Struktury organizacyjne
polskich partii politycznych
Beata Kosowska-Gąstoł Piotr Borowiec
Struktury organizacyjne polskich partii politycznych
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Nr NN 116 1322 33
PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Winciorek
RECENZENT
dr hab. Jerzy Sielski, prof. Uniwersytetu Śląskiego i Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie
© Copyright by Katarzyna Sobolewska-Myślik, Beata Kosowska-Gąstoł, Piotr Borowiec
& Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2010
Ali rights reserved
Książka, ani żaden jej fragment nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego
ISBN 978-83-233-2726-4 IWYDAWNICTWÓ]
www. wuj. pl
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel. /fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj. pl
Ifnntn-PPW AH SA nr 80 1740 4777 im nono 48Sń117S
Spis treści
Wstęp... 9
Rozdział I Wprowadzeniedo rozważań nad strukturamipartii 1. Metodologia prowadzonych badań... 17
1. 1. Przedstawienie problemów badawczych icharakterubadań... 17
1.2. Głównetrudności w prowadzeniubadań empirycznych... 20
1.3. Omówieniezastosowanychtechnik badawczych... 23
2. Koncepcje teoretyczne poświęconestrukturom partii... 24
3. Ewolucja struktur organizacyjnychpartii napodstawieanalizywybranych modeli... 26
3.1. Stopieńartykulacjiiprocesrekrutacji jako stabilne elementy struktur partyjnych... 26
3.2. Zastępowaniestrukturyhierarchicznejprzezstratarchiczną... 28
3.3. Zmiana roliideologii w aktywnościpolitycznejibudowaniuspójności wewnętrznej... 30
3. 4. Zmiany w zakresie źródeł finansowania,narzędzikomunikacjiorazmiejsca irolifrakcjiparlamentarnej w strukturze partii... 31
3.5. Podsumowanierozważańnadewolucjąstruktur partyjnych... 33
4. Rolamodeli teoretycznych wbadaniach nad partiami... 33
5. Sposóbwykorzystaniamodelowychrozwiązań do badaniapolskichugrupowań 35 Rozdział II Członkostwo w polskichpartiachpolitycznych 1. Teoretyczne rozważanianad członkostwem... 37
1.1. Zagadnienie liczebnościczłonkówpartii... 37
1.2. Funkcjewypełnianeprzez członków w różnychmodelachpartii... 39
1.3. Członkostwo jakowynikkalkulacjikosztów i korzyści... 41
1.4. Ogólnerefleksje nad członkostwem... 42
2. Pozycja członka partii... 42
2. 1. Pojęcieirodzaje członkostwa... 42
2.2. Wymaganiapartiiwobec członka... 45
2.2.1. Zasadynabywania członkostwa... 45
2.2.2. Statutoweobowiązkiczłonka partii... 50
2.2.3. Zawieszenie i ustanieczłonkostwa w partiiorazinnekary partyjne... 53
2. 3. Korzyści z członkostwa w partii... 59
2.3. 1.Karieraorganizacyjnaipolityczna... 60
2. 3. 2. Dostępdo informacji... 62
2. 3.3. Funkcjetowarzysko-społeczne i samopomocowe... 64
2. 3. 4. Udział w procesiedecyzyjnymwpartii... 64
a) Udział w kreowaniupolitykiprogramowej partii... 65
b) Wpływnawybór lidera... 67
c) Wpływna kształt listwyborczych... 69
3. Korzyściikosztypartiizwiązane z rekrutacją oraz utrzymywaniem członkostwa naokreślonym poziomie... 74
3.1. Członkostwo jakoelementświadomejpolitykipartii... 74
3.2. Członkowierozpatrywani jakokoszty partii... 76
3.3. Członkowierozpatrywanijakozasobypartii... 79
4. Podstawowa struktura organizacyjna zrzeszająca członków... 83
4. 1. Pozycjairola podstawowej jednostki organizacyjnej wstrukturze partii.... 84
4.2. Sposób tworzenia iznoszenia kół (komitetów,grup programowych)... 86
4.3. Organizacja wewnętrzna ikompetencjepodstawowych jednostek organizacyjnych... 88
4. 3. 1. Organizacja wewnętrzna kół... 88
4. 3. 2. Zakreskompetencjikółi ich organów... 89
RozdziałIII Rolai charakter strukturśredniego szczebla 1. Ogólnerefleksjenatemat struktur średniegoszczebla... 93
1.1. Określenieprzedmioturozważań... 93
1.2. Ogólne refleksje nad roląstruktur średniegoszczebla... 94
2. Pionowe porównanie strukturśredniegoszczebla... 95
2. 1. Występowaniepoziomówadministracyjnych w rozwiązaniachstatutowych 95 2. 2. Powtarzalnośćstruktur organizacyjnych średniegoszczebla... 97
2. 3. Stopień artykulacji struktury partyjnej... 99
2.4. Powiązaniapionoweipoziomemiędzyorganamipartyjnymi... 100
3. Charakterystyka poszczególnych stopnistrukturśredniego szczebla... 104
3.1. Funkcjestrukturgminnych istotnedladziałania partii... 104
3.2. Struktury powiatowe... 107
3.2.1. Powiatowe zjazdy delegatów lubczłonków oraz konwencje... 108
3.2.2. Pozostałeorganystanowiące... 109
3.2.3. Powiatoweorgany wykonawcze... 110
3.3. Okręgwyborczyjakostruktura pośrednia międzypowiatem a województwem... 112
3. 4. Strukturywojewódzkie(regionalne)... 114
3. 4.1. Zjazdy wojewódzkieikonwencje,organyuchwałodawcze iprogramowe... 115
3. 4.2. Pozostałeuchwałodawczeorgany wojewódzkie... 116
3. 4. 3. Wojewódzkiewładze wykonawcze... 117
3.4.4. Pozostałeorganynaszczebluwojewódzkim... 119
4. Tworzenie iznoszenieorganówśredniegoszczebla... 119
5. Znaczenie struktur średniego szczebla dlafunkcjonowania partii... 121
Rozdział IV
Rola icharakterstruktur szczeblacentralnego
1. Wprowadzenie do rozważań nad strukturami centralnymi... 125
2. Organycentralne o charakterzestanowiącym... 128
2. 1. Kongres jakonajwyższy organ władzyuchwałodawczej wpartii... 128
2. 1.1. Częstotliwość prac iskład Kongresów... 128
2. 1.2. KompetencjeirolaKongresów... 131
2.2. Pozostałeorganykolegialneocharakterzestanowiącym... 134
2.2. 1. Sposób ich kreowaniai skład... 134
2.2.2. Kompetencjepozostałychorganów stanowiących... 136
3. Organycentralne o charakterzewykonawczym... 137
3.1. Kolegialneorgany wykonawcze... 137
3.1.1. Główneorganywykonawczeocharakterzekolegialnym (zarządy)... 137
3. 1.2. Inneorganywykonawcze o charakterzekolegialnym... 139
3.2. Jednoosoboweorgany wykonawcze... 141
3.2.1. Przewodniczący jako element organówkolegialnych(niesamoistny organ partyjny)... 142
3.2.2. Przewodniczący jakosamoistnyorgan partyjny... 143
3.2. 3. Stanowisko SekretarzaGeneralnego... 144
3. 2.4. Indywidualnylub grupowy charakter władzykrajowej na podstawie wyników ankiet... 145
4. Pozostałeorgany centralne... 146
5. Kluby parlamentarne... 147
RozdziałV Dystrybucja władzy w strukturach polskichpartiipolitycznych 1. Dystrybucjawładzywpartii w kontekściezmianymodelu organizacyjnego.... 151
