoła Pracy Społecznej ZHP. Kierowałniąautor Kamieni na szaniec - Aleksander Kamiń ski.Mieszkańcy miejscowości udzielali się społecznie. Przed wojną aktywnością spo
łeczną wykazała się miejscowa Szkoła Gospodyń Wiejskich, auniwersytety ludowe organizował Józef Kret. Po wojnie nie pozwolono Kossakom wrócić do Górek,dopie ro tzw.odwilż po śmierciStalina umożliwiłaZofii Kossak-Szczuckiej powrótz emi
gracji w Londynie. Przybyław 1957 r. izamieszkiwała tuż przy ruinachswego dworu, w tzw. domu ogrodnika. Tu też dokonałażywota w roku 1968. Pięć lat później utwo rzono muzeum poświęcone tej wielkiej postaci Podbeskidzia. Można je zwiedzać do dziś i przyokazji nawiedzać jej grób znajdujący się namiejscowym cmentarzu.
Natymże cmentarzu znajduje się też grób męża pisarki - Zygmunta Szatkowskie go, oficera 73 katowickiegopułkupiechoty, uczestnikakampanii wrześniowej, który dostałsię do niewoli wraz zesztabem dowódcy GrupyOperacyjnej „Śląsk” - gen. Ja
nem Jagminem Sadowskim, po czymosadzono go w Oflagu Murnau. W budynkach przedwojennego ZHP utworzono sanatoria dziecięce leczące małych pacjentów na gruźlicę. Weszły one wskładkompleksu Zespołu Rehabilitacyjno-Leczniczego wJa- worzu. Po pewnych zmianach reorganizacyjnych w okrojonej postaci zespół funk
cjonuje do dziś (Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny dla Dzieci). Warto odnotować fakt, iż w Górkach urodził się regionalny pisarz, gawędziarz, nauczyciel wiejskich szkół - Walenty Krząszcz, oraz Franciszek Żertka, znanybajarz ŚląskaCieszyńskie
go. OkoliceGórek Wielkich posiadają wielką atrakcjęprzyrodniczą - endemit cie szynianki, rosnący na stokach góry Buczę, zaś zeświata zwierząt można tu spotkać jednego z najpiękniejszych ptaków Polski - zimorodka.Na wspomnianych stokach Góry Buczę utworzono ścieżkę dydaktyczną, która podzielona na sześć odcinków wyglądanastępująco:
Odcinek I: znad rzeki Brennicy na Górę Buczę - osobliwości przyrodnicze:
pluszcz, pliszkagórska.
Odcinek II: przez las grądowy - lipa drobnolistna, kopytnik pospolity, pier
wiosnka wyniosła, marzanka wonna, listerajajowata, kruszczyk szerokolistny.
Odcinek III: wśród osobliwości florystycznych - storczyk męski nakrapiany, podkolan biały, gnieźnik leśny, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, przylaszczka pospolita.
Odcinek IV: przezlas przekształcony - sikoraczubatka, sikora sosnówka.
Odcinek V: na pograniczu łąki i lasu - jesion wyniosły, czworolist pospolity, dzwonek rozpierzchły, mniszek lekarski,a z ptaków: dzięcioł dużyczygąsiorek.
OdcinekVI:przez jar z cieszynianką wiosenną - cieszynianka wiosenna, jarz- miankawiększa, żywiecgruczołowaty, śledziennica skrętolistna, zawilecgajowy.
GórkiMałe
Miejscowość wymieniona po prostu jako Górki w 1305 r. Początkowo nie rozróż niano Górek Wielkich od Małych. Nastąpiło to dopiero w XVI w. Miejscowość leży w dolinie Brennicy i liczy obecnie 768 mieszkańców. W Górkach Małych działała w okresie okupacjipolskapartyzantka. Ku czci poległych mieszkańcówwsi wzniesio
no w 1964 r.pomnik znajdującysię przy drodzeSkoczów-Brenna. Miejscowość sły
nie dzięki „Chlebowej Chacie” - unikatowemu w skali ogólnopolskiejgospodarstwu agroturystycznemu, gdzie samemu można wypiec chleb, pozyskaćmiódczyuwędzić ser. W miejscowości zachowało się kilka drewnianych chat,z których najstarsze się gają XVIII-XIX w.
2.1.1.2. Gmina Chybie Chybie
Liczy obecnie 9285 mieszkańców. Jest stosunkowo młodą miejscowością powiatu cieszyńskiego, wzmiankowano ją bowiem na przełomie XVI i XVII w.Teren tennie nadawał sięzbytnio dozamieszkiwaniaze względu na kapryśność płynącejw pobli
żu Wisły. Tereny zalewowe sprzyjały natomiast hodowli ryb, zwłaszcza karpia. To właśnie w Chybiu udało się wyhodować z dzikiej odmiany tej ryby - sazana, od
mianękarpiakrólewskiego. W 1856 r. wybudowano tu fragment Kolei Warszawsko- - Wiedeńskiej - z ZebrzydowicdoCzechowic - najpierw jeden tor, a w 1880 r. drugi tej samej linii. Od tego czasu datuje się rozwój Chybia. W 1884 r.wybudowano tu cukrownię. W chwili rozpoczęcia II wojny światowej w miejscowości tej stacjono
wała51 kompania czołgów rozpoznawczych, która wsąsiednim Zabrzegu stoczyła potyczkęz 8 Dywizjonem Rozpoznawczym V Dywizji Pancernej gen. Vietinghoffa von Schella. Tankietki TK-3 brawurowym atakiem zniszczyły bądź uszkodziły nie
miecki samochód pancerny - cóż jednak z tego, skoro wracając, jedna z załóg wpadła do rowu i utopiła się. Ciekawostką tej gminy jest istniejący tu od 1969 r. Filmowy Klub Amatorski „Klaps”. Mieszkańcy Chybia ażdo lat 30. XX w. należeli do parafii św. Barbary w Strumieniu. W 1927 r. rozpoczęto budowęwłasnego kościoła, który ukończono w 1930 r., jednak samodzielna parafiapowstała tu dopiero po wojnie, w 1957 r. Nazwa „chybię” wywodzonajest od „chyba”, czyli wysokiego lasu służącego budownictwu, choć jedna z legend wspomina o księciu pszczyńskim, który chciał zmienić biegWisły, ale właśniew tymmiejscu„chybiło” mu (czyli zabrakło) wody.
Frelichów
Wieś w gminie Chybie, licząca 592mieszkańców.Miejscowość słynie z ostoi ptaków.
Występują tulęgowiska m.in.: ślepowrona, bączka, bielika, rybitwy białowąsej, kor
morana, czapli siwej, bernikli białoszyjej, gęsi -gęgawy i zbożowej, kaczek morskich, w tym uchlii lodówek, które swe siedliska mają nad samym Jeziorem Goczałkowic - kim.Wmiejscowościznajdujesię krzyżkamiennyzXIX w. oraz kapliczkaz początku ubiegłegostulecia.
