Aleksandra Pawlik
"Filozofia moralna Santayany", Jan
Szmyd, Warszawa 1968 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 5/2, 270-272
Jan S z m y d , F ilo z o jia m o r a ln a S a n t a y a n y , W arszaw a 1968, P a ń stw o w e W y d a w n ictw o N a u k o w e, str. 327.
A u tor pracy, k tó rą zam ierzam k rótk o sch a ra k tery zo w a ć, sta w ia so b ie za cel p r z e d sta w ie n ie p rzew o d n ich id ei filo z o fii m oraln ej, w z g lę d n ie — g d y ż i ty m term in em się p o słu g u je — e ty k i S a n ta y a n y . W stęp n e p a r tie sw e j k sią żk i p o św ięca na n a sz k ic o w a n ie ob szern ego tła sp o - łe c z n o -id e o w e g o , ab y pokazać, w jak im k lim a cie d u ch o w y m k sz ta łto w a ła się m y ś l a m ery k a ń sk ieg o filo zo fa . R ozp oczyn a od ży cio r y su oraz ch a ra k tery sty k i śro d o w isk a sp o łeczn eg o , w k tó ry m w zrastał S a n ta y a na, n a stę p n ie zaś o m a w ia n a jro zm a itsze p rąd y i te n d en cje w filo z o fii zarów n o eu ro p ejsk iej jak i a m ery k a ń sk iej, w y w ie r a ją c e bezpośredni czy ch oćb y p o śred n i w p ły w n a jego filo z o fic z n ą p o sta w ę. N a sk u tek tego w p o czą tk o w y m o k resie filo z o fic z n e j tw ó rczo ści S a n ta y a n y za z n a c z y ły s ię p e w n e w a h a n ia , zan im n ie w y k sz ta łc ił się w k oń cu jego o sta te c z n y p ro fil id eo lo g iczn y , k tó ry w oczach au tora p racy p olega na tym , że filo z o f „p ozostał p rzy fo rm ie k a to licy zm u , od rzu cił zasadniczą jeg o tr e ść i m ie jsc e jej w y p e łn ił za ło że n ia m i n a tu ra listy czn eg o po g lą d u na św ia t sp lecio n eg o z w ą tk a m i id ea lizm u p la to n izu ją ceg o ” (str. 32).
F ilo zo ficzn a sy n teza S a n ta y a n y w y w o ła ła ż y w y o d d źw ięk w e w sp ó ł czesn y m s w ie c ie u m y sło w y m . J ed n e k ieru n k i m y ś li u sto su n k o w a ły się do n iej p o z y ty w n ie , in n e n a to m ia st z a ję ły p o sta w ę zd ecy d o w a n ie w rogą. A u tor p ra cy n ie o m ieszk a ł u w zg lęd n ić ró w n ież tego asp ek tu tw ó rczo ści S a n ta y a n y , chcąc ją ująć m o ż liw ie w sz e c h str o n n ie i w y czerpująco.
Z k o le i k o n cen tru je sw o ją u w agę na a n a liz ie p o szczeg ó ln y ch e le m en tó w filo z o fic z n e g o sy ste m u S a n ta y a n y . W p ierw rozp atru je zagad n ie n ia o g ó ln ej n a tu ry , np. p ogląd y S a n ta y a n y na sp e c y fik ę filo z o fii jako od ręb n ej g a łęzi w ied zy , a w ię c sw eg o rodzaju jego „ filo zo fię filo z o fii”. P o g lą d y te dotyczą a) różn icy, jak a zachodzi m ięd zy f ilo zofią a in n y m i d zied zin am i w ied zy , b) p od ziału filo z o fii na in tro sp ek - ty w n o -o p is o w ą i n o r m a ty w n o -p o stu la ty w n ą , cj p o d sta w o w y ch tez o k reśla ją cy ch teo rety czn y sta tu s filo z o fii, a w r e sz c ie d) m eto d y , którą p osłu gu ją s ię n a u k i filo zo ficzn e.
W tak 'za k reślo n y ch ram ach rozw aża a u to r cen tra ln e te m a ty f ilo zo ficzn ej d o k try n y S a n ta y a n y . N a leży do n ich p u n k t w y jśc ia i m e tod a, jaką z a sto so w a ł S a n ta y a n a , n a stę p n ie k on cep cja czło w ie k a i jego fa zy ro zw o jo w e, a w re sz c ie teoria p ozn an ia. W sy s te m ie S a n ta y a n y teoria p ozn an ia za jm u je w ażn ą p ozycję. Jej p rzypada w u d zia le o p ra co w a ć teo rię sp o so b ó w p oznania, do k tó ry ch n a le ż y rek o n stru k cja r z e cz y w isto śc i i in tu icja ese n c ji, n a stę p n ie zaś za n a lizo w a ć przedm iot p ozn an ia oraz re la c ję , zachodzącą p om ięd zy ty m p rzed m iotem i u m y słem p ozn ającym . A jednak p om im o szero k ieg o u w zg lęd n ien ia p rzez
S a n ta y a n ę p ro b lem a ty k i teoriop ozn aw czej, au tor p racy u w aża za rzecz bezsp orn ą, że w stru k tu rze jego sy stem u cen tra ln e m ie jsc e zajm ują zagad n ien ia lu d zk ie, h u m a n isty czn e, u lu b io n y m i jego tem a ta m i są tem a ty e ty czn e (str. 96, 98).
