Uwagi do wersji zaadaptowanej
Zaadaptowana wersja książki została stworzona zgodnie z art. 33 z indeksem 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Zostały zachowane numery stron. Numer danej strony znajduje się nad tekstem danej strony i poprzedza go skrót „Str.”.
Wartości wyrażone w oryginale liczbami rzymskimi w adaptacji przedstawiono cyframi arabskimi.
Znak procentu zapisano słownie.
Również słownie zapisano symbole stopni Celsjusza oraz kilometry kwadratowe.
Punkty w obrębie akapitu przeniesiono do osobnych wierszy.
Przypisy w treści głównej są linkami oznaczonymi słowem „przypis” i numerem porządkowym, wziętymi w nawias kwadratowy. Linki te prowadzą do opisów
przypisów, które zostały umieszczone na końcu dokumentu. Powrót do treści głównej po odczytaniu opisu przypisu jest możliwy poprzez link „Wróć do treści głównej”
umieszczony na końcu każdego opisu przypisu.
Zakładki oznaczone literą „p” i numerem porządkowym znajdują się w treści głównej, w miejscu występowania przypisu. Zakładki oznaczone słowem „przypis” i numerem porządkowym znajdują się na końcu adaptacji – w miejscu występowania opisu przypisu.
Uwagi do wersji zaadaptowanej:
Wykaz skrótów:
et al. – et alia red. – redakcja tłum. – tłumaczenie ppor – podporucznik kpt. – kapitan
mjr – major gen. – generał św. – święty
pw. – pod wezwaniem pp. – pułk piechoty por. – porównaj tj. – to jest ok. – około
im. – imienia mln – milion tys. – tysiąc mm – milimetr m – metr km – kilometr ul. – ulica pl. – plac
m n.p.m. – metry nad poziomem morza ha – hektar
w. – wiek
p.n.e. – przed naszą erą łac. – łacina
niem. – niemiecki godz. – godzina z. – zeszyt zob. – zobacz
ZHP – Związek Harcerstwa Polskiego OSP – Ochotnicza Straż Pożarna PAN – Polska Akademia Nauk NMP – Najświętszej Maryi Panny CK – cesarsko-królewski
LKS – Ludowy Klub Sportowy
Koniec uwag do wersji zaadaptowanej.
Str. 265
Marian Małecki
Rozdział 11. Ruch turystyczny
1. Klimat, szata geologiczna i roślinna oraz świat zwierzęcy
Śląsk Cieszyński utożsamiany jest, co nie powinno budzić wątpliwości, z pasmem górskim Beskidów Beskidy należą do tzw. Karpat Zewnętrznych [przypis 1.].
Powstały one w wyniku wypiętrzenia się fliszu karpackiego w kredzie (w erze
mezozoicznej), zatem Beskidy liczą około 140 mln lat. Flisz karpacki składa się z tzw.
warstw naprzemianległych łupków, zlepieńców i iłów [przypis 2.], które utworzyły się
w czasach, gdy na tym terenie zalegało płytkie morze kredowe (zajmowało ono całą Europę Środkową). W następnym okresie, tzw. późnym oligocenie, doszło do
zjawiska nazywanego orogenezą alpejską. Utwory już istniejące uległy sfałdowaniu, a w konsekwencji wypiętrzeniu. Efektem było powstanie tzw. płaszczowin. Jedną z nich jest płaszczowina sztramberska. Na terenie tym zalegają dość specyficzne wapienie, które wkomponowane są w skały magmowe, a nazywane są pikrytem i – od Cieszyna – cieszynitem. W czasie wędrówek turystycznych można zaobserwować również szarozielone piaskowce godulskie [przypis 3.]. Na tych obszarach zalegają również pokaźne pokłady węgla kamiennego, np. w okolicach Karviny, Ostrawy, Frydka-Mistka. W całym Beskidzie Śląskim i Morawskim występuje także ruda żelaza, zwłaszcza w okolicach Frydka-Mistka, a pod Czeskim Cieszynem zalegają złoża gazu ziemnego.
Str. 266
Śląsk Cieszyński jest obszarem o dużej wilgotności powietrza (ok. 66 procent) i stosunkowo dużych opadach deszczu (w części górskiej od 1200 mm w górę). Dzieje się tak dlatego, że u wylotu Bramy Morawskiej ścierają się ze sobą masy powietrza morskiego i kontynentalnego. Średnia temperatura waha się w granicach od 6,5 do 8,5 stopni Celsjusza, (w zimie od 6 do 8 stopni poniżej zera, zaś w lipcu ok. 16-18 stopni powyżej zera). Część czeska składa się z Beskidu Śląskiego i Morawskiego.
Beskid Śląski to obszar pomiędzy Doliną Soły i Białej, a Doliną Olzy i Przełęczą Jabłonkowską. Obszar od Doliny Beczwy Rożnowskiej to Beskid Śląsko-Morawski.
Pomiędzy nimi znajduje się tzw. Brama Morawska. Aby zrozumieć jej rozmiar i znaczenie, warto wsiąść do pociągu w Czeskim Cieszynie i przejechać 40 km w stronę Opawy. Wyjeżdżając z Cieszyna, żegnamy masyw Beskidu Śląskiego.
Następnie przejeżdżamy przez w miarę równinny obszar, aż do Opawy, gdzie pasmo Gór Opawskich rozpoczyna łańcuch Sudetów. Obszar między oboma pasmami to właśnie Brama Morawska. Ma ona ogromne znaczenie dla przenikania świata roślin, zwierząt i ludzi.
W polskiej części Śląska Cieszyńskiego wyróżnić można Beskid Śląski i Dolinę Olzy.
Występuje tu ogromne bogactwo przyrody. Dominują, jeśli idzie o szatę roślinną, lasy świerkowe. Powstały one na skutek sztucznego zalesienia tych terenów, po
rabunkowej gospodarce w państwie bielskim Promniców, a następnie Habsburgów.
Obecnie monokultura świerka to 70 procent drzewostanu lasów Śląska
Cieszyńskiego. Wcześniejsze lasy, tzw. Puszcza Karpacka [przypis 4.], zostały zniszczone w wyniku wykorzystywania drewna do działalności hutniczej
miejscowości podgórskich Śląska Cieszyńskiego [przypis 5.]. Resztki Puszczy Karpackiej w formie odosobnionych stanowisk zostały zamienione na rezerwaty przyrody. Świerk zdaje się wypierać nawet w młodszych partiach lasu delikatne drzewostany modrzewia, cisu, dębu czy jawora. Z całą pewnością ciekawostką jest występowanie na tym terenie kilku endemitów, w szczególności cieszynianki z rodziny baldaszkowatych [przypis 6.], o niewielkich żółto-zielonych kwiatkach, a także modrzyka górskiego, jastrzębca pomarańczowego i omiega górskiego [przypis 7.]. Z cieszynianką związana jest ludowa legenda, odnosząca się do wojny
trzydziestoletniej. Według podania po potyczce Szwedów w okolicach Cieszyna, umierający żołnierz szwedzki prosił rodzinę Zabystrzanów z Cieszyna o wysypanie na swojej mogile rodzinnej ziemi szwedzkiej.
Str. 267
Z ziemi tej wyrosła niespotykana wcześniej roślina, którą nazwano cieszynianką [przypis 8.]. Zarówno w paśmie Beskidu Śląskiego, jak i Morawskiego wyróżnić można tzw. piętra roślinności [przypis 9.].I tak, do wysokości 450 m n.p.m. rozciąga się tzw. regiel dolny, do wysokości 800 m n.p.m. dochodzi buczyna karpacka (z domieszką jawora i jodły). Jeszcze wyżej, na wysokości powyżej 800 m n.p.m.
dominuje tzw. kwaśna buczyna. Wśród niej widoczny jest zwłaszcza świerk. Powyżej 1050 m n.p.m. pojawia się pasmo regla górnego (dominują tu świerki, kosodrzewina, a z mniejszych roślin chociażby widłaki), widoczne jest to na Łysej Górze po stronie czeskiej. Na terenie Śląska Cieszyńskiego utworzono aż 12 rezerwatów przyrody, m.in. Baranią Górę, Wisłę i inne. Po czeskiej stronie Euroregionu „Śląsk Cieszyński”, w okolicach Vtaciego Ostrova, w 2000 r. w baśniowej scenerii nakręcono
amerykański film Serce smoka. Niektóre z drzew rosnących na Śląsku Cieszyńskim uznawane są za najstarsze okazy w Polsce (sześćsetletnie dęby rosną w Grodźcu, jeden z dębów w Bystrej datowany jest na 800 lat).
Euroregion „Śląsk Cieszyński” pochwalić się może także wyjątkową różnorodnością zwierząt. Niektóre z nich wpisane zostały na listę gatunków ginących (tzw. Czerwoną Księgę). Występują tu więc: rysie, pojedyncze okazy żbików, nie tak znowu rzadkie niedźwiedzie, wilki [przypis 10.], a z popularniejszych ssaków jelenie, dziki, borsuki, zające, lisy, kuny, łasice i tchórze [przypis 11.]. Równie bogata jest ornitofauna.
Wśród niej na szczególną uwagę zasługują rzadkie gatunki ptaków drapieżnych, m.in. bielik, sokół wędrowny, a z ptaków łownych znajdujących się na liście ptaków ginących – głuszec i cietrzew. W niższych partiach Śląska Cieszyńskiego zobaczyć można zimorodka. Żyją tu również myszołowy, krogulce, pustułki, a z sów – pójdźki, płomykówki i puszczyki. W lasach napotkać można kuraka leśnego – jarząbka, a na polach coraz rzadsze kuropatwy. Z gadów występują prawie wszystkie gatunki polskie, z wyjątkiem żółwia błotnego (w szczególności są to zaskrońce, gniewosze plamiste, padalce, tzw. węże eskulapy, żmije zygzakowate, jaszczurki zwinki i jaszczurki żyworodne) [przypis 12.].
Str. 268
Do niedawna dało się zaobserwować również niezmiernie rzadki gatunek położą czteropręgiego (łac. coluber quatrolineata). W tradycji ludowej utożsamiany był z tzw.
wężem złotogłowcem [ przypis 13.] . Węże te posiadają w okolicach głowy żółte wypustki, które przypominają gadzią koronę, a rozmiary ich ciał dochodzą do 6 m długości [ przypis 14.] . Występowały w całym paśmie Beskidu Śląskiego. Podobno ostatni taki okaz znaleziono w 1968 r., choć niektórzy twierdzą, że jeszcze w latach 80. ubiegłego wieku dało się zauważyć pojedyncze sztuki. Zdjęcie owego węża pokazywali niemieccy żandarmi w Milówce, pobierając za jego udostępnienie stosowną opłatę [ przypis 1 5 .] . Węże te prawdopodobnie przybyły wraz z
osadnictwem wołoskim, przemieszczając się łukiem Karpat z Bałkanów lub z Włoch.