2. Wybór liderapartii... 153
2. 1. Ogólnetendencje w zakresie wyboru liderapartii... 153
2.2. Przepisystatutoweregulującewyboryliderów polskichpartii... 155
2. 3. Wybory liderówwpraktycew świetle wynikówbadańempirycznych... 157
3. Selekcja kandydatów... 160
3.1. Statutowe reguły selekcj ikandydatów... 161
3.2. Funkcjonowaniereguł w praktyce w świetlewynikówbadańempirycznych 164 4. Tworzenie programówpolitycznych,wyborczychorazdeklaracjiideowych.... 170
5. Zawiązywaniekoalicjiwyborczychirządowych... 174
Zakończenie... 177
Zestawienietabel... 183
Bibliografia... 185
Aneks 1 Schematystrukturorganizacyjnych partii Legenda do wszystkichschematów... 193
Schematorganizacyjny LPR... 194
Schemat organizacyjny PD... 196
Schematorganizacyjny PiS... 197
Schemat organizacyjny PO RP... 200
SchematorganizacyjnyPSL... 202
Schematorganizacyjny Samoobrony RP... 205
Schematorganizacyjny SDPL... 207
Schemat organizacyjnySLD... 209
Schemat organizacyjny UP... 211
Aneks 2 Kwestionariusz ankiety Strukturypartii politycznych wPolsce. Ankieta... 215
Biogramyautorów... 223
Wstęp
Dwudziesta rocznicaistnienia w Polscedemokratycznego systemu politycznego jest dobrąokazją do bliższego przyjrzenia sięposzczególnym aspektomjego funkcjono
wania. Zaistotny składnik systemu politycznego uznać należy niewątpliwie partie polityczne, ich siłaoraz sposób funkcjonowania mają bowiemogromny wpływ na jakość i stabilność systemu rządów. W swoim opracowaniu postanowiliśmy prze
analizować struktury organizacyjne polskich partii, wychodząc z założenia, że to one w dużej mierze determinują jakość polskich ugrupowań. Naszym celem było przedstawienie struktur głównych polskich partii politycznych w ujęciu porównaw czym oraz skonfrontowanie ich z teoretycznymi modelami organizacyjnymi par
tii stworzonymi na podstawie badań demokracji zachodnich. W przeprowadzonej analizie wykorzystaliśmy schemat, w ramach którego wyodrębniono podstawowe płaszczyzny organizacyjne partii: członków i zrzeszające ich podstawowe jednostki organizacyjne, struktury średnich szczebli, centralne struktury partii oraz struktury zrzeszające przedstawicieli partii w obszarzewładzy publicznej (głównie frakcji par
lamentarnej). Umożliwiło to określenie, która z wewnętrznych płaszczyzn partyj nychodgrywa najważniejszą rolę wstrukturze organizacyjnej ugrupowania.Ustale
nie, na którym poziomie spoczywa ciężarfunkcjonowaniapartii, ułatwiło znacząco rozpoznanie typów (modeli), jakim odpowiadają, czy raczej, do jakich się zbliżają struktury polskich ugrupowań.
Do podjęcia badań nad strukturami wewnętrznymi i organizacją głównych par
tii politycznych funkcjonujących na polskiej sceniepolitycznej skłonił nas fakt,że w literaturze przedmiotuistnieje w tym zakresie ogromna luka. Brakanaliznauko
wych poświęconychstrukturomposzczególnych ugrupowań sprawia,że funkcjonuje w tym zakresie wiele stereotypów powielanych nie tylko przez dziennikarzy, lecz także obecnych w mediach polityków i politologów. Przykładem tego może być modneostatnio określanieposzczególnych partii mianem wodzowskich,bez głębszej refleksjiteoretycznej poświęconej genezie ipierwotnemu znaczeniu tego pojęcia.
Istniejące opracowania naukowe poświęcone funkcjonowaniu polskich partii to głównie analizy z zakresusocjologii polityki, koncentrujące się przede wszystkim na zachowaniach wyborczych i postawach elektoratu*. Zagadnienia struktur organi-
1 M. Grabowska, Partie i elektoraty [w: ] M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznejPolsce, Wyd.Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 164-216; R. Markowski(red.),System partyjny izachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń, ISPPAN, Warszawa2002;R. Markowski (red.), Wfybory parlamentarne 1997;
system partyjny - postawypolityczne- zachowania wyborcze, ISP PAN,Warszawa1999;J. Raciborski,
zacyjnych polskich partii politycznych są niezmiernie rzadko podejmowane przez politologów*2. Istniejąceopracowania poświęcone problematyce polskich partii mają na ogół wielowątkowycharakter3,często skupiają sięnaanalizie programów4, wyni kachwyborczychi podziale miejsc w parlamencie5 czy formowaniukoalicji i udziale partii w rządzeniu państwem6. Wtakichopracowaniachzagadnieniastrukturorgani zacyjnych partii są rozpatrywane niejako na marginesie głównego nurtu badań lub wręczpomijane.Tylko pojedyncze polskiepartiedoczekały się swoich monografii, w którychstrukturom organizacyjnym poświęcononiecowięcej uwagi7.
Polskiewybory. Zachowaniawyborcze społeczeństwa polskiego 1989-1995, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 1997.
2 Wśród publikacjiksiążkowych poświęconychproblematyce organizacyjnejpolskich partii wymie
nićmożnawydanąponaddziesięćlattemupublikację E. Nalewajko,Protopartie iprotosystem? Szkic do obrazu polskiej wielopartyjności, ISP PAN,Warszawa 1997, a także pozycję pod redakcjąŁ. Tomczaka, Lokalne i krajowe strukturypolskich partii politycznych, Oficyna Wydawnicza CDiDN w Szczecinie, Szczecin 2004. Taostatnia nie ma jednak charakteruporównawczego, składasię z krótkichmonografii przedstawiającychstrukturyposzczególnychpartii.
3 J. Muszyński, Procedury zarządzaniaw partiachpolitycznych, Dom Wydawniczy „Duet”, Toruń 2004;A.Antoszewski, R. Herbut, W. Jednaka, Partieisystempartyjnyw Polsce. Pierwszafazaprzejścia ku demokracji, Wyd. UWr.,Wrocław1993; W.Jednaka, Proceskształtowania się systemupartyjnego w Polsce po 1989 roku, Wyd.UWr.,Wrocław 1995;K. Knyżewski, Partieisystem partyjny w Polsce w okresietransformacji ustrojowej, Wyd. NaukoweScholar,Warszawa 1998; K. Kowalczyk, J. Sielski (red.), Polskie partie iugrupowania parlamentarne,Wyd. AdamMarszałek, Toruń 2004.
4 I. Słodkowska, Programy partiii ugrupowańparlamentarnych 1989-1991, ISPPAN, Warszawa 1995; I. Słodkowska,Wybory 1991. Programypartii iugrupowańpolitycznych, ISP PAN,Warszawa2001;
I.Słodkowska, Wybory 2001.Partiei ich programy, ISPPAN, Warszawa 2002.
5 S. Gebethner (red.), Polska scena politycznaa wybory, „Polskaw Europie”, Warszawa 1993;
S.Gebethner (red.), Wyboryparlamentarne 1991 i1993 a polska scenapolityczna, Wyd.Sejmowe, Warszawa 1995.