W ten sposób au tor p rzyb liża się do w ła śc iw e g o sw eg o zadania, jak im je s t ek sp o zy cja ety czn ej m y ś li S a n ta y a n y . S zm y d w y o d ręb n ia trzy różne p o d ejścia filo z o fa do zagad n ień ety czn y ch :
a) h isto r y c z n o -o p iso w y , b) p sy ch o lo g iczn y i c) n o rm a ty w n y .
U p o d sta w n o rm a ty w n ej k o n stru k cji S a n ta y a n y w y k r y w a autor k ilk a o g ó ln o filo zo ficzn y ch założeń, k tóre w y zn a cza ją zarazem jej m ie j sc e w rzęd zie zn a n y ch z h isto rii d ok tryn ety czn y ch . W rezu lta cie dochodzi do w n io sk u , że ety k a S a n ta y a n y za w iera w sob ie e le m e n ty in d y w id u a lizm u , r e la ty w iz m u i b iologizm u , w su m ie zaś są one k on sek w en cją n a tu ra lizm u obranego przez S a n ta y a n y ę za p o d sta w ę in ter p reta cji zja w isk m oraln ych .
W ażnym czło n em ety czn ej m y śli S a n ta y a n y są jego rozw ażan ia a k sjologiczn e. N a jw a ż n ie jsz e w n ich p u n k ty sta n o w i teoria w artości, źró d eł sk ło n n o ści czło w ie k a do w a rto ścio w a n ia , a ta k że p od ział w a r tości.
In d y w id u a listy czn a o rien ta cja e ty k i S a n ta y a n y sp ra w ia , że w ie le u w a g i p o św ięca on za g a d n ien iu w o ln o śc i jed n o stk i oraz och ron ie p rzy słu g u ją cej jej a u ton om ii. W tym te ż k o n te k śc ie n a leży rozp atry w a ć nadrzędną id eę ety czn ą S a n ta y a n y , jeg o m ia n o w ic ie k on cep cję celu i id ea łu życia. P o ję c ia te w y r a ź n ie się ze sobą zazębiają. N a czel nym id ea łem ety czn y m w u jęciu S a n ta y a n y jest harm onia, która w sza k że m oże b yć rozu m ian a dw ojako. W p ie r w sz y m zn aczen iu w y raża ona zestr o je n ie p o szczeg ó ln y ch e le m e n tó w p sy ch ik i lu d zk iej i in te n c jo n a ln y c h p o sta w czło w ie k a , im p lik u ją cy ch z k o lei o d p ow ied n ią rela c ję p om ięd zy u p orząd k ow an ą w e w n ę tr z n ie jed n o stk ą a jej śro d ow isk iem . D ru g ie zn a czen ie term in u „h arm on ia” posiad a za b a rw ien ie w ię c e j su b iek ty w n e. H arm on ia tak p ojęta oznacza p rzeży cie harm onii, k o n te m p la ty w n e od czu cie p ięk n a, stan w ię c e j este ty c z n y , a n iżeli ety c z ny. W zw ią zk u z za ry so w a n y m id ea łem ży cia p o zo sta je sa n ta y a n o w - sk ie ro zu m ien ie celu ety czn eg o . W idzi go w „organ izacji życia podług o k reślo n y ch id ea łó w , jako ce ló w p rzew od n ich , z a p ew n ia ją cy ch e g z y ste n c ji w ła śc iw y porządek w e w n ę tr z n y i h arm on ię ze św ia tem z e w n ę trzn y m ” (str. 106). Z w raca jed n ak u w agę o g ó ln ik o w o ść i w ie lo z n a c z ność w y p o w ied zi S a n ta y a n y w ty m p u n k cie, w sk u te k czego g ran ice p o m ięd zy p o jęciem id eału , celu czy szczęścia c zło w ie k a okazują się dość ru ch o m e i tru d n e do w y zn a czen ia (por. str. 108, 177).