Dużą różnorodnością wyróżnia się także świat płazów Zasadniczo występuje tu większość gatunków znanych w Polsce, w szczególności rzekotka drzewna, kumak górski, traszka górska, grzebieniasta czy salamandra plamista. Osobliwy jest także świat ichtiofauny. Napotkać bowiem można w wartkich potokach maleńkie kozy, piskorze, lipienie, także głowacze, strzeble potokowe, a na terenach nizinnych w stolicy „żabiego kraju” – karpie, karasie, sumy, sandacze, a także małe, coraz
rzadsze cierniki i różanki [ przypis 16.] . Ze świata owadów na uwagę zasługują bardzo rzadkie jelonki rogacze, a z motyli – rusałka i pawie oko. Na trasach górskich w paśmie Beskidu Śląskiego licznie występują mrowiska.
Walory przyrodnicze tych terenów od wieków starali się wykorzystać mieszkający tu ludzie. Najlepszym przykładem symbiozy człowieka z przyrodą jest tzw. sałasznictwo [ przypis 17.] . Pojawiło się ono w 16 w. wraz z rozwojem migracji wołoskiej. Wołosi, idąc łukiem Karpat z terenów dzisiejszej Rumunii, dotarli także na tereny Śląska
Cieszyńskiego. Była to ostatnia faza kolonizacji tych ziem. Wołosi, w przeciwieństwie do ludności miejscowej, osiedlali się na terenach górskich, tworząc sioła i osady.
Zajmowali się przy tym głównie wypasem owiec.
Str. 269
Rok przeciętnego bacy dostosowany był do przemian związanych z gospodarką hodowlaną [ przypis 18.] .
W dużej mierze Euroregion pokryty jest górami [przypis 19.]. Najwyższym bez
wątpienia szczytem jest Barania Góra (1220 m n.p.m.), a po stronie czeskiej – Wielka Czantoria (995 m n.p.m.). Najdłuższą rzeką po polskiej stronie jest Wisła
(wypływająca ze stoków Baraniej Góry), a po stronie czeskiej graniczna Olza.
Najstarsza miejscowość Euroregionu to Cieszyn (pierwsza wzmianka pochodzi z 1155 r.). Na terenie Euroregionu znajdują się również dwa wielkie zbiorniki wodne.
Po polskiej stronie to Jezioro Goczałkowickie o powierzchni 3200 ha, a po stronie czeskiej liczący zaledwie 266 ha zbiornik w Cierlicku. Najstarsze znaleziska archeologiczne datowane są na 3000 lat p.n.e. Jest to Grodzisko w Podoborze w Czeskim Cieszynie. Na drugim miejscu plasuje się Grodzisko w Międzyświeciu, które datowane jest na pierwsze tysiąclecie przed naszą erą.
2. Miejscowości Euroregionu [ przypis 20.]
2.1. Część polska Euroregionu „Śląsk Cieszyński”
2.1.1. Powiat cieszyński 2.1.1.1. Gmina Brenna Brenna
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 30 czerwca 1490 r., kiedy to książę cieszyński Kazimierz 2 potwierdził w wydanym dokumencie zapis Wawrzyńca z Pogórza na rzecz jego małżonki – Salomei z Vrchlabi. W dokumencie rycerz
przekazał połowę wsi Pogórza i właśnie Brennej na rzecz żony. Rozwój miejscowości tak naprawdę rozpoczął się w 16 w., kiedy utworzono tu hutę szkła, co było możliwe dzięki sprowadzeniu opału w postaci drewna z Puszczy Karpackiej.
Str. 270
Wacław 3 Adam w 1565 r. przekazał Brenną szlachcicowi Wacławowi Wodzie z Kojkowic. Brenna musiała być jednak na tyle atrakcyjną miejscowością, że książęta cieszyńscy odzyskali ją w 1621 r. Dodać wypada, że w tym czasie okolice samej wsi
były już silnie zasiedlone przez idących pasmem Karpat Wołochów. Wiadomo skądinąd, iż w połowie 18 w. sałasze pasterskie znajdowały się na każdej górce okalającej wioskę, stąd też głównym zajęciem mieszkańców wsi był wypas owiec i rolnictwo. Miejscowość nie należała do ludnych. Ten stan rzeczy zmienił się dopiero po zakończeniu 1 wojny światowej, kiedy według spisu mieszkańców naliczono 3543 Polaków, 12 Żydów i 14 Niemców.
Str. 271
W czasie wojny obronnej miejscowość dostała się bez walki w ręce niemieckie, zaś w okresie okupacji znana była w okolicy działalność tutejszej partyzantki. Została ona we wczesnej fazie istnienia rozbita, zaś dowódca – Rudolf Heller, powieszony w Cieszynie w marcu 1942 r. W okolicy Brennej zbudowano dwa bunkry i wkrótce partyzantka rozwinęła się od nowa. Pluton z Brennej liczył 30 żołnierzy i dość
skutecznie walczył z oddziałami niemieckimi, a w szczególności z miejscową policją.
Ten stan rzeczy zmienił się wraz ze śmiercią dowódcy wiosną 1944 r. na
Klimorackich Pasiekach. Ostateczne zajęcie wsi przez Rosjan i administrację polską nastąpiło stosunkowo późno, bo dopiero w kwietniu 1945 r.
Po wojnie miejscowość znajdowała się w regresie przez cały okres lat 50. Dopiero elektryfikacja wsi przeprowadzana w tym czasie pozwoliła jej na rozwinięcie skrzydeł.
Miejscowość awansowała politycznie w wyniku reformy administracyjnej kraju w 1972 r., kiedy utworzono gminę Brenna. Gmina położyła nacisk na turystykę i wypoczynek.
Jest jednym z bardziej znanych ośrodków narciarskich w Polsce. W samej Brennej znajduje się boisko piłkarskie, boisko do piłki plażowej, korty tenisowe i wiele miejsc noclegowych oraz wyjścia na szlaki górskie, w szczególności na Równicę, Trzy Kopce, Klimczok i Błotny (Błatnię).
Górki Wielkie
To wieś należąca do gminy Brenna, wymieniona po raz pierwszy w 1305 r. w spisie wsi Księstwa Cieszyńskiego. Od końca 14 w. wieś należała do Korniców; jeden z nich od nazwy wsi przyjął nazwisko Gurecki (Górecki). Od 1417 r. wsią władali kolejni właściciele – Pięćlatowie. W 16 w. wieś podzielono na szereg majątków należących do: Mitrowskich z Nemyśla, Rudzkich z Rudz, Bludowskich z Dolnych Błędowic, Logasów z Altendorfu i Fragsteinów z Neczesławic. W 1734 r. wieś kupił baron Erdmann Marklowski z Pernsteinu. Wystawił on dwór szlachecki, a w samym szczycie budynku umieścił swój herb – Wieniawę. Wspomniany baron rządził „na
Górkach” 40 lat, po czym majątek przejęła jego córka – Karolina, z mężem
Fryderykiem Marklowskim. Na początku 18 w. majątkiem góreckim zainteresowali się Habsburgowie, którzy w 1805 r. wykupili go wraz z dworem i wcielili do Komory Cieszyńskiej. Stało się to za czasów księcia Alberta. Tym sposobem Górki Wielkie aż do I wojny światowej były własnością dynastii habsburskiej. Z chwilą odzyskania niepodległości przez Polskę Górki przeszły na własność Skarbu Państwa, ale już w 1922 r. nabył je mjr Tadeusz Kossak – syn Wojciecha Kossaka, znakomitego malarza batalisty. Kossakowie rozwinęli tu hodowlę dorodnych koni i bydła sprowadzanego aż z Allgau w Bawarii.
Stosunkowo wcześnie, bo już w 1923 r. sprowadziła się do majątku góreckiego córka mjra Tadeusza Kossaka – Zofia Kossak-Szczucka. To tu właśnie napisała
najwybitniejsze powieści – Krzyżowców czy porażającą realizmem okrucieństw na Wschodzie Pożogę. Zofii Kossak nie było dane spokojnie mieszkać w swej
posiadłości. Na wieść o wkroczeniu armii niemieckiej w granice Polski we wrześniu 1939 r. pisarka wyjechała do Warszawy. W tym czasie jej dwór zajęli Niemcy, którzy urządzili w nim Bund Deutscher Mädel – Dom Związku Niemieckich Dziewcząt.
Str. 272
Dwór został niestety doszczętnie spalony w czasie przejścia frontu sowieckiego. W miejscowości tej jeszcze w okresie międzywojennym powstała Stanica ZHP, później nawet Szkoła Pracy Społecznej ZHP. Kierował nią autor Kamieni na szaniec –
Aleksander Kamiński. Mieszkańcy miejscowości udzielali się społecznie. Przed wojną aktywnością społeczną wykazała się miejscowa Szkoła Gospodyń Wiejskich, a uniwersytety ludowe organizował Józef Kret. Po wojnie nie pozwolono Kossakom wrócić do Górek, dopiero tzw. odwilż po śmierci Stalina umożliwiła Zofii Kossak- Szczuckiej powrót z emigracji w Londynie. Przybyła w 1957 r. i zamieszkiwała tuż przy ruinach swego dworu, w tzw. domu ogrodnika. Tu też dokonała żywota w roku 1968. Pięć lat później utworzono muzeum poświęcone tej wielkiej postaci
Podbeskidzia. Można je zwiedzać do dziś i przy okazji nawiedzać jej grób znajdujący się na miejscowym cmentarzu. Na tymże cmentarzu znajduje się też grób męża pisarki – Zygmunta Szatkowskiego, oficera 73 katowickiego pułku piechoty, uczestnika kampanii wrześniowej, który dostał się do niewoli wraz ze sztabem dowódcy Grupy Operacyjnej „Śląsk” – gen. Janem Jagminem Sadowskim, po czym osadzono go w Oflagu Murnau. W budynkach przedwojennego ZHP utworzono
sanatoria dziecięce leczące małych pacjentów na gruźlicę. Weszły one w skład kompleksu Zespołu Rehabilitacyjno-Leczniczego w Jaworzu. Po pewnych zmianach reorganizacyjnych w okrojonej postaci zespół funkcjonuje do dziś (Ośrodek
Leczniczo-Rehabilitacyjny dla Dzieci). Warto odnotować fakt, iż w Górkach urodził się regionalny pisarz, gawędziarz, nauczyciel wiejskich szkół – Walenty Krząszcz, oraz Franciszek Żertka, znany bajarz Śląska Cieszyńskiego. Okolice Górek Wielkich posiadają wielką atrakcję przyrodniczą – endemit cieszynianki, rosnący na stokach góry Buczę, zaś ze świata zwierząt można tu spotkać jednego z najpiękniejszych ptaków Polski - zimorodka. Na wspomnianych stokach Góry Buczę utworzono ścieżkę dydaktyczną, która podzielona na sześć odcinków wygląda następująco:
Odcinek 1: znad rzeki Brennicy na Górę Buczę – osobliwości przyrodnicze: pluszcz, pliszka górska.