6 G. Rydlewski, Rządzenie koalicyjne w Polsce (Bilans doświadczeńlat dziewięćdziesiątych), Wyd.
UW, Warszawa, 2000;M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Gabinetykoalicyjne w Polsce w latach1989-1996, Wyd.
UMCS,Lublin,1998; W. Jednaka, Gabinetykoalicyjnew III RP, Wyd. U.Wr.,Wrocław2004; M.Chmaj, Rządy koalicyjnewIIIRP,Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,Olsztyn 2006.
7 A. Materska-Sosnowska,Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej - dostosowaniesyndykatu władzy do zasaddemokracji parlamentarnej, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa2006; Ł. Tomczak, Polskie partie socjaldemokratyczne w latach 1990-1997, Wyd. NaukoweUniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003; D. Sieklucki, Partie lewicy icentrolewicy w polskim systemie partyjnym, Wydawnictwo UJ, Kraków2006.
8 Zob.np. R. Gunther, L. Diamond, Species of PoliticalParties. A NewTypology,„Party Politics” 2003, vol. 9, nr2, s. 167-199.
W światowej literaturze politologicznej nie brak wartościowych opracowań, w tym prac komparatystycznych poświęconych analizie struktur organizacyjnych partii politycznych w ustabilizowanych demokracjach, co pozwoliło badaczom na sformułowanie różnych koncepcji instytucjonalizacji partii oraz teoretycznych modeli struktur organizacyjnych8, a nade wszystko ukazanie ewolucji modelu or
ganizacyjnego partii od kadrowej poprzez masową do wyborczej (profesjonalno- wyborczej)czy partii-kartelu. Ukazano również uwarunkowania społeczne i stopień zakorzenienia partii w strukturach społecznych dla poszczególnych modeli partii.
Zobrazowano,jak wraz ze zmianą modelu zmieniały się funkcje wypełniane przez
partie w ichotoczeniu społecznym isystemie politycznym. Wymienić tu należy prze
de wszystkim prace z dorobku Richarda S. Katza i Petera Maira9 10, a ze starszych - opracowanie MauriceDuvergera’°,Otto Kirchheimera11 czyAngelo Panebianco12. Wpracach wspomnianych autorów określono także przyczyny transformacjimodelu partii oraz zmianyrelacji na linii partie polityczne - struktury państwa.
’ Zob. np. R.S. Katz, P.Mair, ChangingModels ofParty Organization and Party Democracy,„Party Politics” 1995, vol. 1, nr 1, s.5-28.
10 M. Duverger, PoliticalParties: TheirOrganization and Activityin the Modern State, Science Editions,JohnWiley&Sons,Inc.,NewYork-London-Sydney1965.
" O.Kirchheimer, TheTransformationof WesternEuropean Party Systems [w:] J. La Palombara, M.Weiner (eds.), Political Parties and Political Development,Princeton University Press; Princeton, New Jersey1966.
12 A. Panebianco,PoliticalParties: Organization and Power,CambridgeOrganization Press, Camb
ridge1988.
13 Donielicznych wyjątków należy artykuł I. van Biezen, w którymautorka krótko omawia struktury organizacyjnepartiiczeskichi węgierskich,I. van Biezen, On the Interna!Balance of Party Power. Party Organizations in New Democracies, „Party Politics” 2000, vol. 6, nr 4, s. 395-417.
14 D.M.Olson, Party FormationandParty System Consolidation: Parties in the New Democracies of Central Europę in theFirst Half-Decade.Referat przedstawionyna VŚwiatowym Kongresie Studiów nadEuropą Środkową i Wschodnią, 6-11 sierpnia 1995, s.23, cyt. za:E.Nalewajko, Protopartie ipro- tosystem..., s. 17.
Struktury organizacyjne partiiz państw Europy Środkowej i Wschodniej, w tym Polski, niedoczekały siępodobnych analiz13. Naniedostatkiw tym zakresie wod niesieniu dopartii działającychw naszym regioniewskazuje między innymi David M. Olson, głosząc:
„[...] wiemy więcej o opinii publicznej niż o działaniach partii, więcej o masach niż o elitach, więcej o wynikach wyborczych niż o organizacji wyborów. Więcej wiemy też o podziale miejsc w parlamencie pomiędzy partie niż o partyjnej organizacji członków parlamentu”14.
Brak tego typu analiz uniemożliwiawręcz odpowiedźnapytanie, czy struktury organizacyjnepolskichpartii politycznych różnią się znacząco od struktur ich sio
strzanych organizacji działających w demokracjach zachodnich oraz czy przy ich opisie można posługiwać się pojęciami i modelami stworzonymiprzez naukę opar
tiach na podstawie analiz partii w ustabilizowanych demokracjach.
Istniejąca bogata literatura dotycząca teorii partii w demokracjach zachodnio europejskich wpołączeniu z kompleksową analizą struktur głównychpolskich par
tii umożliwiły nam konfrontację istniejących teorii zdanymiz Polski. Odniesienie struktur polskich partiido modelipartii politycznych sformułowanychnapodstawie badań w ustabilizowanych demokracjachpozwoliło -z jednej strony - napełniejsze ukazanie i uporządkowaniezjawisk zachodzących w Polsce, a z drugiej - spraw dzenie istniejących teorii w odmiennychwarunkach, między innymizbadanie, czy można je stosować jedynie w odniesieniu do tzw. starychdemokracji, czy też mają charakter bardziej uniwersalny. Nasze studiaw tym zakresie, w tym przeprowadze niebadań empirycznych w postaci ankiet, możliwe były dzięki finansowemuwspar
ciu Ministerstwa Nauki iSzkolnictwa Wyższego(projekt badawczy Nr N N 116 1322 33), jakie uzyskaliśmy wlatach2007-2009.
Zanim przejdziemy dobliższej charakterystyki struktury niniejszej pracy, chcie- libyśmy poczynić kilka uwag o charakterze ogólnym. Nasze opracowanie stanowi pewną zamkniętącałość,zakładamy jednak,że niektórychCzytelników mogą intere
sowaćtylko wybrane fragmentyrozważań, stąd przyjęliśmy konstrukcję umożliwia
jącązrozumienie poszczególnychrozdziałów bez konieczności czytania całości od początku do końca. Aby było to możliwe,musieliśmy dopuścićdowystąpienia nie wielkich powtórzeń, któredotyczą zwłaszczaodwołańdo wykorzystywanych przez nasmodeli teoretycznych, a czasami także przytaczanych danychempirycznych. Ze względuna specyfikę zagadnień poruszanych wposzczególnychrozdziałach,różnią się one strukturąwewnętrzną i sposobem prowadzenia wywodu.
Czytelników zainteresowanych szczegółami naszych badań odsyłamy do roz
działu I, którymacharakter wprowadzający, przedstawionow nim metodologię oraz teoretyczne modele organizacyjne partii,które ułatwiązrozumienie treści kolejnych rozdziałów. Opróczprzedmiotu badańi charakteru dokonywanych analiz, omówiono w nim także zastosowane technikibadawcze, zwracając przy tym uwagę natrudności napotkane wtrakcie prowadzonych badań empirycznych.Sporo miejscapoświęcono koncepcjom teoretycznym dotyczącym struktur partii, charakteryzując model ma sowy, a następnie jego ewolucję poprzez model partiiwyborczej do partii-kartelu.
Zwrócono przytym uwagę, które elementy modelu uległy największym zmianom orazjakie miałoto konsekwencje dla poszczególnychpoziomówstruktur partyjnych.
Ukazano rolę, jaką modele teoretyczneodgrywają wbadaniach nad partiami, oraz sposób, w jaki modelowe rozwiązania wykorzystane zostaną do badania polskich ugrupowań.