Mnich
Największepoza Chybiem sołectwo w gminie wzmiankowane w XVI w.Była to osa
da usytuowana na wałach wiślanych i w otoczeniu stawów hodowlanych. Należa ła do jednego z państewek stanowych: skoczowsko-strumieńskiego, później jeszcze do Habsburgów. Pewna tradycja etymologiczna związana z tym miejscem łączy je z klasztorem i zakonem św.Franciszka.Franciszkanie jako zakon żebraczynieposia dali nawet kościoła,lecz żyli w ziemiankach. Miejscowi twierdzą, że jedna z takich ziemianek dochowała się donaszych czasów. Jestto kopiec ze stojącym nanim krzy żem. Bardziej prawdopodobnejest wyjaśnienie, iż nazwa pochodzi od urządzenia hydrologicznego,służącegodo regulowania powierzchni wody w stawach. Ludność - cozrozumiałe - oprócz hodowli ryb zajmowała się także rolnictwem. Ciężko było jednak cokolwiek uprawiać, skoroczęstonawiedzały te miejsca lokalnepodtopienia
i powodzie.Regularną oświatę zorganizowano w Mnichupóźno, bo od 1873 r., kiedy w mroźnylutowy dzieńrozpoczęto edukację, korzystając z pomieszczeń prywatnych jednego zrolników. Wtedy jednakzapoczątkowanoteż budowę szkoły,która miała zaledwie dwie salelekcyjne.
Zaborze
Wieś należąca do gminy Chybie w powiecie cieszyńskim,na skraju Pogórza Cieszyń
skiego, opowierzchni 5,92 km2, licząca około 1000 osób. Powstała napoczątku XVI w„ a wzmiankowana została w 1574 r., kiedy na dokumenciepojawił się niejakiJan Młodszy Kołaczkowski z Zaborza. Miejscowość tę kojarzono także zhistorią niedale
kiegoStrumienia,gdzie w dokumentachdotyczących miasteczka Zaborze nazywane było „Podpierśćcem”. W okresie reformacji miejscowość należała do ewangelików.
W każdym razie w 1630 r.jestwzmiankowana jako należąca do parafii ewangelic
kiej w Skoczowie. Dopierow następnym stuleciu(1718) dekretem cesarza Karola VI kaplica św. Mikołaja z Pierśca została oddanakatolikom, a konkretnie proboszczowi ze Skoczowa.W 1784 r. mowa jest jużo utworzeniuprobostwarzymskokatolickiego, a ewangelicy uczęszczają dokościoła luterańskiego wDrogomyślu. W 1737 r. Zaborze nabył hrabia Kalisch. Nie na długo, ponieważ tymi ziemiami interesowalisięksiążęta cieszyńscy (Albert Kazimierz, książę sasko-cieszyński) i Habsburgowie. Po śmierci Alberta w 1822 r.weszlioniw posiadanie Zaborza i rządzilitym terenem do 1918 r.
Zaborze nigdy niebyłowsią ludną. I tak, na początkuubiegłego wieku (1910) liczyło zaledwie 363 mieszkańców.Niewiele działosięw okresiemiędzywojennym (w 1929 r.powstała Ochotnicza Straż Pożarna). Wewrześniu 1939 r. w pobliżu miała miejsce potyczkapolskich tankietekTK-3z jednostkami pancernymi Wehrmachtu.Potyczka tabyła fragmentem znacznie większej bitwy, która do historii wojskowościprzeszła jako bitwa pod Pszczyną. Polskimi tankietkami dowodziłkpt. Kazimierz Poletyłło.
Po okresie okupacjidopiero 5 kwietnia 1945 r.ziemie tezostały wydarteNiemcom.
Od 15 kwietniawprowadzono tuadministrację polską, a pierwszym wójtem został Paweł Strządała.Do tzw.gminy zbiorowej wChybiu maleńkie Zaborze zostałowcie lone 11 grudnia 1954 r., ale na tym nieskończyły się przepychanki administracyjne związane zmiejscowością.Oto 1 stycznia1955 r. wioska weszław skład Gromadzkiej
Rady Narodowej Mnich. Wreszcie 1 stycznia 1973 r. Zaborze włączono do Gmin nej Rady Narodowej wChybiu. Wiązało się to z pewnym rozwojem cywilizacyjnym miejscowości, bowiem w 1957r. utworzono tu KółkoRolnicze, wtym samym roku KołoGospodyń Wiejskich, w dwa lata później wybudowano stację kolejową, aSzkołę Podstawową (Tysiąclatkę) wzniesiono w 1966 r. Dopiero w 1984 r. utworzono dla nowo założonej parafii kościół.
Zarzecze
Wieś w powiecie cieszyńskim, wgminie Chybie, licząca obecnie niewiele ponad 313 mieszkańców. Jest bez wątpieniajedną z najstarszych miejscowościziemi cieszyń skiej, bo wzmiankowano ją jużw XIIw. Ziemia ta dzieliła prawdopodobnie losy kasz telanii oświęcimskiej, a dopiero później cieszyńskiej. Pozostawiając te spekulacjehi
storykom, odnotować należy, że w 1480 r.parafia w Zarzeczu przyłączona została do diecezji krakowskiej. Przeztereny wsi ciągnęły oddziałyhusytów idące na Pszczynę.
W 1625 r. miejscowość doświadczyła niebywałej klęski elementarnej, kiedyz powo
du zarazy, a także w konsekwencji nieurodzajów ludność została zdziesiątkowana.
Jedna z kronik zanotowała, że mieszkańcy wypiekali chleb z trocin, zdomieszką tata raku, słomy iżołędzi. Każdyprzemarsz obcych wojsktodla Zarzeczan wybuchepi demii. Najgroźniejszy byłokreswojnytrzydziestoletniej, kiedy we wsi pojawił się ty
fus.W 1740 r.przyplątałasięcholera, prawdopodobnie przyniesionazestronyziemi pszczyńskiej, jakożeod 1742 r. w Zarzeczu przebiegała granicapaństwowa pomiędzy Prusamia Austrią. Biegłaona tzw. starym korytem Wisły. Po powstaniulistopado
wym w 1832 r. (niektórzy twierdzą, iż stali zatym Rosjanie ścigającypowstańców) przyplątała się kolejna epidemia - cholera.W 1906 r. Zarzeczezalałaogromna po wódź, niszcząc 80 gospodarstw i powodując utratę wszystkich zbiorów. W 1921 r.
mieszkańcydoświadczyli zkolei rekordowych upałów, a wślad za nimi pożaru, pod
czas któregospaliło się 14domów.W 1924 r. dopełniłsię,jaksięzdawało, los wioski - Wisła wylała ażczterokrotnie. Jednak nie same tylko klęski dotykały Zarzeczan.
W 1787 r. rozpoczęto budowę kościoła i szkoły,w 1855 r. nastąpiłabudowa kolei Kraków-Wiedeń przezZarzecze, a 1892 r. mieszkańcy wznieśli nowąszkołę, wtrzy lata później następną. Zarzecze, w przeciwieństwie do małego Zaborza, było wsią ludną. Według spisu z 1910 r. liczyło 2529 mieszkańców. W okresie I wojny świa
towej na polach bitew zginęło 70Zarzeczan. Podczas okupacjiniemieckiej, Tl maja 1942 r., w pobliskim Zabrzegu dokonano pokazowej egzekucjiPolaków z Zarzecza.
Później przezkwartał 1945 r. stacjonowała tu Armia Czerwona, ale to, co najgorsze, miałospotkaćmieszkańców za rządów miejscowej władzy. W 1948 r. podjęto decyzję o budowie Jeziora Goczałkowickiego i zalaniu centrum wsi. W 1954 r. rozpoczęto wysiedlenia, zaś zabytkowy kościół MatkiBoskiej Śnieżnej,kaplica lokalnego sank tuarium Matki Boskiej Gołyskiej,a także cmentarz znalazły się w rezerwuarze wody pitnejdlamieszkańców GórnegoŚląska.To, coocalałopozalaniu wioski, w dalszym ciągu nazwano Zarzeczem.