Odcinek 2: przez las grądowy – lipa drobnolistna, kopytnik pospolity, pierwiosnka wyniosła, marzanka wonna, listera jajowata, kruszczyk szerokolistny.
Odcinek 3: wśród osobliwości florystycznych – storczyk męski nakrapiany, podkolan biały, gnieźnik leśny, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, przylaszczka pospolita.
Odcinek 4: przez las przekształcony – sikora czubatka, sikora sosnówka.
Odcinek 5: na pograniczu łąki i lasu – jesion wyniosły, czworolist pospolity, dzwonek rozpierzchły, mniszek lekarski, a z ptaków: dzięcioł duży czy gąsiorek.
Odcinek 6: przez jar z cieszynianką wiosenną – cieszynianka wiosenna, jarzmianka większa, żywiec gruczołowaty, śledziennica skrętolistna, zawilec gajowy.
Str. 273 Górki Małe
Miejscowość wymieniona po prostu jako Górki w 1305 r. Początkowo nie rozróżniano Górek Wielkich od Małych. Nastąpiło to dopiero w 16 w. Miejscowość leży w dolinie Brennicy i liczy obecnie 768 mieszkańców. W Górkach Małych działała w okresie okupacji polska partyzantka. Ku czci poległych mieszkańców wsi wzniesiono w 1964 r. pomnik znajdujący się przy drodze Skoczów-Brenna. Miejscowość słynie dzięki
„Chlebowej Chacie” – unikatowemu w skali ogólnopolskiej gospodarstwu
agroturystycznemu, gdzie samemu można wypiec chleb, pozyskać miód czy uwędzić ser. W miejscowości zachowało się kilka drewnianych chat, z których najstarsze sięgają 18–19 w.
2.1.1.2. Gmina Chybie Chybie
Liczy obecnie 9285 mieszkańców Jest stosunkowo młodą miejscowością powiatu cieszyńskiego, wzmiankowano ją bowiem na przełomie 16 i 17 w. Teren ten nie nadawał się zbytnio do zamieszkiwania ze względu na kapryśność płynącej w pobliżu Wisły. Tereny zalewowe sprzyjały natomiast hodowli ryb, zwłaszcza karpia.
To właśnie w Chybiu udało się wyhodować z dzikiej odmiany tej ryby – sazana, odmianę karpia królewskiego. W 1856 r. wybudowano tu fragment Kolei
Warszawsko- Wiedeńskiej – z Zebrzydowic do Czechowic – najpierw jeden tor, a w 1880 r. drugi tej samej linii. Od tego czasu datuje się rozwój Chybia. W 1884 r.
wybudowano tu cukrownię. W chwili rozpoczęcia 2 wojny światowej w miejscowości tej stacjonowała 51 kompania czołgów rozpoznawczych, która w sąsiednim Zabrzegu stoczyła potyczkę z 8 Dywizjonem Rozpoznawczym 5 Dywizji Pancernej gen.
Vietinghoffa von Schella. Tankietki TK-3 brawurowym atakiem zniszczyły bądź uszkodziły niemiecki samochód pancerny – cóż jednak z tego, skoro wracając, jedna z załóg wpadła do rowu i utopiła się. Ciekawostką tej gminy jest istniejący tu od 1969 r. Filmowy Klub Amatorski „Klaps”. Mieszkańcy Chybia aż do lat 30. 20 w. należeli do parafii św. Barbary w Strumieniu. W 1927 r. rozpoczęto budowę własnego kościoła, który ukończono w 1930 r., jednak samodzielna parafia powstała tu dopiero po wojnie, w 1957 r. Nazwa „chybię” wywodzona jest od „chyba”, czyli wysokiego lasu służącego budownictwu, choć jedna z legend wspomina o księciu pszczyńskim, który chciał zmienić bieg Wisły, ale właśnie w tym miejscu „chybiło” mu (czyli zabrakło) wody.
Frelichów
Wieś w gminie Chybie, licząca 592 mieszkańców. Miejscowość słynie z ostoi ptaków.
Występują tu lęgowiska m.in.: ślepowrona, bączka, bielika, rybitwy białowąsej, kormorana, czapli siwej, bernikli białoszyjej, gęsi – gęgawy i zbożowej, kaczek morskich, w tym uchli i lodówek, które swe siedliska mają nad samym Jeziorem Goczałkowic – kim. W miejscowości znajduje się krzyż kamienny z 19 w oraz kapliczka z początku ubiegłego stulecia.
Str. 274 Mnich
Największe poza Chybiem sołectwo w gminie wzmiankowane w 16 w. Była to osada
usytuowana na wałach wiślanych i w otoczeniu stawów hodowlanych. Należała do jednego z państewek stanowych: skoczowsko-strumieńskiego, później jeszcze do Habsburgów. Pewna tradycja etymologiczna związana z tym miejscem łączy je z klasztorem i zakonem św. Franciszka. Franciszkanie jako zakon żebraczy nie posiadali nawet kościoła, lecz żyli w ziemiankach. Miejscowi twierdzą, że jedna z takich ziemianek dochowała się do naszych czasów. Jest to kopiec ze stojącym na nim krzyżem. Bardziej prawdopodobne jest wyjaśnienie, iż nazwa pochodzi od urządzenia hydrologicznego, służącego do regulowania powierzchni wody w stawach. Ludność – co zrozumiałe – oprócz hodowli ryb zajmowała się także rolnictwem. Ciężko było jednak cokolwiek uprawiać, skoro często nawiedzały te miejsca lokalne podtopienia i powodzie. Regularną oświatę zorganizowano w Mnichu późno, bo od 1873 r., kiedy w mroźny lutowy dzień rozpoczęto edukację, korzystając z pomieszczeń prywatnych jednego z rolników Wtedy jednak zapoczątkowano też budowę szkoły, która miała zaledwie dwie sale lekcyjne.
Zaborze
Wieś należąca do gminy Chybie w powiecie cieszyńskim, na skraju Pogórza Cieszyńskiego, o powierzchni 5,92 km kwadratowych, licząca około 1000 osób.
Powstała na początku 16 w., a wzmiankowana została w 1574 r., kiedy na
dokumencie pojawił się niejaki Jan Młodszy Kołaczkowski z Zaborza. Miejscowość tę kojarzono także z historią niedalekiego Strumienia, gdzie w dokumentach
dotyczących miasteczka Zaborze nazywane było „Podpierśćcem”. W okresie reformacji miejscowość należała do ewangelików W każdym razie w 1630 r. jest wzmiankowana jako należąca do parafii ewangelickiej w Skoczowie. Dopiero w następnym stuleciu (1718) dekretem cesarza Karola 6 kaplica św. Mikołaja z Pierśca została oddana katolikom, a konkretnie proboszczowi ze Skoczowa. W 1784 r. mowa jest już o utworzeniu probostwa rzymskokatolickiego, a ewangelicy uczęszczają do kościoła luterańskiego w Drogomyślu. W 1737 r. Zaborze nabył hrabia Kalisch. Nie na długo, ponieważ tymi ziemiami interesowali się książęta cieszyńscy (Albert Kazimierz, książę sasko-cieszyński) i Habsburgowie. Po śmierci Alberta w 1822 r.
weszli oni w posiadanie Zaborza i rządzili tym terenem do 1918 r. Zaborze nigdy nie było wsią ludną. I tak, na początku ubiegłego wieku (1910) liczyło zaledwie 363 mieszkańców. Niewiele działo się w okresie międzywojennym (w 1929 r. powstała Ochotnicza Straż Pożarna). We wrześniu 1939 r. w pobliżu miała miejsce potyczka polskich tankietek TK-3 z jednostkami pancernymi Wehrmachtu. Potyczka ta była
fragmentem znacznie większej bitwy, która do historii wojskowości przeszła jako bitwa pod Pszczyną. Polskimi tankietkami dowodził kpt. Kazimierz Poletyłło. Po okresie okupacji dopiero 5 kwietnia 1945 r. ziemie te zostały wydarte Niemcom. Od 15 kwietnia wprowadzono tu administrację polską, a pierwszym wójtem został Paweł Strządała. Do tzw. gminy zbiorowej w Chybiu maleńkie Zaborze zostało wcielone 11 grudnia 1954 r., ale na tym nie skończyły się przepychanki administracyjne związane z miejscowością. Oto 1 stycznia 1955 r. wioska weszła w skład Gromadzkiej Rady Narodowej Mnich.
Str. 275
Wreszcie 1 stycznia 1973 r. Zaborze włączono do Gminnej Rady Narodowej w Chybiu. Wiązało się to z pewnym rozwojem cywilizacyjnym miejscowości, bowiem w 1957 r. utworzono tu Kółko Rolnicze, w tym samym roku Koło Gospodyń Wiejskich, w dwa lata później wybudowano stację kolejową, a Szkołę Podstawową (Tysiąclatkę) wzniesiono w 1966 r. Dopiero w 1984 r. utworzono dla nowo założonej parafii kościół.