Rozdziały II—IV mają charakter analizy „poziomej” - przedstawiono w nich kolejne szczeble (poziomy) struktur partyjnych, począwszy od członków i podsta
wowej jednostki organizacyjnej, poprzez struktury średniego szczebla,do struktur centralnych, łącznie z frakcją parlamentarną. W rozdziale II omówiono zagadnie nie członkostwa i podstawowych struktur partyjnych.Wychodząc z założenia,żedla funkcjonowania partii istotniejszy od liczby członkówjest stopieńrozwoju struktur organizacyjnych15,w których są zrzeszeni, dokonaliśmy równieżanalizy podstawo
wych jednostekpartii, jakimi sąkoła(komitety). Członkostwo zanalizowane zostało najpierw z punktu widzenia członka, a następnie partii. Zakładając, że ludzie za pisują siędo partii, jeżeli mogą z tego tytułu osiągnąćmniej lub bardziej znaczące korzyści (niekoniecznie materialne), prześledziliśmy ciężary nakładane na członków (wymagania w procesie rekrutacji, obowiązki wobecpartii) oraz przyznawane im przywileje, chcąc zbadać, czykoszty ponoszone przez członków polskich partii rów
noważone są przez przyznane imkorzyści. Rozważyliśmy także zagadnienieczłon
kostwa zpunktu widzenia partii,stawiając tezę, że proces rekrutacji powinien być
15 Wojciech Kostkaużywapojęcia gęstość struktury organizacyjnej.Rozumie przezto obecność, bądź też nie, struktur poszczególnychpartiiwbadanych miastach. W. Kostka,Instytucjonalizacja partii politycznych w społecznościach miejskich, Wyd. AdamMarszałek,Toruń 2008, s.317.
elementem świadomie stosowanejstrategii. Podobniejak w odniesieniu do członka, również idla partii koszty rekrutacjinie powinnyprzewyższać płynącychz niej ko rzyści. Członkowie stanowiąniewątpliwie istotne zasoby dlapartii,jednak ich re
krutacja i obsługa pociąga za sobąkoszty. Jeśli przeważają one nad korzyściami, partiapowinnasięzastanowić nad celowością dalszej rekrutacji.Powyższe ustalenia odniesione zostały do polskich partii.
Podjęliśmy również próbę zbadaniaroli, jaką odgrywają członkowie w kształ
towaniupolitykipartyjnej, a w szczególności: jaki jest ichudział w tworzeniu pro gramów partyjnych,wyborzelidera czyukładaniulist kandydatów wwyborach do organówwładzy publicznej.Pozwoliło nam to naokreślenie znaczenia, jakie w ca łej strukturze partyjnej odgrywa płaszczyzna członkowska, oraz nazestawienietego z wyżej przedstawionymi cechami różnych modeli. Natej podstawie podjęliśmy próbę ustalenia,czy pozycja członkówwpolskichpartiach odpowiada ichroli izna czeniu w modelumasowym, czy też jest raczej bliższarozwiązaniom stworzonym później. Zwróciliśmyrównieżuwagęnaróżnicewystępującepomiędzyposzczegól nymi partiami, zakładając, że polskie ugrupowania stosują w tym zakresie różnorod
nerozwiązania.
WrozdzialeIIIskoncentrowaliśmynasząuwagęna strukturach średniego szczeb
la. Za zasadniczedla naszejanalizy uznaliśmyudzielenieodpowiedzinapytanie, czy wbudowieorganizacji badanych przez nas partiipolitycznych występujądające się zauważyćpodobieństwa poszczególnych poziomów struktur średniego szczebla (na przykład gminnego, powiatowego, wojewódzkiego). Świadczyłobyto o przemyśla
nej filozofii ich tworzenia, a także pośrednio o spójnej wizji w zakresieorganizacji strukturpartii.Ponadtorozważyliśmyzagadnienie,czywładza na poziomie średnim jestspersonalizowana (zindywidualizowana), czyteż należydo zbiorowości (jest ko
lektywna). Równocześnie naszym zadaniembyłoopisanieposzczególnychorganów, przedstawienie sposobu ichpowoływania, uprawnień oraz zarysowaniewystępują
cych relacji między organami władzy uchwałodawczej (stanowiącej) i wykonawczej.
Pozwoliło namtomiędzy innymi odpowiedzieć na pytanie dotyczące stopniaartyku lacji występującego wposzczególnychpartiachw odniesieniu do struktur średniego szczebla.
Rozdział IVobejmuje analizę kierowniczych struktur centralnychoraz organiza cji parlamentarnych. Omawiając organy centralne partii, przyjęliśmy dwa kryteria ich podziału, które umożliwiłynam wyodrębnienieorganówstanowiących i wyko nawczych oraz kolegialnych ijednoosobowych. Zestawienie tych kryteriów i skon frontowanieich ze statutami partiipozwoliło na wyróżnienieorganów stanowiących, którezawszemającharakter kolegialny, orazwykonawczychocharakterzezarówno kolegialnym, jak i jednoosobowym. Każda z wyżej wymienionychgrup organów zo stała przedstawionazarównoz punktu widzenia zasad kreowania, jak i kompetencji.
Analizę przeprowadzoną na podstawie statutówuzupełniliśmy wynikami uzyskany
mi z przeprowadzonych badań empirycznych, by skonfrontować formalne zasady funkcjonowania tych organów, przewidzianewpartyjnychdokumentach,z opiniami członków partii na ich temat.
Omówienie zostało skonstruowanetak, aby umożliwić w jak największym stop
niu uzyskanie obrazu porównawczego, stąd częstym zabiegiem będzie grupowanie podobnych organów analizowanych partii i jednocześnie wyodrębnianie organów specyficznych, mających charakterjednostkowy lub pełniących szczególne role.
Przedstawiając poszczególnegrupy organów, staraliśmy się nie tylkojeopisać, lecz także powiązaćichusytuowaniew partyjnej strukturze ipełnione przez nierolezza łożeniami modelowymi, które przyjęliśmyjakogłówne w naszej pracy. W analizie reguł funkcjonowania zwróciliśmy szczególną uwagęnaproblemy reprezentatywno
ści, demokracji wewnątrzpartyjnej oraz centralizacji.
W rozdziale poświęconym organom centralnymzdecydowaliśmy się zamieścić także omówienie frakcji parlamentarnych poszczególnych partii, mimo pewnych wątpliwości, które towarzyszyły tej decyzji. Omawiając teoretyczneujęciamodelo
we, wskazywaliśmy, żepozycja frakcji parlamentarnej w zasadzie w każdym z nich jest szczególna, również w relacji do organów centralnych partii, co sprawia, że trudno ją jednoznacznie umieszczaćwtej grupie. Także w ramach wyodrębnionych płaszczyzn funkcjonowania - partyon the ground, party in central office, party in public office16 - frakcja parlamentarna umieszczona została w innej płaszczyźnieniż
centralne organy kierownicze partii. Jednocześnie uznaliśmy, żespośródwyodręb
nionych przez nas grup szczebli struktury partyjnej, według których uporządkowa nejest nasze opracowanie, a także, iż z punktu widzenia sposobu działaniapartii współczesnych, warunkowanego między innymi specyfiką współczesnej medialnej komunikacji politycznej, frakcjaparlamentarna znajduje się blisko grupy organów centralnych,stądnasza decyzja.