W 1996 r.Zarzecze liczyło 331 mieszkańców i335 ha ziemi, naktórej postawio
no 74domy. Jest to 1/6 powierzchni pierwotnej wsi,„wielkiego Zarzecza”. Tworzą ją
przysiółki:Rykalec, Podgrobeli Nowy Staw. W Zarzeczu urodził się w 1897 r. prozaik i poeta, społecznik ibadaczfolkloru - LudwikKobiela,ojciec znanego aktora Bogu miła. Napisał on między innymisłynną w swoim czasie powieśćŻabikraj.
2.1.1.3. Gmina Cieszyn Cieszyn
Z całą pewnością to jedna z najstarszych miejscowościw Polsce. Jej symbolem jest wieżapiastowska, która stałasię również wizytówką Euroregionu „Śląsk Cieszyński”. Innym symbolem miasta jest zabytkowarotunda pod wezwaniem św. Mikołaja,którą umieszczono na banknocie dwudziestozłotowym. Legenda związana z tym miejscem opowiada, jaktotrzejbracia:Leszko, Mieszko iCieszko, spotkali sięw miejscu, gdzie dziśznajdujesiętzw. StudniaTrzech Braci,i na tępamiątkęzałożylimiejscowośćCie szyn. Prawdę powiedziawszy, zalążkiem miasta nie są jednak okolice wspomnianej studni, ale Wzgórze Zamkowe. Początki osadnictwa związane są z okresem od VI do V w.p.n.e.,o czym świadcząznaleziskaarcheologiczne. Innym prastarym miejscem związanym z Cieszynem jest gród w czeskiej jego części,tzw. Podobora, założony - jak mówią historycy -po zniszczeniu Wzgórza Zamkowego przez Wielkomorawian.
W końcu VIII w. nastąpiła odbudowa osadnictwa także naWzgórzu Zamkowym.
Rozwój miastamógł nastąpić według znanychwEuropiekryteriów:zpodzamkowej osady powstawało podgrodzie, a z chwilą sprowadzenia zasadźcy iosadników - mia
sto, o wytyczonym rynku i arteriach ulicwychodzących z niego. Odsamego począt ku Cieszyn byłcentrumadministracyjnym okolicy. W XIw. wybudowanotu cylin dryczną rotundępod wezwaniem św.Mikołaja, która szczęśliwym zrządzeniem losu przetrwałado naszych czasów.Cieszyn - wzmiankowany w 1155 r.,był początkowo kasztelanią, której wschodnia granica - jak się przypuszcza - sięgała rzeki Białej, później po śmierci opolskiego księcia Władysława został stolicą udzielnego księstwa piastowskiego. Sama lokacja miasta miała miejsce około 1222 r„ kiedy to Cieszyn otrzymał prawo miejskie oparte na lwóweckim. Dwie dekady później zbudowano kościół farny, przyktórym z całą pewnością działała szkoła. Cieszyn od zawsze dzielił losy dzielnicyśląskiej. W 1282 r. nastąpił podział księstwa opolsko-raciborskiego,zaś miasto z kasztelanią weszłow składRaciborszczyzny - na krótko jednak,bodekadę później nastąpił podziałsamego Księstwa Raciborskiego i wówczas wyodrębniono osobne Księstwo Cieszyńskie. Na jego czele stanął książę Mieszko, zwany słusznie cieszyńskim, bo stał się założycielem dynastii Piastówcieszyńskich.Z jegonastępców na uwagę zasługuje wspomniany już wcześniejPrzemysław I Noszak, zręcznydyplo mata i niezły gospodarz Księstwa Cieszyńskiego. Nadał on miastu prawa miejskie oparte na prawie miasta Wrocławia, z samorządem i sądownictwem, coniewątpliwie przyczyniło się do rozwoju nadolziańskiegogrodu. Pierwszym znanym burmistrzem był Mikołaj Geseler,który wraz z radą miejskąobradowałw nowo zbudowanym bu
dynku ratusza (okolice Starego Targu).
Ważniejszymi zabytkami Cieszyna są: (1) Wzgórze Zamkowe (na jego terenie zasługuje na uwagę m.in.jedenastowieczna romańska rotunda św. Mikołaja, gotycka
wieża zamkowa z XIV w., zwana piastowską, z resztkami zamku Piastów cieszyń
skich,oraz pałac Habsburgów z XIX w.);(2) kościółfarny pod wezwaniem św. Marii Magdaleny przy placu Dominikańskim,jeden z najstarszych w Cieszynie zzachowa nymi elementami gotyckimi zXIII-XIVw.; (3) kościół pod wezwaniem św. Jerzego z przełomu XIV i XVw.; (4) kościół św. Trójcy (na placu Londzina) - z przełomu XVI i XVII w.; (5) zespół klasztoru Bonifratrów z kościołem Wniebowzięcia NMP z lat 1697-1714,przebudowanymw 1788 r.;(6) kościół Jezusowy w Cieszynie (pl. Ko ścielny) z XVIII w. - największykościółewangelicki wPolsce; (7) kościółśw. Krzyża ojcówFranciszkanów(ul.Szersznika)zXVIII w.; (8)klasztor i szpitalsióstrelżbieta nek (ul. Liburnia) - zespół klasztorno-szpitalny z początku XX w.; (9) zabudowania rynku - kamienice, ratusz, hotel „PodBrunatnym Jeleniem”, studniazfigurą św. Flo riana; (10) cieszyńska starówka -zabudowania ul. Głębokiej, ul. Menniczej, Starego Targu,ul. Sejmowej, ul. Śrutarskiej; łączniekilkadziesiątzabytkowychkamienic; (11) zabudowaniaul. Przykopa - położone nad potokiem, zwaneteż „Cieszyńską Wene cją”; (12) Muzeum Śląska Cieszyńskiego - pałac Laryszów (ul. Regera) - najstarsze publiczne muzeum na ziemiach polskich, budynek z końca XVIII w.; (13) Studnia Trzech Braci (ul.Trzech Braci)- miejsce legendarnego spotkania założycieli Cieszy
na, pochodzi z XIXw.; (14) Stary Cmentarz Żydowski w Cieszynie (ul. Hażlaska);
(15) Nowy Cmentarz Żydowski w Cieszynie (ul. Hażlaska);(16)BrackiBrowar Zam
kowy w Cieszynie (ul. Dojazdowa) - istniejący od1846r.;(17) Teatr im. Adama Mic kiewicza(pl. Teatralny) - pseudobarokowy budynek w stylu wiedeńskimz początku XX w; (18) zabudowania Górnego Rynku, ul.Kochanowskiego, ul. Garncarskiej i ul.
Wyższa Brama - kamienice, głównie z przełomu XIX i XX w.; (19) dwórw Błogoci- cach (ul. Żeromskiego); (20)Cmentarz Komunalnyw Cieszynie (ul. Katowicka); (21) Cmentarz ewangelicko-augsburski (ul.Bielska).
2.1.1.4. Gmina Dębowiec Dębowiec
Siedziba gminy o tej samej nazwie, licząca 5,5 tys. mieszkańców, wymieniona źró dłowo po razpierwszy w 1305 r. wspisiebiskupa Henryka z Wierzbna. Miejscowość silnie związana z rozwijającą się tu hodowlą ryb (stawy hodowlane zajmują aż 237 ha). Stawy w tym miejscu powstały już w XIV w. Miejscowość należała do Komo
ry Cieszyńskiej, choć faktycznie znajdowała się w rękach śląskiej rodziny Laryszów (Larischów). Nazwa Dębowiec pojawiłasięwobecnej formiestosunkowo późno, bo przy okazji Spisu Gromadzkiego Cieszyńskiego Cyrkułu w1849 r. W połowieXIV w.
właścicielem Dębowca po książętach cieszyńskich została rodzinaBielików, później książę Kazimierz, wreszcie w 1434 r. Mikołaj Kornicz naDębowcu. Nakrótko od sprzedali miejscowość KorniczowieFrydrychowskim za600 grzywien. Później wieś dzielono tak, że jej właścicielami byli kolejno: Melchior z Dębowca, Halczinowscy, Goczałkowscy, Czamerowie z Iskrzyczyna, Góreccydo 1720 r.,kiedy wdowa po Ber nardzie Góreckim sprzedała wieś hrabiemu Wacławowi Larischowi. W 1793 r. hrabia Jan Larisch-Mónnich sprzedał Dębowiec Komorze Cieszyńskiej. Odtąd Dębowiec
wchodził w skład Dominium Komory Cieszyńskiej, która stanowiła majątek rodu Habsburgów. Miejscowość pomimo niezwykłego położenia nie rozwijała się w ja kiśszczególny sposób. Wszystko się zmieniło z chwilą odkrycia pokładów metanu.