Zarzecze
Wieś w powiecie cieszyńskim, w gminie Chybie, licząca obecnie niewiele ponad 313 mieszkańców. Jest bez wątpienia jedną z najstarszych miejscowości ziemi
cieszyńskiej, bo wzmiankowano ją już w 12 w. Ziemia ta dzieliła prawdopodobnie losy kasztelanii oświęcimskiej, a dopiero później cieszyńskiej. Pozostawiając te spekulacje historykom, odnotować należy, że w 1480 r. parafia w Zarzeczu przyłączona została do diecezji krakowskiej. Przez tereny wsi ciągnęły oddziały husytów idące na Pszczynę. W 1625 r. miejscowość doświadczyła niebywałej klęski elementarnej, kiedy z powodu zarazy, a także w konsekwencji nieurodzajów ludność została zdziesiątkowana. Jedna z kronik zanotowała, że mieszkańcy wypiekali chleb z trocin, z domieszką tataraku, słomy i żołędzi. Każdy przemarsz obcych wojsk to dla Zarzeczan wybuch epidemii. Najgroźniejszy był okres wojny trzydziestoletniej, kiedy we wsi pojawił się tyfus. W 1740 r. przyplątała się cholera, prawdopodobnie
przyniesiona ze strony ziemi pszczyńskiej, jako że od 1742 r. w Zarzeczu przebiegała granica państwowa pomiędzy Prusami a Austrią. Biegła ona tzw starym korytem Wisły. Po powstaniu listopadowym w 1832 r. (niektórzy twierdzą, iż stali za tym Rosjanie ścigający powstańców) przyplątała się kolejna epidemia – cholera. W 1906 r. Zarzecze zalała ogromna powódź, niszcząc 80 gospodarstw i powodując utratę
wszystkich zbiorów. W 1921 r. mieszkańcy doświadczyli z kolei rekordowych upałów, a w ślad za nimi pożaru, podczas którego spaliło się 14 domów. W 1924 r. dopełnił się, jak się zdawało, los wioski – Wisła wylała aż czterokrotnie. Jednak nie same tylko klęski dotykały Zarzeczan. W 1787 r. rozpoczęto budowę kościoła i szkoły, w 1855 r. nastąpiła budowa kolei Kraków-Wiedeń przez Zarzecze, a 1892 r.
mieszkańcy wznieśli nową szkołę, w trzy lata później następną. Zarzecze, w
przeciwieństwie do małego Zaborza, było wsią ludną. Według spisu z 1910 r. liczyło 2529 mieszkańców W okresie 1 wojny światowej na polach bitew zginęło 70
Zarzeczan. Podczas okupacji niemieckiej, 27 maja 1942 r., w pobliskim Zabrzegu dokonano pokazowej egzekucji Polaków z Zarzecza. Później przez kwartał 1945 r.
stacjonowała tu Armia Czerwona, ale to, co najgorsze, miało spotkać mieszkańców za rządów miejscowej władzy. W 1948 r. podjęto decyzję o budowie Jeziora
Goczałkowickiego i zalaniu centrum wsi. W 1954 r. rozpoczęto wysiedlenia, zaś zabytkowy kościół Matki Boskiej Śnieżnej, kaplica lokalnego sanktuarium Matki Boskiej Gołyskiej, a także cmentarz znalazły się w rezerwuarze wody pitnej dla mieszkańców Górnego Śląska. To, co ocalało po zalaniu wioski, w dalszym ciągu nazwano Zarzeczem.
W 1996 r. Zarzecze liczyło 331 mieszkańców i 335 ha ziemi, na której postawiono 74 domy. Jest to 1/6 powierzchni pierwotnej wsi, „wielkiego Zarzecza”.
Str. 276
Tworzą ją przysiółki: Rykalec, Podgrobel i Nowy Staw. W Zarzeczu urodził się w 1897 r. prozaik i poeta, społecznik i badacz folkloru – Ludwik Kobiela, ojciec znanego aktora Bogumiła. Napisał on między innymi słynną w swoim czasie powieść Żabi kraj.
2.1.1.3. Gmina Cieszyn Cieszyn
Z całą pewnością to jedna z najstarszych miejscowości w Polsce. Jej symbolem jest wieża piastowska, która stała się również wizytówką Euroregionu „Śląsk Cieszyński”.
Innym symbolem miasta jest zabytkowa rotunda pod wezwaniem św Mikołaja, którą umieszczono na banknocie dwudziestozłotowym. Legenda związana z tym miejscem opowiada, jak to trzej bracia: Leszko, Mieszko i Cieszko, spotkali się w miejscu, gdzie dziś znajduje się tzw Studnia Trzech Braci, i na tę pamiątkę założyli miejscowość Cieszyn. Prawdę powiedziawszy, zalążkiem miasta nie są jednak okolice
wspomnianej studni, ale Wzgórze Zamkowe. Początki osadnictwa związane są z okresem od 6 do 5 w. p.n.e., o czym świadczą znaleziska archeologiczne. Innym prastarym miejscem związanym z Cieszynem jest gród w czeskiej jego części, tzw.
Podobora, założony – jak mówią historycy – po zniszczeniu Wzgórza Zamkowego przez Wielkomorawian. W końcu 8 w nastąpiła odbudowa osadnictwa także na Wzgórzu Zamkowym. Rozwój miasta mógł nastąpić według znanych w Europie kryteriów: z podzamkowej osady powstawało podgrodzie, a z chwilą sprowadzenia zasadźcy i osadników – miasto, o wytyczonym rynku i arteriach ulic wychodzących z niego. Od samego początku Cieszyn był centrum administracyjnym okolicy. W 11 w.
wybudowano tu cylindryczną rotundę pod wezwaniem św. Mikołaja, która szczęśliwym zrządzeniem losu przetrwała do naszych czasów. Cieszyn –
wzmiankowany w 1155 r., był początkowo kasztelanią, której wschodnia granica – jak się przypuszcza – sięgała rzeki Białej, później po śmierci opolskiego księcia Władysława został stolicą udzielnego księstwa piastowskiego. Sama lokacja miasta miała miejsce około 1222 r., kiedy to Cieszyn otrzymał prawo miejskie oparte na lwóweckim. Dwie dekady później zbudowano kościół farny, przy którym z całą pewnością działała szkoła. Cieszyn od zawsze dzielił losy dzielnicy śląskiej. W 1282 r. nastąpił podział księstwa opolsko-raciborskiego, zaś miasto z kasztelanią weszło w skład Raciborszczyzny – na krótko jednak, bo dekadę później nastąpił podział
samego Księstwa Raciborskiego i wówczas wyodrębniono osobne Księstwo
Cieszyńskie. Na jego czele stanął książę Mieszko, zwany słusznie cieszyńskim, bo stał się założycielem dynastii Piastów cieszyńskich. Z jego następców na uwagę zasługuje wspomniany już wcześniej Przemysław 1 Noszak, zręczny dyplomata i niezły gospodarz Księstwa Cieszyńskiego. Nadał on miastu prawa miejskie oparte na prawie miasta Wrocławia, z samorządem i sądownictwem, co niewątpliwie
przyczyniło się do rozwoju nadolziańskiego grodu. Pierwszym znanym burmistrzem był Mikołaj Geseler, który wraz z radą miejską obradował w nowo zbudowanym budynku ratusza (okolice Starego Targu).
Str. 277
Ważniejszymi zabytkami Cieszyna są:
1. Wzgórze Zamkowe (na jego terenie zasługuje na uwagę m.in. jedenastowieczna romańska rotunda św. Mikołaja, gotycka wieża zamkowa z 14 w., zwana piastowską, z resztkami zamku Piastów cieszyńskich, oraz pałac Habsburgów z 19 w.);
2. kościół farny pod wezwaniem św. Marii Magdaleny przy placu Dominikańskim, jeden z najstarszych w Cieszynie z zachowanymi elementami gotyckimi z 13–14 w.;
3. kościół pod wezwaniem św. Jerzego z przełomu 14 i 15. w.;
4. kościół św. Trójcy (na placu Londzina) – z przełomu 16 i 17 w.;
5. zespół klasztoru Bonifratrów z kościołem Wniebowzięcia NMP z lat 1697–1714, przebudowanym w 1788 r.;
6. kościół Jezusowy w Cieszynie (pl. Kościelny) z 18 w. – największy kościół ewangelicki w Polsce;
7. kościół św. Krzyża ojców Franciszkanów (ul. Szersznika) z 18 w.;
8. klasztor i szpital sióstr elżbietanek (ul. Liburnia) – zespół klasztorno-szpitalny z początku 20 w.;
9. zabudowania rynku – kamienice, ratusz, hotel „Pod Brunatnym Jeleniem”, studnia z figurą św. Floriana;
10. cieszyńska starówka – zabudowania ul. Głębokiej, ul. Menniczej, Starego Targu, ul. Sejmowej, ul. Śrutarskiej; łącznie kilkadziesiąt zabytkowych kamienic;
11. zabudowania ul. Przykopa – położone nad potokiem, zwane też „Cieszyńską Wenecją”;
12. Muzeum Śląska Cieszyńskiego – pałac Laryszów (ul. Regera) – najstarsze publiczne muzeum na ziemiach polskich, budynek z końca 18 w.;
13. Studnia Trzech Braci (ul. Trzech Braci) – miejsce legendarnego spotkania założycieli Cieszyna, pochodzi z 19 w.;
14. Stary Cmentarz Żydowski w Cieszynie (ul. Hażlaska);
15. Nowy Cmentarz Żydowski w Cieszynie (ul. Hażlaska);
16. Bracki Browar Zamkowy w Cieszynie (ul. Dojazdowa) – istniejący od 1846 r.;
17. Teatr im. Adama Mickiewicza (pl. Teatralny) - pseudobarokowy budynek w stylu wiedeńskim z początku 20 w;
18. zabudowania Górnego Rynku, ul. Kochanowskiego, ul. Garncarskiej i ul. Wyższa Brama – kamienice, głównie z przełomu 19 i 20 w.;
19. dwór w Błogocicach (ul. Żeromskiego);
20. Cmentarz Komunalny w Cieszynie (ul. Katowicka);
21. Cmentarz ewangelicko-augsburski (ul. Bielska).
2.1.1.4. Gmina Dębowiec Dębowiec
Siedziba gminy o tej samej nazwie, licząca 5,5 tys. mieszkańców, wymieniona
źródłowo po raz pierwszy w 1305 r. w spisie biskupa Henryka z Wierzbna.