16 P.Mair, Party Organizations:From Civil Society to theState[w:] R.S.Katz, P.Mair(eds.), How farties Organize. Change andAdaptation in Party Organizations inWestern Democracies,Sagę Publi- cations, London1994, s. 4.
Rozdział V stanowi analizę „pionową” - przekrojowe przedstawienie ważniej szych obszarów aktywności partii z uwzględnieniem roli wypełnianej w każdym z nich przez poszczególne poziomy struktury partii. W rozdziale tym powtórzone zostałypewne treści z rozdziałów II—IV. Był to zabiegcelowy - o ilebowiemw roz
działachII—IV ukazujemy poszczególne szczeble strukturpartyjnych, w rozdziale V staramy się udzielić odpowiedzi napytanie,jaką rolę odgrywają wyróżnione przez nas struktury partyjne (członkowie, działacze średniego szczebla, organizacja cen tralna, frakcja parlamentarna)w głównych sferach aktywności partyjnej. Wzięliśmy przy tym pod uwagę najczęściej wyróżniane obszary, a mianowicie: selekcję kandy
datów w wyborach do władz publicznych, wybórlidera partii oraz tworzenie pro gramów partyjnych. Uzupełniliśmy je o podejmowaniedecyzji o wchodzeniu przez partię w koalicje iporozumieniaróżnych szczebli. Analiza powyższych danychuzy skanych z badania statutów oraz przeprowadzonych ankiet umożliwiła nam określe nie, które z omawianych poziomów struktury odgrywająnajwiększą rolęw poszcze
gólnychdziałaniachpartii.
Mamy nadzieję, żenasze opracowaniechociaż częściowo przyczyni się do wy pełnienia luki w literaturze o partiach, związanej z brakiem kompleksowych analiz
koniec ważne wydajesię nam podkreślenie, żew chwili, kiedy zaczynaliśmy naszą pracę, w roku 2007,analizowane przeznas partie były w pełni relewantnew polskim systemie partyjnym. Obecnie,w momencie kiedy książka trafiado rąk Czytelnika, niektóre z nich zdecydowanie straciły na znaczeniu, inne zmieniły statuty, a co za tym idzie, zmodyfikowałyswoje struktury. Mamy tu na myśli szczególnie Prawo i Sprawiedliwość, które zmieniło swój statut 26 września 2009 roku,kiedy prace nad książką zostały jużukończone. Platforma Obywatelska z kolei podjęła ciekawąini cjatywę prawyborów dotyczących kandydata na prezydenta,co modyfikuje praktykę związanąz zastosowaniem demokracjibezpośredniej wewnątrz partii,o której spo
ro piszemy,jednakże siłąrzeczy nie uwzględniając również i tej nowości. Znaczna dynamikapolskich partiisprawia,że trudnouniknąć tego typu sytuacji. Mamyjed nak nadzieję,że dokonana analiza wciąż spełnia podstawowy założony przez nascel stworzenia porównawczego obrazustrukturorganizacyjnych polskich partii,a także, że da impuls do dalszych badań tej problematyki.
WPROWADZENIE DO ROZWAŻAŃ NAD STRUKTURAMI PARTII
1. Metodologia prowadzonych badań
1.1. Przedstawienie problemów badawczych i charakteru badań
Przedmiotembadań są struktury organizacyjne głównych partii politycznych funk cjonujących napolskiej scenie politycznej. Podstawowym celem projektu jest anali
zastruktur polskichstronnictw w perspektywie stworzonej przez teoretyczne ujęcia modeli organizacyjnych partii. Pierwszym pytaniem, na które musieliśmyodpowie dzieć, była kwestia doboru ugrupowań poddanych analizie. Kryterium, które przy jęliśmy, to posiadanie przez partie reprezentacji w organach przedstawicielskich w okresie, kiedy rozpoczęliśmy badania, a więc w roku 2007. Braliśmy tupoduwagę Sejm i Senat RP, atakże Parlament Europejski. Badaliśmy zatem strukturytych par
tii,które uzyskały reprezentację w parlamencie polskim wwyborach z roku 2005 lub w przeprowadzonych w2004roku w Polsce wyborach do ParlamentuEuropejskiego.
Były to następujące ugrupowania:
1) Liga Polskich Rodzin;
2) Partia Demokratyczna-demokraci.pl (Unia Wolności);
3) Platforma Obywatelska RP;
4) Polskie StronnictwoLudowe;
5) Prawo i Sprawiedliwość;
6) Samoobrona RP;
7) Socjaldemokracja Polska;
8) Sojusz LewicyDemokratycznej;
9) UniaPracy.
Badając te partie,zdawaliśmy sobie sprawę, że w ichszeregachnastępowały cza
sami istotne zmiany. Polskie Stronnictwo Ludowe utraciło częśćswojej reprezentacji w PE. Kilku jego deputowanych opuściło szeregi partii i utworzyło nowy podmiot
pod nazwąStronnictwo„Piast”, któregoniezdecydowaliśmy się ująćw naszych ba daniach ze względu na fakt dalszej kontynuacji reprezentacji PSL w PE, jak rów
nież niewielkie znaczenie Stronnictwa „Piast” na krajowej scenie politycznej i brak rozbudowanych struktur. Podobnie wygląda sprawa Ruchu Społecznego „Naprzód Polsko”, utworzonego między innymi przez część eurodeputowanych wybranych z list Ligi PolskichRodzin.Z kolei Partię Demokratyczną-demokraci.pl traktujemy jakopodmiot kontynuującyorganizację, jaką byłaUnia Wolności, która brała udział
w wyborachdo PE w roku 2004 i wprowadziła tam swoją czteroosobową reprezen
tację. Ponieważ parlamentarzyści ci po likwidacji UW weszli w skład utworzonej Partii Demokratycznej-demokraci.pl i zasiadali w PEjakojej przedstawiciele, uzna
liśmy, że możemy potraktować Partię Demokratyczną-demokraci.pl jako podmiot istniejący wkraju i posiadający reprezentacjęw PE1 2. Wartorównież wspomnieć, że w okresie prowadzeniaprzez nas badańpowstało kilka nowych partiipolitycznych, jak choćby Libertas Polska zarejestrowana wroku 2009, aleze względówtechnicz
nych, braku możliwości przeprowadzenia badań empirycznych, niezostały one włą czonedonaszychrozważań.
1 W swoich badaniach nie bierzemypoduwagękoalicyjnegougrupowaniapolitycznego Lewica i Demokraci ze względuna krótki okres jegoistnienia na scenie politycznej (od 3 września2006 do 29 marca 2008 roku, klub parlamentarny formalnie istniał do22kwietnia 2008rokubez członków PD), a zwłaszcza z powodu niewytworzenia przez tę formację własnych struktur. LiD funkcjonował opiera
jąc się nastrukturach tworzących gopartii (byłytoSojusz LewicyDemokratycznej, UniaPracy, Partia Demokratyczna-demokraci.pl,Socjaldemokracja Polska).
2 P.Mair,Party Organizations:From Cml Society to the State [w:] R.S.Katz, P. Mair(eds.), How Parties Organize.Change andAdaptation in Party Organizations inWestern Democracies, Sagę Publi- cations, London 1994, s. 4.