Niestety w trakcie eksploatacji złóż nastąpił w 1909 r. wybuchwjednym zszybów.
Przez wiele tygodninie można było ugasićpożaru. Do zorganizowanej eksploatacji gazu doszło dopiero poII wojnie światowej. Jeszcze w lutym 1941 r. została nadDę
bowcemomyłkowo zrzuconagrupa cichociemnych zważnymidokumentami rządu londyńskiego. Na szczęście udało im się bezpiecznie dotrzeć do Krakowa i wypeł
nić misję. Wydarzenie to upamiętnia stosowny obeliskwe wsi. Miejscowość została w poważnym stopniu zniszczona pod koniec wojny na skutekostrzału armii sowiec
kiej. Szczęśliwym trafemzachował się spichlerzpochodzący z XVIII w., stanowiący częśćfolwarku, w postaci ośmiokątapokrytegobaniastymgontem. Stosunkowo póź norozwinęłosię w miejscowości życie kulturalne. Szkołę utworzono z okazji okrągłej 60. rocznicy panowania Franciszka Józefa I(1908), a jeszcze wcześniej (1905) założo no straż pożarną.W tej malowniczo położonej miejscowości znajdujesię 13 dębów stanowiących pomniki przyrody i liczących ponad 300 lat.
Ogrodzona
Miejscowość położona w powiecie cieszyńskim, w gminie Dębowiec, w odległości około 6 km od Cieszyna. Jedna z najstarszych miejscowościna ziemi cieszyńskiej, wzmiankowana źródłowo w 1223 r. Leżałana tzw. „cesarskim szlaku” z Cieszyna do Bielska. Nazwa miejscowości oznacza miejsce warowne, ufortyfikowane, co może wiązać się z ośrodkiem refugialnym znajdującym się w okolicy. W 1855 r. wybu dowano tu kościół pod wezwaniem św. Mateusza. Ciekawostką miejscowości jest przebiegającytu wododział zlewiskOdry i Wisły. W czasie kampanii wrześniowej przebiegała tu polska linia obrony(od Ogrodzonej po Goleszów IIIbatalion 4 puł kustrzelców podhalańskich). Naszczycie tzw.Ogrodzeńskiej Kępy po wojnieUrząd Bezpieczeństwa rozstrzeliwał działaczy „reakcyjnego podziemia”. Mieszkańcy pozy
skującydrewno dokonali tego makabrycznego odkrycia wsierpniu 1946 r. Zginęło prawdopodobnie 26 żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych. W miejscu tym postawio
no niedawno krzyż pamiątkowy. W Ogrodzonej można też podziwiać figurkę ka
mienną św. Jana Nepomucena z połowy XIX stulecia.
Iskrzyczyn
Wieśwpowiecie cieszyńskim, licząca ponad 600 mieszkańców, należy do gminy Dę
bowiec. Jedna ze starszych miejscowości Księstwa Cieszyńskiego, wzmiankowana w 1223 r. jakoYscrichino. Wtedyksiążę Bolko przekazał ten obszar w ręce Michała z Frydrychowie. Z tego okresu pochodzi wzmianka o darowaniu dziesięciny biskupiej klasztorowi Premonstratensek(Norbertanek)w Rybniku, gdzie wśród miejscowości zobowiązanychdo zapłacenia dziesięciny występujeIskrzyczyn.W czasach reforma
cji (w 1545 r.) książę Wacław powołał na przełożonego nowej konfesji cieszyńskiej Czambora z Iskrzyczyna. W 1766 r. Iskrzyczyn dostałsię w ręce Rudockich, ale już w drugiej połowie XIX w.ewangelicy z Dębowca,Samlowca, Kostkowic iIskrzyczyna wznieśli szkołęludową w Dębowcu,która służyła wszystkim do 1907 r., gdyż wte
dy zbudowano osobne szkoły wIskrzyczynie,Dębowcu, Simoradzu i Kostkowicach.
W herbie Iskrzyczyna znajduje się postać biskupa ubranego w szaty pontyfikalne, z infułą na głowiei pastorałemwręce.Jestto prawdopodobnie patron miejscowego kościoła-św. Mikołajlub św.Stanisław.
Kostkowice
Wieś leżąca na terenie gminy Dębowiec, 7 km na północny-wschód od Cieszyna.
Po raz pierwszy wymieniona w dokumencie z 1300 r„ jako Goschegowitz, następ nie w 1440 r. Nazwa bierze sięod imieniaKostek lub Kostka. Dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego.
Gumna
Wieś należąca do gminy Dębowiec, po raz pierwszy wzmiankowana 1523 r. jako Chumna. Miejscowość położona5kmna północ od Cieszyna. Nazwa podchodzi od gumna. Obecnie liczyniespełna 500 mieszkańców. Na terenie wsi znajduje się filia kościoła ewangelicko-augsburskiego,a jednym z ciekawszych budynków jest drew
niana remiza OSP.
Łączka
Wieś w sąsiedztwie Cieszyna, dzieląca losy Księstwa Cieszyńskiego i KomoryCie
szyńskiej. Powstała prawdopodobnie wdrugiejpołowie XIIIw.
2.1.1.5. Gmina Goleszów Goleszów
Siedziba gminy otej samej nazwie, leżącawpowiecie cieszyńskim, zamieszkanaprzez około 4 tys. osób. Nazwa miejscowościwywodzi się od imienia Golesz, a pierwsza wzmianka o Goleszowie pochodzi zroku 1223, przy okazji wydania dokumentu przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca dlapremonstratensek (norbertanek) z Rybnika.
Według IdziegoPanica początki powstania osady mogą sięgać nawet IX w.W XVI w.
w okolice Goleszowadotarlitakże Wołosi.Pierwszykościółwybudowano z kamienia w 1293 r.; jako parafialny został wzmiankowany w 1447 r. W XVI w. była to jedna z większych wsi Księstwa Cieszyńskiego. W XVIII w. Habsburgowie podzielili wieś, sprzedając tzw. Górny Goleszów hrabiemu Arnoldowi Saint-Genois. Była to wieś prywatna, należąca wcześniej m.in. do rodzinyGóreckich. W 1633 r. Piotr Górecki sprzedał wieś synowiWacławowi, a ten z kolei w 1646 r. swojemu bratu Erazmowi.
Wioska zaliczana była do bardziej ludnych w Księstwie Cieszyńskim (odnotowano w 1580 r.,że miejscowość zamieszkiwało 39osiadłychkmieci). W Goleszowie znaj
dują się dwakościoły: ewangelicki z 1785 r. oraz rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Rozwój miejscowości nastąpiłdopiero w latach 80. XIXw.
W 1980 r. naliczono wGoleszowie 140 domów zamieszkiwanychprzez 1169 osób.