Miejscowość silnie związana z rozwijającą się tu hodowlą ryb (stawy hodowlane zajmują aż 237 ha). Stawy w tym miejscu powstały już w 14 w. Miejscowość należała do Komory Cieszyńskiej, choć faktycznie znajdowała się w rękach śląskiej rodziny Laryszów (Larischów). Nazwa Dębowiec pojawiła się w obecnej formie stosunkowo późno, bo przy okazji Spisu Gromadzkiego Cieszyńskiego Cyrkułu w 1849 r. W połowie 14 w. właścicielem Dębowca po książętach cieszyńskich została rodzina Bielików, później książę Kazimierz, wreszcie w 1434 r. Mikołaj Kornicz na Dębowcu.
Na krótko odsprzedali miejscowość Korniczowie Frydrychowskim za 600 grzywien.
Później wieś dzielono tak, że jej właścicielami byli kolejno: Melchior z Dębowca, Halczinowscy, Goczałkowscy, Czamerowie z Iskrzyczyna, Góreccy do 1720 r., kiedy wdowa po Bernardzie Góreckim sprzedała wieś hrabiemu Wacławowi Larischowi. W 1793 r. hrabia Jan Larisch-Mönnich sprzedał Dębowiec Komorze Cieszyńskiej.
Str. 278
Odtąd Dębowiec wchodził w skład Dominium Komory Cieszyńskiej, która stanowiła majątek rodu Habsburgów. Miejscowość pomimo niezwykłego położenia nie
rozwijała się w jakiś szczególny sposób. Wszystko się zmieniło z chwilą odkrycia pokładów metanu. Niestety w trakcie eksploatacji złóż nastąpił w 1909 r. wybuch w jednym z szybów Przez wiele tygodni nie można było ugasić pożaru. Do
zorganizowanej eksploatacji gazu doszło dopiero po 2 wojnie światowej. Jeszcze w lutym 1941 r. została nad Dębowcem omyłkowo zrzucona grupa cichociemnych z ważnymi dokumentami rządu londyńskiego. Na szczęście udało im się bezpiecznie dotrzeć do Krakowa i wypełnić misję. Wydarzenie to upamiętnia stosowny obelisk we wsi. Miejscowość została w poważnym stopniu zniszczona pod koniec wojny na skutek ostrzału armii sowieckiej. Szczęśliwym trafem zachował się spichlerz pochodzący z 18 w., stanowiący część folwarku, w postaci ośmiokąta pokrytego baniastym gontem. Stosunkowo późno rozwinęło się w miejscowości życie
kulturalne. Szkołę utworzono z okazji okrągłej 60. rocznicy panowania Franciszka Józefa 1 (1908), a jeszcze wcześniej (1905) założono straż pożarną. W tej
malowniczo położonej miejscowości znajduje się 13 dębów stanowiących pomniki przyrody i liczących ponad 300 lat.
Ogrodzona
Miejscowość położona w powiecie cieszyńskim, w gminie Dębowiec, w odległości około 6 km od Cieszyna. Jedna z najstarszych miejscowości na ziemi cieszyńskiej,
wzmiankowana źródłowo w 1223 r. Leżała na tzw „cesarskim szlaku” z Cieszyna do Bielska. Nazwa miejscowości oznacza miejsce warowne, ufortyfikowane, co może wiązać się z ośrodkiem refugialnym znajdującym się w okolicy. W 1855 r.
wybudowano tu kościół pod wezwaniem św Mateusza. Ciekawostką miejscowości jest przebiegający tu wododział zlewisk Odry i Wisły. W czasie kampanii wrześniowej przebiegała tu polska linia obrony (od Ogrodzonej po Goleszów 3 batalion 4 pułku strzelców podhalańskich). Na szczycie tzw. Ogrodzeńskiej Kępy po wojnie Urząd Bezpieczeństwa rozstrzeliwał działaczy „reakcyjnego podziemia”. Mieszkańcy pozyskujący drewno dokonali tego makabrycznego odkrycia w sierpniu 1946 r.
Zginęło prawdopodobnie 26 żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych. W miejscu tym postawiono niedawno krzyż pamiątkowy. W Ogrodzonej można też podziwiać figurkę kamienną św Jana Nepomucena z połowy 19 stulecia.
Iskrzyczyn
Wieś w powiecie cieszyńskim, licząca ponad 600 mieszkańców, należy do gminy Dębowiec. Jedna ze starszych miejscowości Księstwa Cieszyńskiego,
wzmiankowana w 1223 r. jako Yscrichino. Wtedy książę Bolko przekazał ten obszar w ręce Michała z Frydrychowie. Z tego okresu pochodzi wzmianka o darowaniu dziesięciny biskupiej klasztorowi Premonstratensek (Norbertanek) w Rybniku, gdzie wśród miejscowości zobowiązanych do zapłacenia dziesięciny występuje Iskrzyczyn.
W czasach reformacji (w 1545 r.) książę Wacław powołał na przełożonego nowej konfesji cieszyńskiej Czambora z Iskrzyczyna. W 1766 r. Iskrzyczyn dostał się w ręce Rudockich, ale już w drugiej połowie 19 w ewangelicy z Dębowca, Samlowca,
Kostkowic i Iskrzyczyna wznieśli szkołę ludową w Dębowcu, która służyła wszystkim do 1907 r., gdyż wtedy zbudowano osobne szkoły w Iskrzyczynie, Dębowcu,
Simoradzu i Kostkowicach.
Str. 279
W herbie Iskrzyczyna znajduje się postać biskupa ubranego w szaty pontyfikalne, z infułą na głowie i pastorałem w ręce. Jest to prawdopodobnie patron miejscowego kościoła – św. Mikołaj lub św. Stanisław.
Kostkowice
Wieś leżąca na terenie gminy Dębowiec, 7 km na północny-wschód od Cieszyna. Po raz pierwszy wymieniona w dokumencie z 1300 r. jako Goschegowitz, następnie w 1440 r. Nazwa bierze się od imienia Kostek lub Kostka. Dzieliła losy Księstwa
Cieszyńskiego.
Gumna
Wieś należąca do gminy Dębowiec, po raz pierwszy wzmiankowana 1523 r. jako Chumna. Miejscowość położona 5 km na północ od Cieszyna. Nazwa podchodzi od gumna. Obecnie liczy niespełna 500 mieszkańców Na terenie wsi znajduje się filia kościoła ewangelicko-augsburskiego, a jednym z ciekawszych budynków jest drewniana remiza OSP.
Łączka
Wieś w sąsiedztwie Cieszyna, dzieląca losy Księstwa Cieszyńskiego i Komory Cieszyńskiej. Powstała prawdopodobnie w drugiej połowie 13 w.
2.1.1.5. Gmina Goleszów Goleszów
Siedziba gminy o tej samej nazwie, leżąca w powiecie cieszyńskim, zamieszkana przez około 4 tys. osób. Nazwa miejscowości wywodzi się od imienia Golesz, a pierwsza wzmianka o Goleszowie pochodzi z roku 1223, przy okazji wydania dokumentu przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca dla premonstratensek (norbertanek) z Rybnika. Według Idziego Panica początki powstania osady mogą sięgać nawet 9 w. W 16 w w okolice Goleszowa dotarli także Wołosi. Pierwszy kościół wybudowano z kamienia w 1293 r.; jako parafialny został wzmiankowany w 1447 r. W 16 w. była to jedna z większych wsi Księstwa Cieszyńskiego. W 18 w.
Habsburgowie podzielili wieś, sprzedając tzw. Górny Goleszów hrabiemu Arnoldowi Saint-Genois. Była to wieś prywatna, należąca wcześniej m.in. do rodziny Góreckich.
W 1633 r. Piotr Górecki sprzedał wieś synowi Wacławowi, a ten z kolei w 1646 r.
swojemu bratu Erazmowi. Wioska zaliczana była do bardziej ludnych w Księstwie Cieszyńskim (odnotowano w 1580 r., że miejscowość zamieszkiwało 39 osiadłych kmieci). W Goleszowie znajdują się dwa kościoły: ewangelicki z 1785 r. oraz rzymskokatolicki pod wezwaniem św Michała Archanioła. Rozwój miejscowości nastąpił dopiero w latach 80. 19 w. W 1980 r. naliczono w Goleszowie 140 domów zamieszkiwanych przez 1169 osób. Rozwój wsi był możliwy dzięki oddaniu linii kolejowej Bielsko-Cieszyn oraz Goleszów-Ustroń.
Str. 280
Dzięki kolei powstały tu pierwsze zakłady pracy, a od 1898 aż do 1989 r. działała tu cementownia. Początki wydobycia wapienia i wypalanie w piecach polowych wapna
budowlanego trwało tu, na Jasieniowej i w Chełmie, już od 17 w. Właściciel i twórca cementowni – Eryk Gasch, produkował wapno najpierw dla celów rolniczych, dopiero później jego następcy, bracia Goldsteinowie i Flisbachowie, uruchomili cementownię.
Była to jedna z największych tego typu fabryk w Polsce, a w okresie
międzywojennym najnowocześniejsza. Udało się nawet wyprodukować specjalny cement szybkowiążący (zwany portlandzkim) oraz wodoodporny („sicco-fix”), który użyto do budowy zapór w Porąbce i Wapienicy. Mieszkańcy Goleszowa zajmowali się pracą na roli. W czasie 2 wojny światowej znajdowała się tu filia obozu
koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, która działała od lipca 1942 do stycznia 1945 r. Mieściła się w cementowni, gdzie przy najcięższych pracach zatrudniano ponad 1000 więźniów, głównie Żydów. W miejscowości tej miał miejsce również strajk robotników cementowni w 1935 r„ podczas którego doszło do krwawych starć z policją. Ciekawostką było występowanie w okresie międzywojennym na górze Chełm specjalnej szkoły szybowcowej dla pilotów tzw. dwóch niższych kategorii. Między innymi szkolono tu w okresie międzywojennym pilotów Związku Harcerstwa Polskiego. W Goleszowie znajduje się punkt wyjścia na Jasieniową i masyw Czantorii. Najważniejszymi zabytkami Goleszowa są:
1. pierwotny kościół katolicki z 13 w. przebudowany w drugiej połowie 15 w.,
rozebrany w 1921 r.; fragmenty gotyckiej kamieniarki zostały wmurowane do pałacu Larischa; obecny kościół neoromański pochodzi z lat 1913–1921, ale znajdują się w nim części wyposażenia kościoła gotyckiego;
2. znajdujące się niedaleko świątyni piętrowa plebania z końca 18 w. i parterowa szkoła parafialna;
3. kościół ewangelicki z 1793, przekształcony w 19 w.;
4. pomniki i obelisk przed Urzędem Gminy oraz pomniki na cmentarzu i „pod Grabówką” na stokach Jasieniowej – poświęcone pamięci ofiar wojny.