E tyczn e ro zw a ża n ia S a n ta y a n y d otyczą ró w n ież jego stosu n k u do in n y ch k ieru n k ó w , g łó w n ie zaś do ew o lu c jo n isty c z n e g o n atu ralizm u , do n iep rzetłu m a c zo n ej p rzez autora na języ k p o lsk i „ g en teel tra d itio n ”·
oraz p u rytan izm u . W dw u o sta tn ich w y p a d k a ch chodzi raczej o z ja w isk a ch a r a k te r y sty c z n e dla a m ery k a ń sk iej k u ltu r y sp o łeczn o -m o ra l- n ej, w y r o s łe ze sp lo tu różrod n ych ele m e n tó w , do k tó ry ch autor zalicza „ k a lw iń sk ą te o lo g ię i teo d y ceę, p u ry ta ń sk ą m o r a listy k ę i k o n cep cję ży cia , n ie m ie c k ą id ea listy czn ą ... m e ta fiz y k ę , ... oraz b ezk ry ty czn ą im i ta cję k u ltu ry eu ro p ejsk iej w w a ru n k a ch a m ery k a ń sk ich , a ta k że ab so - lu ty sty e z n o -u n iw e r s a lis ty c z n e i fo r m a listy c z n o -d o g m a ty c z n e ten d en cje w e ty c e ” (str. 134).
S zm yd u w zg lęd n ia w sw ej p racy ró w n ie ż e w o lu c y jn ą stron ę e ty c z n ej m y ś li S a n ta y a n y . Z aznacza się ona p rzed e w sz y stk im w n au ce S a n ta y a n y o w a rto ścia ch . W o sta tn iej fa zie sw ej tw ó rczo ści filo zo ficzn ej p o ło ży ł on w ię k sz y n acisk na id eę p ry m a tu sp o łeczeń stw a nad jed n ostk ą, prócz teg o w y su n ą ł p ro p o zy cję sp e c y fic z n e j p o sta w y w zg lęd em rze c z y w isto śc i, k tórą o k r e śla ł za p om ocą te r m in ó w „ a tta ch m en t” i „ d e ta c h m e n t” .
Obok filo z o fii m o ra ln o ści S a n ta y a n y o m ó w ił autor p racy ró w n ież zasad n icze e le m e n ty jego teo rii sztu k i i teo rii relig ii. U p ra w n ia ły go do teg o lic z n e p o w ią za n ia , ja k ie w m y ś li S a n ta y a n y zachodzą m ięd zy m o ra ln o ścią , sztu k ą i religią. A u tor w ie lo k r o tn ie w y p o w ia d a p rzek o n a n ie, że filo z o fia S a n ta y a n y jest p oezją, a sam filo z o f — poetą. In te g ra ln ą też częścią jeg o teo rii m o ra ln o ści są ta k ie tem a ty jak koncep cja ch r z e śc ija ń stw a i g en eza E w a n g elii, cel r e lig ii, jej ch arak ter oraz p od o b ie ń stw o do poezji.
W tra k cie s w y c h rozw ażań autor p racy n iejed n o k ro tn ie podkreśla, że św ia to p o g lą d S a n ta y a n y je s t sy ste m e m n ie je d n o lity m i n ie k o n se k w e n tn y m , n a w e t sp rzeczn ym , w k tó ry m d ecyd u jącą rolę grają p rzeży cia im m a n en tn e, p rzen ik n ięte p ie r w ia stk a m i p oezji i m eta fizy k i. A jed n a k m im o u siło w a ń teza ta n ie z o sta ła w p ra cy je d n o lic ie i p rze k on u jąco p rzep row ad zon a. M oże w y n ik n ę ło to stąd, że autor p oru szył zb yt w ie le w p o ró w n a n iu z ob jęto ścią p racy w ą tk ó w m y ślo w y ch , co n ie p o z w o liło m u na ich w n ik liw s z ą a n a lizę i zw artą, a p rzejrzystą k o n stru k cję logiczn ą. W iele zagad n ień p o d ejm o w a n y ch je s t k ilk a k ro t n ie, co sp ra w ia w r a ż e n ie chaosu. O pis i c h a r a k te r y sty k ę m y śli S a n ta y a n y łą c z y autor z a k cen ta m i p o lem iczn y m i, p rzechodząc w ten sposób z jed n ego stop n ia języ k a na drugi, co stw a r z a d o d a tk o w e tru d n ości w zro zu m ien iu treści. W su m ie zaś po zap ozn an iu się z całością p racy c z y te ln ik dochodzi do p rzek on an ia, że n ie jest to w ła śc iw ie w y k ła d filo z o fii m o ra ln o ści S a n ta y a n y , ile raczej sa n ta y a n o w sk iej d o k try n y w ogóle. B iorąc w sza k że pod u w a g ę fa k t, że na te ren ie p o lsk im jest ona m ało znana, k sią żk a Jan a S zm yd a sp e łn i bardzo p o ży teczn ą ro lę zapoznając c z y te ln ik a p o lsk ieg o z dziełem m y ś li je d nego z n a jw y b itn ie js z y c h p r z e d sta w ic ie li filo z o fii a m ery k a ń sk iej w n a szy ch czasach. A l e k s a n d r a P a w l i k