Rozwój wsi był możliwydzięki oddaniu linii kolejowej Bielsko-Cieszyn oraz Go
leszów-Ustroń. Dzięki kolei powstały tu pierwsze zakłady pracy, a od 1898 aż do 1989 r. działała tu cementownia. Początki wydobyciawapieniaiwypalaniew piecach polowych wapna budowlanego trwałotu,na Jasieniowejiw Chełmie, jużodXVII w.
Właściciel i twórca cementowni - Eryk Gasch,produkował wapno najpierw dla ce lówrolniczych, dopiero później jego następcy, bracia Goldsteinowiei Flisbachowie, uruchomili cementownię. Była to jedna z największych tego typu fabrykw Polsce, a w okresiemiędzywojennymnajnowocześniejsza. Udało się nawet wyprodukować specjalny cement szybkowiążący (zwany portlandzkim) oraz wodoodporny („sicco- fix”),który użytodobudowy zapórwPorąbce iWapienicy. Mieszkańcy Goleszowa zajmowalisiępracą na roli.W czasie II wojny światowejznajdowałasiętu filia obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, która działałaodlipca 1942 do stycznia 1945 r. Mieściła się w cementowni, gdzie przy najcięższych pracach zatrudniano ponad 1000więźniów, głównie Żydów. W miejscowości tej miał miejsce również strajkro
botników cementowni w 1935 r„ podczas którego doszło do krwawych starć z po licją. Ciekawostkąbyło występowanie w okresiemiędzywojennymna górze Chełm specjalnej szkoły szybowcowej dla pilotów tzw. dwóch niższych kategorii. Między innymi szkolono tu w okresie międzywojennym pilotów Związku Harcerstwa Pol skiego. W Goleszowie znajduje się punkt wyjścia na Jasieniową i masyw Czantorii.
Najważniejszymi zabytkamiGoleszowasą: (1) pierwotnykościół katolicki z XIII w„
przebudowany w drugiej połowie XVw., rozebrany w 1921 r.; fragmenty gotyckiej kamieniarki zostały wmurowane do pałacu Larischa; obecny kościół neoromański pochodzi z lat 1913-1921, ale znajdują się w nim części wyposażenia kościoła go tyckiego; (2) znajdujące się niedaleko świątyni piętrowa plebaniaz końca XVIII w.
iparterowaszkołaparafialna; (3) kościółewangelicki z 1793 r„ przekształconyw XIX w.; (4)pomniki i obelisk przed Urzędem Gminy orazpomniki na cmentarzui „pod Grabówką” na stokach Jasieniowej - poświęcone pamięci ofiarwojny.
Bażanowice
Wieś w gminie Goleszów, napołudniowy wschód od Cieszyna, licząca 1100 miesz kańców. Miejscowość wzmiankowana po razpierwszy w 1523 r. Pod koniec XVIII w. właścicielBażanowic, Arnold Saint-Genois, sprzedałwieś księciucieszyńskiemu Albrechtowi. W 1922r. majątek księcia cieszyńskiegoprzekazano Państwowej Wyż szejSzkoleGospodarstwaWiejskiego w Cieszynie. Miejscowość rozwijała sięwolno, dopiero w latach 30. nastąpił jej rozwój poprzez uwolnienieeksperymentalnej sero warni.Wyprodukowanotu wówczas miejscowy cieszyński serementalski. Doświad czenia związane z produkcją sera spowodowały, iż powstał tutaj zakład doświadczal
ny serowarstwa PolskiejAkademii Nauk.Nazwa miejscowościwywodzisięod słowa bażant. Bażantbył ptakiem hodowlanymzwiązanym z myślistwem i łowiectwem, ale obcym natych terenach, sztuczniezasiedlonym (przybył z terenów Azji,tzw. Colchi- dy). Najważniejszymi zabytkamisą: zabudowania dworskiez pierwszej połowyXIX w., piętrowy budynek zwany zamkiem, a także kamienna figura św. Jana Nepomuce
na z 1770 r.
Cisownica
Towieślicząca 1700mieszkańców, w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, nad rzeką Radoń, wdolinie między Tulem a Małą Czantorią. Nazwa miejscowości wy wodzi się od znajdujących siępod ochronącisów (do dziś częśćz nich znajduje się wrezerwacieZadni Gaj w Cisownicy). Najstarszy z nich liczy 250 lat. Miejscowość powstała w XIII w., wokresiewzmożonej kolonizacjiksięstwa cieszyńskiego na pra wie niemieckim. Jako wieśksiążęca po raz pierwszywzmiankowanazostała w 1305 r. Rozwój wsi związany byłz biegnącym tu traktem z Wieliczki naWęgry, którym przewożono sól, aw XIX w.także rudę żelaza z terenówdzisiejszej Słowacjido huty wUstroniu. Jako wieś książęca zostałasprzedana przez księżnę Annę w drugiej po
łowie XV w. sołtysowi Janowi Suchanowi. Uczyniła go ona wówczas wójtem dzie
dzicznymCisownicy. Nowyfolwark książęcy powstał w XVI w. z pólopuszczonych przez chłopów, których zmuszono do sprzedaży gruntu. Książęca Cisownica liczyła 235 morgów.Miejscowość rozwijała się głównie dzięki sałasznictwu i hodowli bydła.
Znana była również dzięki wydobyciu rudyżelazadlapobliskiej huty w Ustroniu. Na zboczuGoruszki znajdujesięIzba regionalna „U Brzezinów”, składająca się zczęści mieszkalnejoraz gospodarczej, która obrazujeżycie mieszkańcówwsi na początku XX w.
Dzięgielów
Wieśw gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, licząca 1332 mieszkańców. Zosta
ła wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r.Od 1494 r. należała dorodziny Czelów z Czechowic, jednego z największych rodów szlacheckich na Śląsku Cieszyńskim.
Później Dzięgielówprzeszedł w ręce rodziny Goczałkowskich, a wkońcu XVIII w.
stałsięwłasnością barona Józefa Beesa. Dopiero w 1793 r. miejscowość przyłączono doKomory Cieszyńskiej.Dzięgielów jest miejscem, wktórym odbywa się corocznie tydzieńewangelizacyjny Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Znajduje siętu zamek z końca XV w.,wybudowany przezrodzinęCzelów, zniszczony w czasie wojnytrzy dziestoletniej, w połowie XVII w.odbudowany przez JanaGoczałkowskiego. Jego na stępcyprzebudowali zamek w latach 60.XVIIIw.Zamek składa sięztrzech skrzydeł iutrzymany jest wstylu późnorenesansowymz elementami barokowymi. Na uwagę zasługuje portalsienizprzełomu XVI i XVII w. z kartuszem herbowym Goczałkow
skich (Śreniawai Odrowąż) oraz datą 1768.
Godziszów
Wieś położona w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, 5 km na południowy zachód od Skoczowa, licząca 603 mieszkańców. Została założona prawdopodobnie w XV w.,bowiem w 1445 r.uczyniono wzmiankę, iż „na mezyGodyesowske aGo- lesowske hranyczy”. Nazwa miejscowościpochodzi od imienia Godzisz. Naterenie wsi znajduje się filia kościoła ewangelicko-augsburskiego. Miejscowość rozwijałasię bardzo wolno. W 1937 r. liczyła zaledwie 640 mieszkańców, przeważnie wyznania ewangelickiego. Na terenie gminy dokonano odkrywkicieszynitów.