Bażanowice
Wieś w gminie Goleszów, na południowy wschód od Cieszyna, licząca 1100
mieszkańców. Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1523 r. Pod koniec 18 w. właściciel Bażanowic, Arnold Saint-Genois, sprzedał wieś księciu cieszyńskiemu Albrechtowi. W 1922 r. majątek księcia cieszyńskiego przekazano Państwowej Wyższej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie. Miejscowość rozwijała się wolno, dopiero w latach 30. nastąpił jej rozwój poprzez uwolnienie eksperymentalnej serowarni. Wyprodukowano tu wówczas miejscowy cieszyński ser ementalski.
Doświadczenia związane z produkcją sera spowodowały, iż powstał tutaj zakład doświadczalny serowarstwa Polskiej Akademii Nauk. Nazwa miejscowości wywodzi się od słowa bażant. Bażant był ptakiem hodowlanym związanym z myślistwem i łowiectwem, ale obcym na tych terenach, sztucznie zasiedlonym (przybył z terenów Azji, tzw. Colchidy). Najważniejszymi zabytkami są: zabudowania dworskie z
pierwszej połowy 19 w., piętrowy budynek zwany zamkiem, a także kamienna figura św. Jana Nepomucena z 1770 r.
Str. 281 Cisownica
To wieś licząca 1700 mieszkańców, w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, nad rzeką Radoń, w dolinie między Tulem a Małą Czantorią. Nazwa miejscowości wywodzi się od znajdujących się pod ochroną cisów (do dziś część z nich znajduje się w rezerwacie Zadni Gaj w Cisownicy). Najstarszy z nich liczy 250 lat.
Miejscowość powstała w 13 w., w okresie wzmożonej kolonizacji księstwa cieszyńskiego na prawie niemieckim. Jako wieś książęca po raz pierwszy
wzmiankowana została w 1305 r. Rozwój wsi związany był z biegnącym tu traktem z Wieliczki na Węgry, którym przewożono sól, a w 19 w także rudę żelaza z terenów dzisiejszej Słowacji do huty w Ustroniu. Jako wieś książęca została sprzedana przez księżnę Annę w drugiej połowie 15 w sołtysowi Janowi Suchanowi. Uczyniła go ona wówczas wójtem dziedzicznym Cisownicy. Nowy folwark książęcy powstał w 16 w. z pól opuszczonych przez chłopów, których zmuszono do sprzedaży gruntu. Książęca Cisownica liczyła 235 morgów Miejscowość rozwijała się głównie dzięki sałasznictwu i hodowli bydła. Znana była również dzięki wydobyciu rudy żelaza dla pobliskiej huty w Ustroniu. Na zboczu Goruszki znajduje się Izba regionalna „U Brzezinów”,
składająca się z części mieszkalnej oraz gospodarczej, która obrazuje życie mieszkańców wsi na początku 20 w.
Dzięgielów
Wieś w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, licząca 1332 mieszkańców Została wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. Od 1494 r. należała do rodziny Czelów z Czechowic, jednego z największych rodów szlacheckich na Śląsku Cieszyńskim. Później Dzięgielów przeszedł w ręce rodziny Goczałkowskich, a w końcu 18 w. stał się własnością barona Józefa Beesa. Dopiero w 1793 r.
miejscowość przyłączono do Komory Cieszyńskiej. Dzięgielów jest miejscem, w
którym odbywa się corocznie tydzień ewangelizacyjny Kościoła ewangelicko- augsburskiego. Znajduje się tu zamek z końca 15 w., wybudowany przez rodzinę Czelów zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej, w połowie 17 w. odbudowany przez Jana Goczałkowskiego. Jego następcy przebudowali zamek w latach 60. 18 w Zamek składa się z trzech skrzydeł i utrzymany jest w stylu późnorenesansowym z elementami barokowymi. Na uwagę zasługuje portal sieni z przełomu 16 i 17 w z kartuszem herbowym Goczałkowskich (Śreniawa i Odrowąż) oraz datą 1768.
Godziszów
Wieś położona w gminie Goleszów w powiecie cieszyńskim, 5 km na południowy zachód od Skoczowa, licząca 603 mieszkańców Została założona prawdopodobnie w 15 w., bowiem w 1445 r. uczyniono wzmiankę, iż „na mezy Godyesowske a Golesowske hranyczy”. Nazwa miejscowości pochodzi od imienia Godzisz. Na terenie wsi znajduje się filia kościoła ewangelicko-augsburskiego. Miejscowość rozwijała się bardzo wolno. W 1937 r. liczyła zaledwie 640 mieszkańców przeważnie wyznania ewangelickiego. Na terenie gminy dokonano odkrywki cieszynitów.
Str. 282 Kisielów
Wieś w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, licząca 641 mieszkańców
Pierwsza wzmianka o Kisielowie pochodzi z 1415 r. (w źródłach pojawia się Jaśko z Kisielowa). W 1447 r. książę cieszyński Przemko nadał prawa zwierzchnie nad Kisielowem wspomnianemu Jaśkowi. Pewną tajemniczością charakteryzował się przysiółek Kisielowa – Morawiny, który uważany jest za najdalej wysunięty punkt osadniczy państwa wielkomorawskiego. Kisielów rozwijał się głównie dzięki pracy na roli. We wsi zaczęły powstawać w okresie międzywojennym organizacje społeczne, jak: Koło Gospodyń Wiejskich, OSP oraz LKS Wiki. Nazwa miejscowości wywodzi się od słowa „kisiel”, czyli „teren podmokły”, zakwaszony. Hasłem promocyjnym wsi stało się: „Kisielów oknem na Beskidy”.
Kozakowice
Wieś w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, 9 km na wschód od Cieszyna, wzmiankowana po raz pierwszy w 1300 r. jako Goschegowic, licząca obecnie 669 mieszkańców Historycznie składała się z dwóch przysiółków: Kozakowic Dolnych i Górnych. W 1577 r. pojawiła się już pod nazwą wspólną – Kozakowice, ale w 17 w zaczęto wyróżniać Kozakowice Górne i Dolne, a nawet Kozakowice Wielkie i Małe.
Obecna nazwa wsi pojawiła się dopiero w 1900 r. Wiadomo, że Kozakowice
podlegały kościołowi w Goleszowie i ciążyły ku tej miejscowości. Z 1679 r. pochodzi wzmianka o Kozakowicach, w której wskazuje się na obowiązek płacenia 3 talarów rocznie w zamian za używanie gruntów parafialnych. Wiadomo również, że w tym czasie na terenie wsi znajdował się staw rybny. W Kozakowicach urodził się jeden z największych działaczy Śląska Cieszyńskiego dr Andrzej Cinciała (1825–1898); był on m.in. autorem Pieśni Ludu Śląskiego z okolic Cieszyna. W miejscowości tej, mimo niewielkiej liczby mieszkańców, wybudowano w 1898 r. sporej wielkości szkołę, aczkolwiek budowa przedłużyła się ostatecznie do 1901 r. W 1935 r. powstała tu kaplica ewangelicka, a do zabytków zalicza się budynek byłej gospody z 19 w Leszna Górna
Wieś w gminie Goleszów, licząca 576 mieszkańców, położona w powiecie cieszyńskim. Nazwa miejscowości wywodzi się od leszczyny, a samą Leszną
wzmiankowano po raz pierwszy w 1305 r. choć początków wsi upatrywano jeszcze w 13 stuleciu. Już wtedy miała się tu znajdować osobna parafia. Kościół drewniany zbudowano w stylu gotyckim. Przechodził on różne koleje losu, związane z
reformacją (wtedy należał do ewangelików) czy kontrreformacją, kiedy powrócił do katolików. Miejscowość była przez długi czas własnością książęcą, jednak w 1529 r.
Wacław 2 przekazał ją w ręce rycerskie – Jana Czelo z Czechowic, w uznaniu zasług tego możnowładcy śląskiego dla księcia (był jego kanclerzem). Rozwój osady był możliwy dopiero w 18 w., kiedy odkryto tu rudę, niezbędną dla huty w pobliskim Ustroniu. Podobnie jak inne miejscowości tej gminy, tak i Leszną Górną podzielono przy okazji wyznaczania linii demarkacyjnej między Polską a Czechosłowacją, tak iż od 1920 r. jej część należała do Polski, a tzw. Horni Listna (dziś dzielnica Trzyńca) do południowych sąsiadów.
Str. 283
Podział miejscowości pod względem politycznym przełożył się na podziały religijne – pomiędzy katolikami a ewangelikami. Każda z grup religijnych miała swój kościół.
Najważniejszymi zabytkami Lesznej Górnej są:
1. kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina z lat 1719–1731, murowany, jednonawowy, w stylu późnobarokowym; w środku zachowane wyposażenie późnobarokowe z drugiej ćwierci 18 w.; w tzw. obejściu ołtarza renesansowa płyta nagrobna rycerza Czelo z Czechowic z końca 16 w;
2. płyta nagrobna z 1678 r. na cmentarzu przykościelnym;
3. późnobarokowa figura św. Jana Nepomucena;
4. krzyże żeliwne, pochodzące z hut w Ustroniu i Trzyńcu.