W przeprowadzonej analizieposłużyliśmysięschematem, w ramach którego wy odrębniliśmy trzy płaszczyzny organizacyjne w partii:
- podstawowe struktury partyjne zrzeszające członków i aktywistów(party on the groundy,
- centralnestruktury kierownicze partii (party in central office)-,
- struktury zrzeszające przedstawicieli partiiwe władzy (partyinpublic office)1. Wyodrębnienie tych płaszczyzn pozwoliło nam na zbadanie wzajemnego usy
tuowania poszczególnych struktur organizacyjnych partii oraz wskazanie tych sfer aktywności, na które partie kładą największy nacisk, a mianowicie: mobilizacji wewnątrzpartyjnej, mobilizacji wyborczej, aktywności w strukturach władzy, jak również umożliwiło ocenę znaczenia dla partii poszczególnychkategorii osób za angażowanych w jej działania. Powyższeelementy składają się na obraz modelu or
ganizacyjnego, którego zbadanie w odniesieniu do polskich partii jest jednym z na szychgłównychcelów.
W prowadzonych badaniach wykorzystane zostały zarówno metody jakościowe - analiza dokumentówzastanych, jak i ilościowe - ankieta.
W kontekście charakteryzowania przedmiotu badań niezmiernieważne wydaje się stwierdzenie, że analiza przeprowadzona na podstawie konstytutywnych doku
mentów partyjnych obejmowała następujące problemy badawcze:
1)przedstawienie struktur polskich partii politycznych stanowiących przedmiot badania;
2) przygotowanie graficznych schematów struktur badanych partii;
3)analizępodstawowych cech poszczególnych struktur na podstawie przepisów statutowych oraz napodstawie opracowanych schematów,na przykład: zasady wyła
nianiawładzpartyjnych,zasady wyboru kandydatów partii, którzy będą reprezento
wać ją w wyborach do władz publicznych itd.;
4) określenie na podstawie przepisów statutowych oraz analizy opracowanych schematów czy partia ma strukturę zcentralizowaną,czy zdecentralizowaną;
5) określenie napodstawie powyższych analiz,która z wewnętrznych płaszczyzn organizacyjnych partii: party onthe ground (partia u podstaw), partyincentral office (centralne struktury partyjne) czyparty in public office (partia w obszarze władzy publicznej) odgrywa najważniejszą rolę,na którym poziomiespoczywa ciężar funk
cjonowania partii;
6) odtworzenie rozkładuwewnątrzpartyjnego znaczeniaposzczególnych struktur w partii;
7) porównanie sposobu zorganizowaniaposzczególnych partii z modelami funk cjonującymiw literaturze przedmiotu.
Analizaprzeprowadzona na podstawie relacji członków partii (ankiet) obejmo wała kilka podstawowychproblemów, z których najistotniejszewydająsię:
1) badanie opinii ostrukturze partii: czy partia - zdaniem działaczy -jest zcentra lizowana, czy zdecentralizowana;
2) określenie stosunku działaczy do funkcjonalnych aspektów struktury swojej partii;
3) analiza podstawowych cech poszczególnych struktur zpunktu widzenia dzia łaczy partyjnych, na przykład: proces decyzyjny, sposób rekrutacji elit partyjnych, selekcja kandydatów partii do urzędów publicznych, wpływ na kształt programów partii;
4) określenie, która z wewnętrznych płaszczyzn organizacyjnych partii: partyon the ground(partiau podstaw), party in centraloffice (centralne strukturypartyjne) czy party in public office (partiawobszarze władzy publicznej) odgrywa- zdaniem działaczy - najważniejszą rolę;
5) określenie, naktórym poziomie - zdaniem działaczy - spoczywa ciężar funk
cjonowania partii.
Wykorzystując ustalenia poczynione przez nas na podstawie analizy statutów3 oraz wyników ankiet, podjęliśmy próbę odpowiedzi na pytania o rolę i znaczenie * 2
3 Ilekroć w niniejszym opracowaniu odwoływać siębędziemy do statutów partii,korzystać będziemy z następujących dokumentów:PiS -Statut partiiPrawoi Sprawiedliwość, przyjęty podczas IIKongresu PiS w Łodzi wdniu 3 czerwca 2006roku,www.pis.org.pl;PO - Statut z dnia21.maja 2006, www.po. org.pl; Samoobrona -Statut Samoobronyprzyjęty wdniu 17 stycznia 2000 roku przez KongresKrajowy, ze zmianami z czerwca2000 roku, www.samoobrona.org.plSLD- Statut Sojuszu LewicyDemokratycz nej. Tekst ujednolicony uwzględniający zmiany wprowadzone przez Krajową KonwencjęSLDw dniu 2 czerwca 2007 r.,www.sld.org.pl; LPR -Statut LPR przyjętyw dniu5maja 2001 rokuna I Kongresie LPR, www.lpr.org.pl; PSL - Statut Polskiego Stronnictwa Ludowego, Warszawa 2005, www.psl.org.pl;
struktur działających na poszczególnych poziomach organizacji partyjnej. Główne w naszej analizie były pytania o dystrybucjęwładzy w partiach, demokrację we
wnątrzpartyjną orazzakres centralizacji bądź decentralizacji. Mając je na uwadze, przeanalizowaliśmy kolejno: najniższy szczebel struktury partyjnej, jaki stanowią członkowie oraz zrzeszające ich podstawowe komórki partyjne (koła); struktury średniego szczebla oraz organy centralne partii łącznie z klubami parlamentarny
mi.W szczególności staraliśmy się udzielić odpowiedzi napytania dotyczące proce
su rekrutacji członków, ich pozycjiwstrukturachpartii oraz znaczenia, jakie temu szczeblowi struktur przypisują partie. Przy omawianiu organów średniegoi central
nego szczebla szczególną uwagę zwróciliśmy nazagadnieniereguł dotyczących kre
owania i składu poszczególnych organów, zwłaszcza zpunktuwidzenia zasad demo
kracji oraz reprezentatywności.Zbadaliśmy kompetencje poszczególnych organów z punktu widzenia ich precyzji, a także obszaru i zakresu, do którego się odnoszą.
Odtworzyliśmy również wzajemnerelacjenadrzędności i podległości,jakie wystę
pują między poszczególnymi organami.
Odpowiedzi napowyższe pytania wydały się nam szczególnieistotne dlaskon struowania obrazu, pozwalającego - naszym zdaniem - na wysnuciewnioskówdo
tyczącychkolejnej grupyzagadnień, których zbadaniejestnaszym celem,mianowi
cie na określenie: jakijest stopień artykulacji struktur badanych partii, jakwygląda rozkład wewnątrzpartyjnego znaczenia poszczególnych struktur, czy widoczne są tendencje do oligarchizacjipartiioraz personalizacji władzy, czy struktury polskich partii odpowiadająistniejącym teoretycznym modelom partii,ewentualniewjakim zakresie z nimi korespondują.
1.2. Główne trudności w prowadzeniu badań empirycznych
Badanianadistotnymiskładnikami systemu politycznego, do jakich należą niewąt
pliwiepartie polityczne,są ciąglewPolscenaetapiepoczątkowym. Istnieje wpraw
dzie sporo opracowań zawierających opisy ich działalności i programów, brakuje jednakprac, któreporuszałyby inne zagadnienia, a w szczególności -komplekso
wych opracowań poświęconych szczegółowymanalizom strukturorganizacyjnych, które z jednej strony ukazywałybyrelacje pomiędzy poszczególnymi płaszczyzna
miorganizacyjnymi wyodrębnionymi wewnątrzpartii,azdrugiej - związki między strukturami partii oraz funkcjami wypełnianymi przez nie w systemie politycznym.