Kisielów
Wieś w gminie Goleszów,w powiecie cieszyńskim, licząca 641 mieszkańców.Pierw
sza wzmiankaoKisielowie pochodziz 1415 r. (wźródłach pojawiasię Jaśko z Kisie- lowa). W 1447 r. książę cieszyński Przemko nadał prawa zwierzchnie nad Kisielo- wem wspomnianemu Jaśkowi. Pewną tajemniczością charakteryzował się przysiółek Kisielowa - Morawiny, który uważany jest zanajdalej wysunięty punkt osadniczy państwawielkomorawskiego. Kisielówrozwijałsię głównie dzięki pracy na roli. We wsizaczęły powstawaćw okresie międzywojennym organizacje społeczne, jak: Koło Gospodyń Wiejskich, OSP oraz LKS Wiki. Nazwa miejscowości wywodzi sięod sło
wa „kisiel”, czyli „teren podmokły”, zakwaszony. Hasłem promocyjnymwsi stało się:
„Kisielówoknem naBeskidy”.
Kozakowice
Wieś w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, 9 km nawschód od Cieszyna, wzmiankowana po raz pierwszy w 1300 r. jako Goschegowic, licząca obecnie 669 mieszkańców. Historycznieskładała się z dwóch przysiółków: Kozakowic Dolnych i Górnych.W 1577r. pojawiła się już podnazwą wspólną- Kozakowice, ale w XVII w. zaczęto wyróżniać Kozakowice Górne i Dolne, a nawet Kozakowice Wielkie i Małe.Obecna nazwa wsi pojawiła siędopiero w 1900 r. Wiadomo, że Kozakowice podlegałykościołowi w Goleszowiei ciążyły ku tej miejscowości. Z 1679 r.pochodzi wzmianka o Kozakowicach, w której wskazuje się na obowiązek płacenia3talarów rocznie wzamian za używanie gruntówparafialnych. Wiadomo również, żewtym czasiena terenie wsi znajdował się staw rybny. W Kozakowicach urodziłsię jeden z największych działaczy Śląska Cieszyńskiego dr Andrzej Cinciała (1825-1898);był on m.in. autorem Pieśni LuduŚląskiego z okolic Cieszyna. W miejscowościtej, mimo niewielkiej liczby mieszkańców, wybudowano w 1898 r. sporej wielkości szkołę, acz kolwiek budowa przedłużyła się ostatecznie do 1901 r.W 1935 r. powstała tu kaplica ewangelicka,a dozabytków zalicza się budynek byłej gospody zXIX w.
Leszna Górna
Wieś w gminie Goleszów, licząca 576 mieszkańców, położona w powiecie cieszyń
skim. Nazwa miejscowości wywodzisięodleszczyny, a samą Leszną wzmiankowano poraz pierwszyw1305r„choćpoczątkówwsi upatrywano jeszcze w XIII stuleciu. Już wtedy miała siętuznajdować osobna parafia.Kościół drewniany zbudowano w stylu gotyckim. Przechodził onróżne koleje losu, związane z reformacją (wtedy należał do ewangelików) czy kontrreformacją, kiedypowrócił do katolików. Miejscowość była przez długi czaswłasnością książęcą, jednakw 1529 r. Wacław IIprzekazał ją wręce rycerskie - Jana Czelo z Czechowic, w uznaniu zasług tego możnowładcy śląskie
go dla księcia (byłjego kanclerzem). Rozwój osady był możliwy dopiero w XVIII w., kiedyodkryto tu rudę, niezbędną dla huty wpobliskim Ustroniu.Podobnie jak inne miejscowościtej gminy, taki Leszną Górną podzielono przyokazji wyznacza nia linii demarkacyjnej między Polską a Czechosłowacją, tak iż od 1920 r. jej część należała do Polski, a tzw. Horni Listna (dziś dzielnica Trzyńca) do południowych
sąsiadów. Podział miejscowości pod względem politycznym przełożyłsię na podzia
ły religijne- pomiędzy katolikamia ewangelikami. Każdaz grup religijnych miała swój kościół. Najważniejszymi zabytkami Lesznej Górnej są: (1) kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcinazlat 1719-1731, murowany, jednonawowy, w stylu póź- nobarokowym; w środku zachowane wyposażenie późnobarokowez drugiej ćwierci XVIIIw.;w tzw. obejściu ołtarza renesansowa płytanagrobna rycerza Czelo zCze chowicz końca XVI w.; (2) płyta nagrobna z 1678 r. na cmentarzu przykościelnym;
(3) późnobarokowa figura św. Jana Nepomucena; (4) krzyże żeliwne, pochodzące z hut w Ustroniu i Trzyńcu.
Puńców
Jest jedną znajstarszych miejscowości Śląska Cieszyńskiego, zostałbowiemwzmian kowany w 1223 r. Zbudowano go według założeń klasycznej ulicówki z kościołem pośrodku. WXV w. istniał tu już kościół(pewnie drewniany),ale w XVI w. zbudo wanonowy,poświęcającgo patronowi rycerstwa - św. Jerzemu.W dobiereformacji kościół ten przejęli protestanci, a w XVII w. w okresiekontrreformacji oddano go katolikom. Miejscowość rozwijała siędość wolno.W 1770 r. naliczono tylko47osia dłych chłopów, wśródktórych był wójt,22siedlaków,dodatkowo Jan HenczołekiPa weł Boruta określani jako wolni siedlacy, tylko trzech zagrodników i 10chałupników.
Być może o braku możliwości rozwoju wsidecydowało ukształtowanie terenu, a być może niewielkie znaczenie osady w Komorze Cieszyńskiej. Wiele dobrego dla jej rozwoju uczynił w XIX w. JózefZaleski (1850-1916), lekarz i społecznik, znanypu blicysta, wkońcu takżeprezescieszyńskiego Towarzystwa Rolniczego. Miejscowość już w 1920 r. została podzielona (według działu wodnego po stronie Olzy) na pol ski i czeski Puńców. Ten stan rzeczy utrzymał się dodziś, kiedy to wyróżnićmożna Osówkę i Czeski Puńców po stronie naszych południowych sąsiadów oraz Puńców po stronie polskiej. Do najważniejszych zabytków Puńcowa należą: (1) jednonawo
wy kościół parafialny pw. św.Jerzego z 1518 r„późnogotycki, wykonanyz kamienia i cegły, oszkarpowany, rozbudowany w pierwszych latach XXw. poprzez wzniesienie nowej fasadyorazwymurowanienowejwieży na miejscu starej,drewnianej;w środ
ku znajdująsię kamienne portale oraz późnogotyckiesakramentarium ścienne z kutą kratąz czasów budowykościoła, a w środku rzeźba św. JanaNepomucena zXVIII w., epitafium Jakuba Dworzaka,zmarłegow 1778 r. zarządcyKomory Cieszyńskiej, dwie tablicepoświęconebudowiekościoła, a na wieży dzwonz1726r.; (2) dawny spichlerz z przełomu XVIII i XIXw., z kamieniai cegły narzucie prostokątaz jednoosiowym ryzalitem, potynkowany; dachpolski łamany mansardowy, pokryty gontem.
2.1.1.6. Gmina Haźlach Haźlach
Siedziba gminy o tej samej nazwie wpowiecie cieszyńskim, położona6 km na pół nocnywschód od Cieszyna.Została wzmiankowana po raz pierwszy w1305 r., obec nie zaś liczy ponad 2100 mieszkańców. Nazwa miejscowości wywodzi się od niem.