Puńców
Jest jedną z najstarszych miejscowości Śląska Cieszyńskiego, został bowiem wzmiankowany w 1223 r. Zbudowano go według założeń klasycznej ulicówki z kościołem pośrodku. W 15 w. istniał tu już kościół (pewnie drewniany), ale w 16 w.
zbudowano nowy, poświęcając go patronowi rycerstwa – św. Jerzemu. W dobie reformacji kościół ten przejęli protestanci, a w 17 w w okresie kontrreformacji oddano go katolikom. Miejscowość rozwijała się dość wolno. W 1770 r. naliczono tylko 47 osiadłych chłopów wśród których był wójt, 22 siedlaków dodatkowo Jan Henczołek i Paweł Boruta określani jako wolni siedlacy, tylko trzech zagrodników i 10
chałupników Być może o braku możliwości rozwoju wsi decydowało ukształtowanie terenu, a być może niewielkie znaczenie osady w Komorze Cieszyńskiej. Wiele dobrego dla jej rozwoju uczynił w 19 w. Józef Zaleski (1850–1916), lekarz i społecznik, znany publicysta, w końcu także prezes cieszyńskiego Towarzystwa Rolniczego. Miejscowość już w 1920 r. została podzielona (według działu wodnego po stronie Olzy) na polski i czeski Puńców. Ten stan rzeczy utrzymał się do dziś, kiedy to wyróżnić można Osówkę i Czeski Puńców po stronie naszych południowych sąsiadów oraz Puńców po stronie polskiej. Do najważniejszych zabytków Puńcowa należą:
1. jednonawowy kościół parafialny pw. św. Jerzego z 1518 r„ późnogotycki,
wykonany z kamienia i cegły, oszkarpowany, rozbudowany w pierwszych latach 20 w. poprzez wzniesienie nowej fasady oraz wymurowanie nowej wieży na miejscu starej, drewnianej; w środku znajdują się kamienne portale oraz późnogotyckie sakramentarium ścienne z kutą kratą z czasów budowy kościoła, a w środku rzeźba św. Jana Nepomucena z 18 w., epitafium Jakuba Dworzaka, zmarłego w 1778 r.
zarządcy Komory Cieszyńskiej, dwie tablice poświęcone budowie kościoła, a na wieży dzwon z 1726 r.;
2. dawny spichlerz z przełomu 18 i 19 w., z kamienia i cegły na rzucie prostokąta z jednoosiowym ryzalitem, potynkowany; dach polski łamany mansardowy, pokryty gontem.
2.1.1.6. Gmina Hażlach Hażlach
Siedziba gminy o tej samej nazwie w powiecie cieszyńskim, położona 6 km na północny wschód od Cieszyna. Została wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r., obecnie zaś liczy ponad 2100 mieszkańców Nazwa miejscowości wywodzi się od niem. Hasenloch – czyli jamy zajęczej.
Str. 284
W Nazwach miejscowych Polski jest jednak prostsze wyjaśnienie tej dość osobliwej skądinąd nazwy. Ma nim być zniekształcenie niemieckiego słowa Haseł, które oznacza po prostu leszczynę. I to wyjaśnienie zdaje się najbliższe prawdy. W każdym razie teren był dość atrakcyjny dla polowań książąt cieszyńskich, które kontynuowano także później – na polowania przyjeżdżał tu między innymi prezydent Ignacy Mościcki. Wieś aż do 15 w. była wsią książęcą. Utożsamiana jest także z inną wsią – Zamarski, która jednak źródłowo wzmiankowana jest znacznie wcześniej, bo w 1223 r. W okolicach tej wioski doszło do bitwy wojsk cesarskich ze szwedzkimi w 1625 r., to jest w okresie wojny trzydziestoletniej. Pomijając zawieruchy wojenne, miejscowość ta przeżywała także liczne klęski żywiołowe. Z całą pewnością straszliwa była powódź, kiedy rzeka Olza zalała całą wieś. Innym razem, w latach 1847–1848, zaraza wywołana głodem (w czerwcu spadł śnieg i zniszczył rośliny na przednówku) spowodowała śmierć prawie wszystkich mieszkańców wsi (ocalały tylko dwie rodziny). W okresie 2 wojny światowej przez Haźlach przetaczał się front, a radzieckie armaty wydatnie zniszczyły wieś. Do najważniejszych zabytków należą:
1. kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja z 1907 r. i dzwonem z 1409 r.;
2. kaplica ewangelicka z 1873 r.;
3. stary cmentarz ewangelicki z licznymi nagrobkami z 19 w., w tym z pomnikiem poległych w czasie 2 wojny światowej 20 mieszkańców wsi;
4. stary cmentarz katolicki – mogiła rodziny Ściskałów, mieszkańców wsi poległych w czasie 2 wojny światowej;
5. mogiła upamiętniająca egzekucję sześciu mieszkańców, dokonaną przez Niemców 9 września 1944 r.;
6. pomnik ku czci poległych mieszkańców z okresu 1 wojny światowej (20 osób);
7. zbiorowa mogiła 120 ofiar niemieckich zbrodni z lat 1939–1945, przy drodze gminnej (na wschód od kościoła).
Kończyce Wielkie
Miejscowość wzmiankowana w 15 w., związana z obronną siedzibą rycerską i utożsamiana z rodową siedzibą Korniców W 1335 r. wzmiankowana przy okazji płacenia świętopietrza. Później dobra kończyckie przekazano Mniszkom z Kończyc, Karwińskim z Karviny i Bludowskim z Bludovic (Błędowic). Jedna z właścicielek zamku, Ewa Bludowska, na początku 17 w. wyszła za mąż za Mikołaja Wilczka, z którego to małżeństwa urodził się syn – Jerzy Fryderyk Wilczek – postać dość znacząca zarówno na dworze książęcym, jak i na całym Śląsku. To za jego czasów nastąpiła przebudowa zamku oraz postawienie kaplicy Opatrzności Bożej. Zamek nawiązywał do tradycji polskich posiadłości szlacheckich – posiadał już na początku 18 w. mansardowy dach. Budowę murowanej kaplicy rozpoczęli następni właściciele Kończyc Wielkich – Harasowscy z Harasowa. Stało się to w 1776 r. Jednak już na początku wieku następnego majątek przejęli Larischowie z Karviny. Jeden z nich – hrabia Jan Józef Antoni, szczycił się taką liczbą posiadłości magnackich, iż jego zameczek kończycki pozostawał pusty do 1862 r„ kiedy przejął go, i to od razu na siedzibę rodową, wnuczek – hrabia Eugeniusz. Przebudował zamek na „styl włoski”, co dodało mu splendoru. Ciekawostką były słynne weneckie okna. Jednak jakieś fatum prześladowało hrabiego. Jego żona Maria zmarła w 1878 r., a on sam dokonał żywota dwa lata później, osierocając trójkę córek.
Str. 285
Jedna z nich, Gabriela, już jako hrabina odziedziczyła majątek i zamek kończycki.
Przypadł jej zresztą nie tylko majątek, ale i uroda, uchodziła bowiem na dworze wiedeńskim za jedną z najpiękniejszych arystokratek. Jej mężem został adiutant cesarski – Feliks, hrabia von Thun und Hohenstein. Po raz kolejny wyładniał zamek kończycki, a hrabina niepomna swej wielkości i zaszczytów oddała się działalności filantropijnej i ufundowała część szpitala w Cieszynie. W pamięci mieszkańców dała się poznać jako „dobra pani z Kończyc”. Czci i szacunku, jakimi otaczali ją zwykli ludzie, nie zdołały zniszczyć władze Polski Ludowej, a ona sama mimo
skonfiskowania jej majątku cieszyła się szczerze, że przeznaczono go na dom dziecka. Zmarła w 1957 r. i spoczywa na miejscowym cmentarzu. Najważniejsze zabytki to:
1. pałac „dobrej pani na Kończycach”, po licznych przebudowach, ostatecznie z 19 w;
2. drewniany kościół barokowy, najstarszy tego typu kościół na Śląsku Cieszyńskim;
3. stary dąb szypułkowy, liczący ponoć 750 lat.
Brzezówka
Wieś w powiecie cieszyńskim, 6,5 km na północ od Cieszyna, licząca ponad 660 mieszkańców Została wzmiankowana po raz pierwszy w 1523 r. i dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego. Nazwa miejscowości wywodzi się od stanowiska brzozy.
Rozciąga się na powierzchni 460,63 ha.
Pogwizdów
Miejscowość w powiecie cieszyńskim, w gminie Haźlach, licząca 3547 osób, wymieniona w 1447 r., choć nie wiadomo, kto był jej założycielem. Obecnie mieści się na powierzchni 472,79 ha. Od 1526 r. należała do Habsburgów, potem do komory we Wrocławiu, w połowie 17 w. do Rzymułtowskich, a w 19 w. ponownie do Habsburgów. Za czasów księcia Jerzego przez cztery lata pracował tu znany pastor Jan Pragenus (Prażan), autor wielu publikowanych zbiorów kazań. W miejscowości znajdowała się znana karczma, przy której odbywały się sądy dominialne. Bardzo częstą przyczyną sporów było prawo propinacyjne mieszczan cieszyńskich w
tutejszej okolicy (tak było m.in. podczas procesu w 1672 r.), którzy wcześniej zrzekli się prawa do wyszynku w Haźlachu, co nastąpiło 1665 r. w dość niebezpiecznych okolicznościach.
Jeszcze przed reformacją istniała w Pogwizdowie kapliczka, należąca do parafii cieszyńskiej, a następnie przejęta przez protestantów. W 1654 r. zapomnieli o niej członkowie kontrreformacyjnej komisji redukcyjnej i protestanci nadal mogli w niej odprawiać swe nabożeństwa. Katolicy wybudowali w 1722 r. kościół, który
poświęcono w 1752 r. W 1785 r. część mieszkańców przeszła do parafii cieszyńskiej, a w 1818 r. wybudowano nowy kościół, murowany, istniejący do chwili obecnej.
Ostatecznie parafię erygowano przy tym kościele w 1844 r. W 1710 r. Pogwizdów doświadczony został przez ogromną powódź, która zalała całą okolicę i zniszczyła zbiory. W 19 w miejscowość została dotknięta przez tzw. „głodne roki” (epidemię tyfusu głodowego) i zdziesiątkowana. Annały odnotowały przerażający fakt, jakoby w Pogwizdowie przeżyły kataklizm zaledwie dwie rodziny. Najciekawszym zabytkiem jest kościół pod wezwaniem św. Jana Nepomucena z 19 w.
Str. 286
Rudnik
Miejscowość w powiecie cieszyńskim, w gminie Haźlach, licząca sobie obecnie 454 mieszkańców żyjących na powierzchni 410,50 ha. Wzmiankowana po raz pierwszy w 1566 r. Dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego.
Zamarski
Jedna z najstarszych wsi ziemi cieszyńskiej, należąca obecnie do powiatu
cieszyńskiego, do gminy Haźlach. We wsi, będącej początkowo własnością księcia, istniał folwark, a miejscowość zmieniała bardzo często właścicieli. Znana jest ze stoczenia na jej polach w czasie wojny trzydziestoletniej zwycięskiej dla Szwedów bitwy (na jednym ze wzgórz od północnej strony miasta). Szwedzi rozgromili armię cesarską, co w konsekwencji spowodowało wycofanie z Cieszyna wojska
cesarskiego pod dowództwem Johana Doveya. W latach 1847–1848 na skutek anomalii pogodowych i zniszczenia zbiorów na przednówku (w czerwcu spadł śnieg) doszło w miejscowości do epidemii tyfusu głodowego, który zdziesiątkował
mieszkańców Jedną z większych atrakcji jest tamtejszy kościół pod wezwaniem św.