Przeprowadzone przez nas analizy pozwoliły nie tylko opisać struktury głównych partii, ale przede wszystkim dokonać ich komparatystyki i stwierdzić, czy ijakie różnice istniejąwzorganizowaniu poszczególnych ugrupowań. *
SDPL - Statut SocjaldemokracjiPolskiejz uwzględnieniemzmian dokonanych przezKonwent Krajowy SDPLna posiedzeniu14.05.2006 r., www.sdpl.org.pl; PD- StatutPartii Demokratycznej-demokraci.pl uchwalony wdniu 7 maja2005 roku ze zmianamiuchwalonymi 4 marca 2006roku, www.demokraci.pl; UP - Statut UniiPracy uchwalonyw 1993 roku zezmianami przyjętymi przez IV, V, VI, VII, VIII, IX, X i XII Kongres, www.uniapracy.org.pl
W tymmiejscu należy wspomnieć, że prowadzenie takich badań - szczególnie empirycznych - napotyka wiele istotnych problemówmetodologicznych oraztech
nicznych,które wpływają na stosowaną metodologię, atakżenapraktyczny aspekt realizacji badań. W prowadzonych przez nas badaniachempirycznych istotną kwe
stiąbyło określenie reprezentatywnej próby badawczej. Pierwsza wątpliwość po
jawiła się w momencieustalania zbiorowości badanych osób, czyli populacji wyj ściowej, która powinna stać się podstawą wyłonienia próby dobadań ankietowych.
W naszym przypadku na populację składają się wszystkie osoby będące członkami analizowanych partii politycznych.Jednostkądoboru próby był zatem członek partii politycznej. Wiemy, że liczbaczłonków partiistanowi populację skończoną - jest zbiorem jednostek, które teoretycznie można policzyć. W praktyce podejmowane przez nas próby ustalenia rzeczywistego stanu liczbowego badanej zbiorowości napotykały liczne trudności. Okazało się, że nawet w najbardziej rozbudowanych iprężnych partiach politycznychwładze centralne mają trudności zpodaniem aktu alnej liczby członków.
Napodobne trudności w badaniach nad partiami wskazują Peter Mair i Ingrid van Biezen4 jak również Krzysztof Jasiewicz5. Ich zdaniem,dane dotyczące liczby członków należy uznaćza szacunkowe, co wynikaz faktu, że niektórepartieniepro wadzą rejestru członków,nie sposób więc dokładnieokreślićichliczby,inne - nawet gdy takie rejestry prowadzą- niesą skore doujawniania danych, chcąc w ten sposób ukryć fakt niewielkiej liczby czy odpływu członków w obawie, że mogą uchodzić za elitarne czy niedostatecznie legitymizowane6. W państwach postkomunistycznych - wtym wPolsce - dochodzą dodatkowe trudności spowodowane faktem, że de mokratycznepartie polityczne w tych krajach istniejąstosunkowo krótko, często są jeszcze wfazie tworzenia lub przekształcania. Rozłamy, zjednoczenia,znikanie partii zesceny politycznej; powstawanie nowych partii, które rozpoczynają często swoje organizacyjne istnienie bez realnej obecności nanajniższym poziomie, dodatkowo komplikuje kwestię ustalania liczbyczłonków7.
4 P. Mair, I. van Biezen, Party Membership inTwenty Democracies, 1980-2000, „Party Politics”
2001,vol. 7, nr 1, s.7.
5 K.Jasiewicz, Poland: PartySystem byDefault [w:] P. Webb, S. White (eds.), PartyPoliticsin New Democracies,Oxford University Press,Oxford 2007, s. 85-117.
6 Według K. Jasiewicza fakt, że w Polsceniezwykle trudno uzyskaćod partiiinformacje na temat liczbyczłonków wiążesię prawdopodobnie właśniez niechęcią do otwartego przyznania siędo ich nie wielkiego grona, ibidem,s. 102.
7 Zdrugiej strony ogólny poziom członkostwa napoczątku procesu transformacjimoże byćzawyżony przezorganizacyjną spuściznębyłych partii komunistycznych iichsatelitów, które często w zreformowanej postaci kontynuują swoje istnienie wwarunkach demokracji.
8 Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wyd. Zysk i Spółka, Poznań, 2001, s. 197.
Równie trudnym zadaniem okazało się ustalenie dokładnej struktury członków w rozbiciu na poszczególne województwa(regiony), powiaty czy gminy. Powyż
sze utrudnienia przyczyniły siędo tego, że mówienie opróbie reprezentacyjnej8jest zdecydowaniena wyrost. Jesteśmy tego świadomi i uznajemy zazasadne poinfor mowanieo tym także Czytelnika. Z tegopowodudo wyników ankietbędziemy pod
chodzić z pewną ostrożnością i traktować jejako uzupełnienie danych uzyskanych napodstawie analizy statutów oraz unikaćformułowaniawyłącznienaichpodstawie kategorycznych wniosków.
Próbując ustalić orientacyjną strukturę członkóww polskich partiach politycz nych, braliśmy pod uwagę informacje o liczbie członków przekazywane nam przez partie, które skonfrontowaliśmy z danymi uzyskanymi wcześniej przezinnych ba daczy9 10 11.Ostatecznie ustaliliśmy,że stan członków w polskich partiach politycznych przedstawia się następująco:
9 Według danych zawartych wopracowaniupod redakcjąK.Kowalczyka iJ. Sielskiego, członkostwo w analizowanych partiachkształtowało sięnastępująco: LPR - 13,5 tys., PiS-2,5tys., PO - 20tys., PSL- 140 tys., Samoobrona- 100tys., SLD- 120 tys., UP -7tys., opracowanie nie uwzględniało PD (UW) oraz SDPL, zob:K. Kowalczyk,J. Sielski (red.), Polskie partie i ugrupowania parlamentarne, Wyd.
Adam Marszałek, Toruń 2004, s. 65, 90, 96, 128, 155, 189,216. Wpublikacji prasowej G.Nycz podaje następującedane:PiS- 12 tys., PO -25 tys., Samoobrona-100-120 tys., SLD -76 tys.,LPR -14 tys., PSL-130tys., UP-7 tys., PD - 8 tys.,opracowanie nie uwzględniało SDPL. G. Nycz, Partia czeka na człowieka,„DziennikPolski”,24 marca 2006 roku, s. 27.
10 Zdaniem M.Piskorskiego, liczba członków Samoobronyjesttrudnado precyzyjnego określenia, gdyż dochodzi dozjawiska częściowegopowielaniasię strukturpartii i związkuzawodowego. M. Piskorski, Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej [w:] K.Kowalczyk, J.Sielski (red.), op.cit., s.216.
11 Taką liczbę podawali działacze SDPL wczasie korespondencyjnych wyborów nowego przewod niczącegopartiiw dniu 3 września 2008 roku. Protokół z prac Krajowej Komisji Skrutacyjnejw dniu 1 października2008roku z wyborów przewodniczącego SDPL, www.sdpl.org.pl
Tabela 1. Zestawienie liczby członkówposzczególnychpartii politycznych
Nazwa partii LPR PD PiS PO PSL Samoobrona SDPL SLD UP
Liczba
członków 6000 1000 18 000 40 000 104 000 90 000'° 3919" 67 000 2031
Źródło: Opracowanie własne na podstawie dostępnych danych
Nawet pobieżna analiza liczb zawartych w tabeli pozwala na stwierdzenie, że powyższe dane nie do końca można uznać za wiarygodne, a w żadnym razie nie należy ich z sobąporównywać. Czym innym jest bowiem potwierdzona,rzeczywista liczba zweryfikowanych członków, którzy opłacająskładki członkowskie i zostali dopuszczeni do wyborów lidera partii (SDPL),a czym innym liczba podawana przez partię dowiadomości publicznejw celach, które zodrobiną rezerwy można określić jakomarketingowe, czyli mającesprawić wrażenie, żepartia jest organizacją liczną, a przez to dostatecznie legitymizowaną i godną zaufania wyborców (na przykład Samoobrona). Powyższe dane zostaływięc przytoczone bardziej dla zobrazowania trudności związanych z próbą ustalenia liczby członków polskich ugrupowań niż przedstawienia rzeczywistego poziomu członkostwa poszczególnych partii.