Hasenloch - czyli jamy zajęczej. W Nazwach miejscowych Polski jest jednak prost szewyjaśnienie tej dośćosobliwej skądinąd nazwy. Manim być zniekształcenienie
mieckiego słowa Haseł,które oznacza po prostu leszczynę. I to wyjaśnienie zdajesię najbliższe prawdy. W każdym razie teren był dość atrakcyjny dla polowań książąt cieszyńskich, którekontynuowanotakże później - na polowania przyjeżdżałtu mię dzyinnymiprezydent IgnacyMościcki. Wieś aż do XVw. byławsią książęcą. Utoż samiana jest także z inną wsią- Zamarski, która jednak źródłowo wzmiankowana jestznacznie wcześniej, bo w 1223 r. W okolicach tej wioski doszło do bitwywojsk cesarskichze szwedzkimi w 1625 r., to jest w okresie wojny trzydziestoletniej. Pomi jajączawieruchywojenne, miejscowość ta przeżywała także liczne klęski żywiołowe.
Z całą pewnością straszliwa była powódź, kiedyrzeka Olza zalałacałą wieś. Innym razem, w latach 1847-1848, zaraza wywołana głodem (w czerwcu spadł śnieg iznisz czył rośliny na przednówku) spowodowała śmierć prawie wszystkich mieszkańców wsi (ocalały tylko dwie rodziny).W okresie II wojny światowej przez Haźlachprze
taczał się front, a radzieckie armatywydatnie zniszczyły wieś. Do najważniejszych zabytków należą: (1) kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja z 1907 r. i dzwonem z 1409 r.;(2) kaplica ewangelicka z 1873 r.;(3) stary cmentarzewangelicki zliczny
mi nagrobkami z XIX w., w tym zpomnikiem poległych w czasie II wojny świato
wej 20 mieszkańców wsi; (4) stary cmentarz katolicki- mogiła rodziny Ściskałów, mieszkańców wsi poległych w czasieII wojny światowej; (5) mogiła upamiętniająca egzekucję sześciu mieszkańców, dokonaną przez Niemców 9 września 1944 r.; (6) pomnik ku czci poległych mieszkańców z okresu I wojny światowej (20 osób); (7) zbiorowa mogiła 120 ofiar niemieckich zbrodni z lat 1939-1945, przydrodze gminnej (na wschódod kościoła).
Kończyce Wielkie
Miejscowość wzmiankowana w XV w., związana z obronną siedzibą rycerską iutoż samiana z rodową siedzibą Korniców. W 1335 r.wzmiankowana przy okazji płacenia świętopietrza. Później dobrakończyckie przekazano Mniszkom zKończyc, Karwiń- skim z Karviny i Bludowskim z Bludovic (Błędowic). Jedna z właścicielek zamku, EwaBludowska, na początku XVII w. wyszłaza mąż za Mikołaja Wilczka, z którego to małżeństwaurodził się syn- Jerzy Fryderyk Wilczek - postać dośćznacząca za
równo nadworze książęcym, jaki na całymŚląsku.To za jegoczasów nastąpiła prze
budowa zamkuoraz postawienie kaplicy Opatrzności Bożej. Zamek nawiązywałdo tradycji polskich posiadłościszlacheckich- posiadał już na początku XVIII w. man
sardowy dach. Budowę murowanejkaplicy rozpoczęli następni właściciele Kończyc Wielkich - Harasowscy z Harasowa. Stało się tow 1776 r. Jednak już na początku wieku następnego majątekprzejęliLarischowie z Karviny. Jeden z nich - hrabiaJan Józef Antoni, szczycił się taką liczbą posiadłości magnackich, iż jegozameczek koń- czycki pozostawał pustydo 1862 r„ kiedyprzejąłgo, ito odrazuna siedzibęrodową, wnuczek- hrabia Eugeniusz. Przebudował zamek na „styl włoski”, co dodało mu splendoru. Ciekawostką były słynneweneckie okna. Jednakjakieś fatum prześlado wało hrabiego. Jego żonaMaria zmarław 1878r., a on sam dokonałżywotadwa lata
później, osierocając trójkę córek. Jedna z nich, Gabriela, jużjako hrabinaodziedzi czyła mająteki zamekkończycki. Przypadłjej zresztąnie tylko majątek, ale iuroda, uchodziła bowiem na dworze wiedeńskim za jedną z najpiękniejszych arystokratek.
Jejmężem zostaładiutant cesarski- Feliks, hrabiavonThun und Hohenstein. Poraz kolejnywyładniałzamekkończycki, ahrabina niepomna swej wielkości i zaszczytów oddała się działalności filantropijnej iufundowała częśćszpitala w Cieszynie. W pa mięci mieszkańców dała się poznaćjako „dobra pani z Kończyc”. Czci i szacunku, jakimi otaczali ją zwykliludzie, nie zdołały zniszczyć władze Polski Ludowej, a ona sama mimo skonfiskowaniajej majątkucieszyła się szczerze, że przeznaczono gona domdziecka.Zmarła w 1957 r. i spoczywa na miejscowym cmentarzu. Najważniej
sze zabytki to: (1) pałac „dobrej pani na Kończycach”, po licznych przebudowach, ostateczniez XIX w.;(2) drewnianykościół barokowy, najstarszy tegotypu kościół na Śląsku Cieszyńskim; (3) stary dąb szypułkowy, liczący ponoć 750lat.
Brzezówka
Wieś w powiecie cieszyńskim, 6,5 km na północ od Cieszyna, licząca ponad 660 mieszkańców. Została wzmiankowana poraz pierwszyw 1523 r. i dzieliła losy Księ
stwa Cieszyńskiego. Nazwa miejscowości wywodzi sięodstanowiska brzozy. Rozcią
gasię na powierzchni460,63ha.
Pogwizdów
Miejscowość w powieciecieszyńskim,w gminie Haźlach, licząca 3547osób, wymie niona w 1447 r., choć niewiadomo, kto był jej założycielem. Obecnie mieści się na powierzchni 472,79 ha. Od 1526 r. należała do Habsburgów, potem do komory we Wrocławiu, w połowie XVIIw.do Rzymułtowskich, a w XIXw. ponownie do Habs
burgów. Za czasów księcia Jerzego przez cztery lata pracował tu znany pastor Jan Pragenus (Prażan), autor wielupublikowanychzbiorów kazań. W miejscowości znaj
dowała się znana karczma, przy której odbywałysię sądy dominialne. Bardzo częstą przyczyną sporów było prawo propinacyjne mieszczan cieszyńskich wtutejszej oko
licy (tak byłom.in.podczas procesu w 1672 r.), którzy wcześniej zrzekli się prawa do wyszynku w Haźlachu, co nastąpiło 1665 r. w dośćniebezpiecznych okolicznościach.
Jeszczeprzed reformacjąistniała w Pogwizdowie kapliczka, należąca do parafii cieszyńskiej, a następnie przejęta przez protestantów. W 1654 r. zapomnieli o niej członkowie kontrreformacyjnej komisji redukcyjnej i protestanci nadal mogliw niej odprawiać swenabożeństwa. Katolicy wybudowali w 1722 r. kościół,który poświęco now 1752 r. W 1785r. częśćmieszkańców przeszła do parafii cieszyńskiej,a w 1818 r. wybudowano nowykościół,murowany, istniejący do chwiliobecnej. Ostatecznie parafię erygowano przy tym kościelew 1844 r.W 1710r. Pogwizdów doświadczony został przez ogromnąpowódź, która zalała całą okolicęizniszczyła zbiory.W XIX w.
miejscowość została dotknięta przez tzw. „głodne roki” (epidemię tyfusu głodowe go) i zdziesiątkowana. Annały odnotowały przerażający fakt, jakoby w Pogwizdowie przeżyły kataklizm zaledwie dwie rodziny. Najciekawszym zabytkiem jest kościół pod wezwaniem św.Jana Nepomucena z XIX w.