Rocha z drewnianą wieżą, która jest najstarszą tego typu budowlą na ziemi
cieszyńskiej – została bowiem zbudowana w 16 w Kościół spłonął podczas pożaru wsi w 1585 r. Ciekawostką był fakt, iż nabożeństwa odbywały się pod gołym niebem, przy czym jedyną „zasłaniającą” częścią była bryła dzwonnicy (sama dzwonnica przejęła więc rolę kościoła). Ten z kolei od połowy 16 w. do 1654 r. znajdował się w posiadaniu ewangelików. W następnym stuleciu (około 1731 r.) dobudowano resztę kościoła, a to za sprawą właściciela tej ziemi – barona Fryderyka Wilczka, właściciela Kończyc Wielkich. Od 17 w do 1773 r. kościół znajdował się w rękach jezuitów i był ośrodkiem kontrreformacji. A jako filialny należał do kościoła parafialnego w
Cieszynie. Leży na tzw. Drodze Książęcej oraz na szlaku architektury drewnianej województwa śląskiego. Najważniejszy zabytek to kościół z 18 w., drewniany, fundacji Henryka Fryderyka Wilczka – z izbicą i charakterystycznym „babińcem”. W środku barokowy ołtarz z 1740 r. przeniesiony z kościoła pw. św. Jerzego w
Cieszynie.
2.1.1.7. Gmina Istebna Istebna
Rozłożysta wieś nad górną Olzą, z licznymi przysiółkami. Stanowi centrum tzw. trój – wsi beskidzkiej. Powstała w 1520 r. na terenie osady Jasnowice. Zasadźcą miał być mieszkaniec wsi o tej samej nazwie, pochodzący z Górnych Węgier (Słowacji).
Właśnie w tym czasie on i jemu podobni mieszkańcy wsi dotarli do Jasnowic. Istebna w etymologii wołoskiej oznacza bezpieczne miejsce w górach, więc bardziej
prawdopodobna jest wersja o założeniu wsi przez Wołochów. Sama wioska wzmiankowana była jeszcze później, bo dopiero w 1583 r. Mieszkańcy wsi byli zobowiązani do wykonywania gontów, dostarczania na zamek cieszyński opału w postaci drewna, wreszcie w dużej mierze właśnie oni przyczynili się do budowy umocnień jabłonkowskich na wypadek wojny z Turkami. Ludność – bez względu na to, czy uznamy ją za Wołochów, czy za Słowaków – zajmowała się sałasznictwem i właśnie pasterstwo było najważniejszą gałęzią rolnictwa na tym terenie.
Str. 287
W 1855 r. skasowano miejscowe serwituty, a mieszkańcy „za chlebem” nierzadko wyjeżdżali „za morze”. Część z nich próbowała dorobić się na dostarczaniu rudy żelaza do niedalekiego Ustronia. W praktyce bywało z tym różnie. Po I wojnie światowej Istebna znalazła się w granicach Polski, ale bez centrum
administracyjnego w Jabłonkowie. Z jednej strony dawało to jej, jako miejscowości przygranicznej, szansę na rozwój, z drugiej trzeba było czasu na taki właśnie rozwój.
Sytuacja zmieniła się, kiedy w 1932 r. otwarto drogę do Wisły. Stała się ona
przysłowiowym oknem na świat. Jeszcze dziś zadziwia rozmachem i pięknem mijanej po drodze przyrody. Na początku 20 w. powstała w Istebnej nietypowa szkoła – Szkoła Rzemiosł Artystycznych, założona przez Ludwika Konarzewskiego (1922). Od tej pory to, co zawsze było wykwitem artystycznej wyobraźni miejscowych malarzy, rzeźbiarzy, a przede wszystkim koronkarzy, tu zostało fachowo zdefiniowane. Stąd pochodzi tzw. haft koronkarski - koniakowski i istebniański. Na pobliskiej Kubalonce jeszcze przed wojną stworzono Ośrodek Chorób Płuc Dzieci i Młodzieży,
wykorzystując sprzyjający klimat. Dziś Istebna jest „żyjącym skansenem” w pozytywnym tego słowa znaczeniu. Zachowały się drewniane domy, miejscowi zajmują się kowalstwem artystycznym, hafciarstwem, rzeźbą i malarstwem. To znany kurort górski, centrum turystki i miejsce wyjścia na wiele szlaków górskich. Do
najciekawszych zabytków Istebnej należą:
1. kościół katolicki Dobrego Pasterza z 1794 r. wzniesiony dzięki staraniom jezuity Leopolda Tempesa z Jabłonkowa; w środku podziwiać można wystrój, wykwit
miejscowej tradycji artystycznej z czasów tworzenia się wspomnianej szkoły; w 1929 r. przebywał w tutejszym kościele prezydent Ignacy Mościcki – przy ołtarzu głównym
zachował się fotel prezydencki;
2. pomnik Pawła Stalmacha w parku;
3. szkoła parafialna z 19 w., na której znajduje się osobliwa tablica poświęcona pamięci największego polskiego himalaisty Jerzego Kukuczki;
4. cmentarz parafialny z grobami Konarzewskich;
5. kurna chata Jana Kawuloka, twórcy instrumentów ludowych z 19 w.;
6. kościół ewangelicki z 1930 r.
Koniaków
Wieś w gminie Istebna, w powiecie cieszyńskim, licząca obecnie około 3560 mieszkańców. Miejsce to ze względu na spore zalesienie uważano za naturalnie obronne, stąd książęta cieszyńscy niechętnym okiem spoglądali na przybywających tu osadników i w 17 w., w okresie realnego zagrożenia tureckiego, nakazano
zburzenie pierwszych zabudowań drewnianych Koniakowa. Stało się tak za sprawą księżnej Elżbiety Lukrecji. Problem polegał na tym, iż mieszkańcy sąsiedniej Istebnej w miarę rozrastania się wsi budowali jednak nowe osady i sioła, na dodatek
przesuwali tzw. kopce graniczne. Około 1712 r. powstało na terenie dzisiejszego Koniakowa dziewięć dalszych chałup. Ludność nie zajmowała się rolnictwem, a jedynie wypasem owiec na okolicznych halach. Warto odnotować fakt, iż to nie Zakopane, a Koniaków powinien być stolicą polskiego narciarstwa, albowiem Habsburgowie założyli tu pierwszą tyrolską szkołę narciarską i to jeszcze na długo przed wybuchem 1 wojny światowej. W 1923 r. miejscowy nauczyciel Józef
Lipowczan zorganizował pierwsze zawody narciarskie.
Str. 288
Później odbywały się także skoki narciarskie oraz biegi na dwa i cztery kilometry.
Miejscowość zasłynęła dzięki koronkarstwu, które sięga tu początku 19 w. Dziś koronkarstwo stanowi jeden z czynników wyróżniających Koniaków na mapie atrakcji turystycznych w Polsce. Najważniejsze zabytki Koniakowa to:
1. kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja z 1901 r. z ciekawymi stacjami Drogi Krzyżowej autorstwa Franciszka Wojarskiego;
2. muzeum koronkarstwa u Gwarków;
3. galerie Rudzkiego i rodziny Kubaszczyków.
Jaworzynka
Wieś leżąca w powiecie cieszyńskim w gminie Istebna, licząca obecnie około 3050
mieszkańców. Pojawiła się stosunkowo późno, bo w 1620 r. w rejonie przysiółka Cerhla. Opóźnienie osadnictwa spowodowane było tak jak w przypadku Koniakowa względami obronnymi. W 1643 r. zanotowano, iż we wsi żyje 14 osadników i siedmiu komorników. Wieś rozwijała się słabo. Na dodatek spore obciążenia na rzecz dworu cieszyńskiego (między innymi dostarczanie gontów) jeszcze bardziej ograniczały rozwój wsi. Jednak w 18 w. zaznacza się pewne niewielkie ożywienie (w okolicach sioła Czadeczka powstała tzw. Nowa Osada). Rozwijało się też sałasznictwo, jednak z chwilą zlikwidowania serwitutów (połowa 19 w.) wielu mieszkańców wyemigrowało do Ameryki. Stąd pochodziła rodzina Łysków, z których jeden – Jan – zginął pod Kostiuchówną na Wołyniu w czasie walk Legionów Polskich, zaś inny – Paweł Łysek – został profesorem w Nowym Jorku, gdzie wydawał sporo publikacji o Beskidach.
Najważniejsze zabytki to:
1. muzeum na Grapie założone przez dra Jerzego Rudzkiego, z dużą liczbą sprzętów i rekwizytów górali śląskich;
2. muzeum świerka i Regionalny Karpacki Bank Genów na wierzchu Czadeczki.
2.1.1.8. Gmina Skoczów Skoczów
Siedziba gminy w powiecie cieszyńskim. Skoczów należy do jednych z najstarszych miast w Polsce, po raz pierwszy wzmiankowany był w 1232 r. W następnych latach Skoczów pojawia się przy okazji różnych wydarzeń, m.in. w 1400 r. w Akademii Krakowskiej wymieniony został Piotr, syn Mikołaja ze Skoczowa. Czasy piastowskie minęły, kiedy książę cieszyński Wacław 3 Adam sprzedał Skoczów i okoliczne wsie Gothardowi z Logau. Ważnym wydarzeniem w dziejach Skoczowa były narodziny późniejszego świętego, Jana Sarkandra. Na początku wojny trzydziestoletniej został oskarżony o sprzyjanie lisowczykom i zamordowany w bestialski sposób. Miasto w ciągu swojego rozwoju było wyjątkowo doświadczane przez klęski elementarne i wojny, na przykład w 1660 r. mieszkańcy zubożeli na skutek przemarszu wojsk szwedzkich, w 1690 r. szarańcza zniszczyła plony, a w 1713 i 1756 r. miasto zostało strawione przez kolejne pożary. Skoczów nigdy nie był miejscowością dużą i tak jak w przypadku innych miast Śląska Cieszyńskiego ulegał procesom agraryzacji. W 1790 r. liczył zaledwie 1345 mieszkańców. Wielkie dni miasta związane były z pobytem w nim cesarza Franciszka Józefa 1 w 1851 r. Po zakończeniu 1 wojny światowej, w dniach 28–29 stycznia 1919 r., miała tu miejsce bitwa z Czechami.