Mającna względzieuzyskanie podobieństwabadanej próby do populacjiwyjściowej, za najlepszą zmienną dojej stworzenia uznaliśmy poziom struktury partyjnej, na któ
rej działadany członek. Naszym zdaniem, zmiennata,określając „stan wtajemniczenia”
iprzedstawiającpoziom awansupartyjnego w strukturzepartyjnej, dajenajlepsząmożli wośćodtworzeniapostrzeganiaprzezczłonków ich ugrupowań od wewnątrz. Ztegopo wodu,rozprowadzając ankiety, staraliśmysięzapewnić odpowiedniudział respondentów (działaczypartyjnych)ze wszystkich poziomów struktury.
1.3. Omówienie zastosowanych technik badawczych
Pierwszym zadaniemzwiązanym z metodologią w niniejszym projekcie było umie
jętne połączenieróżnych metod badawczych tak, bymogły onewłaściwie zmierzyć interesującenas kwestie zdefiniowane w problemach badawczych oraz w przyjętych założeniach. Niestanowiło to problemu, współczesnametodologianauk społecznych dysponuje bowiemwielomatechnikamizdobywania materiałów empirycznychsłu
żącychrealizacji przyjętego problemu badawczego.
Podstawową techniką wykorzystaną przez nas w niniejszych badaniach była analiza dokumentów zastanych - głównie w postacistatutówposzczególnych partii politycznych. Na ich podstawie przeprowadziliśmy pierwszy etap badań- analizę struktur partyjnych. Dane uzyskiwane z lektury dokumentów poszczególnychpartii były porządkowane i selekcjonowanez punktu widzeniacelów naszej pracy. Powyż
szy zabieg wiązał się z kwalifikowaniem organów partyjnych do poszczególnych grup, a w szczególności umożliwił ich podział na uchwałodawcze, wykonawcze iinne(programowe, wyborcze,sądownicze, rewizyjne), adodatkowojeszczewyko nawczych - na jednoosobowei kolegialne. Robiąc to, mieliśmy na uwadze przede wszystkim stworzenie płaszczyznyporównawczej, co nie należało dozadańłatwych, choćby dlatego, że organy noszące taką samą nazwę pełnią czasami zupełnie inną rolę w strukturach poszczególnych partii. Przykładowo, Rada Politycznajest orga nem stanowiącym w PiS oraz LPR, ale wykonawczym w SDPL i programowym w PD. Pewnych problemów nastręczały także różnice dotyczące stopnia szczegó
łowości i precyzji przepisów statutowych poszczególnych partii.Sprawiały one, że analiza porównawcza była utrudniona, a czasami wręcz niemożliwa. Natym polu zdecydowanie wyróżnia sięStatut Samoobrony, który o wielu kwestiach traktuje bar
dzo skrótowo, czasami wręczlakonicznie.
Drugą techniką badawczą niejako pomocniczą w stosunkudo wyżej wspomnia nej była ankieta rozprowadzana przez nas wśród działaczy partyjnych12. Ankietajest uważana za technikę zapewniającą daleko posuniętą standaryzację danychpozyski
wanych od respondentów. Wybranie przez nas tej techniki podyktowane byłowzglę dami praktycznymi - szybkością,anonimowością orazstosunkowoniskimi kosztami przeprowadzenia badań, które wzałożeniu miały umożliwić poznanie opinii człon
ków poszczególnych partiina temat struktur ichugrupowań.
12 Kwestionariusz ankiety zamieszczony został w aneksie niniejszej pracy. Obadaniach tegotypu patrz: F. Sztabiński, Ankieta pocztowa i wywiad kwestionariuszowy, Wyd.IFiS PAN, Warszawa1997.
Jak już wyżej wspomniano, ankieta rozprowadzana byławśródczłonkówdziała jącychna różnych szczeblach struktur partyjnych.Najwięcej uwagi poświęcono ba daniu działaczy szczebla centralnego, obejmowałoono bowiem zarówno przedstawi
cielinajwyższychorganów partyjnych,jak również - w przypadku partii, któremają swoich delegatówwparlamencie RP - reprezentantów frakcji parlamentarnych. Ba danie ankietowe działaczy szczebla regionalnego przeprowadzonezostałodla każdej zpartii będącej przedmiotem badań w każdym zwojewództw(regionów), w którym posiada swoje struktury. Badanie działaczy szczebla powiatowego objęło wybrane powiaty (z każdego województwapo jednym).
Badania ankietowe zostały przeprowadzone na trzy różne sposoby. Pierwszym było rozesłanie ponad 900 ankiet pocztą tradycyjną do działaczy wojewódzkich (regionalnych) i powiatowych struktur analizowanych partii politycznych. Adresy zostałyuzyskane od samych organizacji i z Internetu. Następnie rozprowadzono an kiety wśróddziałaczy w sposób bezpośredni - na zebraniach kół, struktur powiato wych i regionalnych oraz w Sejmie wśród zainteresowanych posłów. Dodatkowodo niektórychosób ankietę wysłanozapomocąInternetu. Szczególnie cenną obserwa
cją poczynioną wtrakcie badań była kwestiaustosunkowania się do nich działaczy partyjnych. Pozwoliła ona nawysnucie wniosku, że im niższy poziom struktury, na którym działa dany członek, tym większa otwartość i chęć wzięcia udziału w pro wadzonych badaniach. Ogółem udało nam się uzyskać 381 ankiet zwrotnych, co -biorąc pod uwagę objętośćankiety i stopieńjej skomplikowania- należy uznać za stosunkowodobryrezultat.
Reasumując rozważania dotyczące technik badawczych, należy podkreślić, że przeprowadzone przez nas badania miały dwojaki charakter:
a)Wpierwszejkolejności polegały nabadaniu -za pomocą metod jakościowych - struktur partii na podstawie ich konstytutywnych dokumentów (głównie statutów).
b) Następnie przeprowadzone zostały badania ankietowe wśród działaczy par
tyjnychwszystkich szczebli (centralny, regionalny, lokalny). Opracowane przyuży ciu metodilościowych wyniki ankiet pozwoliły częściowonaodtworzenie wyglądu struktur poszczególnych partii z punktu widzeniaich działaczy,co niewątpliwie po kazało nowy, nieznany dotychczas obraz struktur partii - tzw. struktur w działaniu.
2. Koncepcje teoretyczne poświęcone strukturom partii
Do przeprowadzeniaanalizy za niezbędny uznaliśmy także wybór koncepcji teo retycznej, która pozwoliłaby na uporządkowanie danych uzyskanych zbadań em pirycznych oraz analizy statutów. Większość znaczących koncepcji teoretycznych, które zostały sformułowane w obszarze zagadnień dotyczących organizacji partii politycznych,koncentrowała się naprzedstawieniu zestawu cech charakteryzujących określony typ/model organizacyjny partiipolitycznej. Klasykami w tym zakresie są RobertMichels i Maurice Duverger, ich koncepcje należą do najstarszych - zostały sformułowanejużkilkadziesiąt lat temu.