Rudnik
Miejscowość w powiecie cieszyńskim,w gminie Haźlach, licząca sobie obecnie 454 mieszkańców żyjącychna powierzchni 410,50 ha. Wzmiankowana po razpierwszy w 1566 r.Dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego.
Zamarski
Jedna z najstarszych wsi ziemi cieszyńskiej, należąca obecnie do powiatu cieszyń skiego, do gminy Haźlach. We wsi, będącej początkowo własnością księcia, istniał folwark, amiejscowość zmieniała bardzo często właścicieli. Znana jestze stoczenia na jej polach w czasie wojny trzydziestoletniej zwycięskiej dla Szwedów bitwy (na jednym zewzgórz odpółnocnej strony miasta). Szwedzirozgromili armię cesarską, co w konsekwencji spowodowało wycofanie z Cieszyna wojska cesarskiego pod do wództwem Johana Doveya. W latach 1847-1848 na skutek anomalii pogodowych i zniszczenia zbiorówna przednówku(wczerwcu spadł śnieg)doszło w miejscowości do epidemii tyfusu głodowego, któryzdziesiątkował mieszkańców.Jedną z większych atrakcjijest tamtejszykościół pod wezwaniem św. Rochaz drewnianą wieżą, która jest najstarszą tego typu budowlą na ziemi cieszyńskiej -została bowiemzbudowana w XVI w. Kościół spłonął podczas pożaruwsi w 1585 r. Ciekawostką byłfakt, iż na bożeństwa odbywałysię pod gołymniebem, przy czym jedyną „zasłaniającą” częścią była bryła dzwonnicy (sama dzwonnicaprzejęła więc rolę kościoła).Ten z koleiod połowy XVI w. do 1654 r. znajdował się w posiadaniu ewangelików. Wnastępnym stuleciu (około 1731 r.) dobudowano resztę kościoła, a to zasprawą właścicielatej ziemi - barona FryderykaWilczka, właściciela Kończyc Wielkich. Od XVII w. do 1773 r. kościół znajdował się w rękach jezuitów i był ośrodkiem kontrreformacji.
A jako filialny należał do kościoła parafialnego w Cieszynie. Leży na tzw. Drodze Książęcej oraz na szlaku architektury drewnianej województwa śląskiego. Najważ
niejszyzabytektokościół z XVIIIw., drewniany, fundacji Henryka FryderykaWilcz ka -z izbicą i charakterystycznym „babińcem”. W środkubarokowy ołtarzz 1740 r.
przeniesiony z kościołapw. św.Jerzegow Cieszynie.
2.1.1.7. Gmina Istebna Istebna
RozłożystawieśnadgórnąOlzą, z licznymiprzysiółkami. Stanowi centrumtzw. trój - wsi beskidzkiej. Powstała w 1520 r. na terenie osady Jasnowice. Zasadźcą miałbyć mieszkaniecwsi o tej samej nazwie, pochodzący z GórnychWęgier (Słowacji). Wła śnie w tym czasie on i jemu podobnimieszkańcy wsi dotarli do Jasnowic. Istebna w etymologii wołoskiej oznacza bezpiecznemiejscew górach, więc bardziej praw
dopodobna jestwersja o założeniu wsi przez Wołochów. Sama wioska wzmianko
wana byłajeszczepóźniej,bodopierow 1583 r. Mieszkańcywsi byli zobowiązani do wykonywania gontów, dostarczania na zamek cieszyński opału w postaci drewna, wreszcie w dużej mierze właśnie oni przyczynili się do budowy umocnień jabłon kowskich na wypadekwojny zTurkami. Ludność - bez względu na to,czy uznamy ją
zaWołochów, czyza Słowaków -zajmowała sięsałasznictwem i właśnie pasterstwo było najważniejszą gałęzią rolnictwa na tym terenie. W 1855 r. skasowano miejsco we serwituty, a mieszkańcy „za chlebem” nierzadko wyjeżdżali „za morze”. Część z nich próbowała dorobićsię na dostarczaniurudy żelazado niedalekiego Ustronia.
Wpraktyce bywało z tym różnie.Po I wojnie światowej Istebna znalazłasię w grani cach Polski, ale bez centrum administracyjnego w Jabłonkowie. Z jednej strony da
wało to jej,jako miejscowości przygranicznej, szansę na rozwój, z drugiej trzebabyło czasu na taki właśnierozwój. Sytuacjazmieniła się,kiedyw 1932 r. otwarto drogę do Wisły. Stała się ona przysłowiowym oknem naświat. Jeszcze dziś zadziwia rozma
chem ipięknem mijanej po drodze przyrody. Na początku XX w. powstała w Istebnej nietypowa szkoła- Szkoła RzemiosłArtystycznych,założona przez Ludwika Kona rzewskiego (1922). Od tej poryto, co zawsze było wykwitemartystycznej wyobraźni miejscowychmalarzy, rzeźbiarzy, aprzede wszystkim koronkarzy, tuzostało fachowo zdefiniowane.Stąd pochodzi tzw. haft koronkarski - koniakowski iistebniański. Na pobliskiej Kubalonce jeszcze przed wojną stworzono OśrodekChorób Płuc Dzieci i Młodzieży, wykorzystując sprzyjający klimat. Dziś Istebna jest „żyjącym skanse nem” w pozytywnym tego słowa znaczeniu. Zachowały się drewniane domy, miej
scowi zajmują się kowalstwem artystycznym,hafciarstwem, rzeźbąi malarstwem.To znany kurortgórski, centrum turystki i miejscewyjścia nawieleszlaków górskich.
Do najciekawszych zabytków Istebnej należą: (1) kościół katolicki Dobrego Paste
rza z 1794 r. wzniesiony dzięki staraniom jezuity Leopolda Tempesa z Jabłonkowa;
w środku podziwiać można wystrój, wykwit miejscowej tradycjiartystycznej z cza sów tworzenia się wspomnianejszkoły;w 1929 r. przebywał w tutejszymkościelepre zydentIgnacy Mościcki - przy ołtarzu głównym zachował sięfotel prezydencki; (2) pomnik PawłaStalmachaw parku;(3) szkołaparafialna z XIX w., na której znajduje sięosobliwa tablica poświęconapamięci największego polskiegohimalaisty Jerzego Kukuczki; (4) cmentarz parafialny z grobami Konarzewskich; (5) kurnachata Jana Kawuloka,twórcyinstrumentów ludowych zXIXw.;(6) kościółewangelickiz 1930 r.
Koniaków
Wieś w gminie Istebna,wpowiecie cieszyńskim, licząca obecnie około 3560 miesz
kańców. Miejsce to ze względu nasporezalesienie uważano za naturalnie obronne, stąd książęta cieszyńscy niechętnym okiem spoglądali naprzybywających tu osad ników i w XVII w., w okresie realnego zagrożenia tureckiego, nakazano zburzenie pierwszych zabudowań drewnianych Koniakowa. Stało się tak za sprawą księżnej ElżbietyLukrecji. Problem polegał na tym, iż mieszkańcy sąsiedniej Istebnej w miarę rozrastania sięwsi budowali jednaknowe osady i sioła, nadodatek przesuwali tzw.
kopce graniczne.Około 1712 r. powstało natereniedzisiejszegoKoniakowa dziewięć dalszych chałup. Ludność nie zajmowała się rolnictwem,a jedynie wypasem owiec na okolicznych halach. Wartoodnotować fakt, iżto nie Zakopane, a Koniakówpowi
nien byćstolicą polskiego narciarstwa, albowiemHabsburgowie założyli tu pierwszą tyrolską szkołę narciarską i to jeszcze na długo przed wybuchem I wojny świato
wej.W 1923 r.miejscowy nauczycielJózefLipowczanzorganizowałpierwsze zawody
