T. Słownikowe środki stylistyczne
1. Cele lekcji:
a) Umiejętności:
1. Uczeń poznaje lub powtarza poznane środki stylistyczne.
b) Wiadomości:
2. Potrafi rozpoznawać i nazywać je w tekście.
3. Wskazuje na cele stosowania słownikowych środków stylistycznych w poezji.
4. Interpretuje słownikową stronę utworów.
2. Metoda i forma pracy:
1. Opis – metoda podająca.
2. Pogadanka.
3. Praca w grupach.
3. Środki dydaktyczne:
1. Prezentacja multimedialna „Słownikowe środki stylistyczne”.
2. Karta pracy.
4. Przebieg lekcji:
Lekcję proponuję rozpocząć od podyktowania tematu i omówienia środków stylistycznych wspólnie z uczniami. W tym celu można posłużyć się konspektem i metodą podającą lub skorzystać z prezentacji multimedialnej „Słownikowe środki stylistyczne” w celu urozmaicenia lekcji lub powtórzenia poznanych już wiadomości. Z prezentacji warto skorzystać na lekcji powtórzeniowej, gdyż zawiera ona jedynie najważniejsze rzeczy w skrótowej formie.
1. EPITET – wyraz określający rzeczownik; najczęściej jest nim przymiotnik. Określa właściwości przedmiotów, np. wysokie drzewa lub stosunek mówiącego do tego przedmiotu, np. ciekawy film. Epitet spełnia funkcję zdobniczą, np. przepastny, daremny, wdzięczny, bezbrzeżny. Wyróżnia się:
epitet przymiotnikowy – twarde głazy;
epitet imiesłowowy – tańczący jastrząb, zburzone szczęście;
epitet rzeczownikowy – wieża gigant.
Ze względu na charakter epitety dzieli się na:
stałe, czyli takie, które tworzą stały związek frazeologiczny z określanym wyrazem.
Zwykle odnoszą się do mitologicznych bogów i bohaterów greckich, np.
gromowładny Zeus, prędkonogi Achilles.
metaforyczne tworzące z określanym wyrazem związek przenośny, np. gorzki śmiech, skrzydlata myśl.
sprzeczne (oksymorony) – obejmujące dwa sprzecznie znaczeniowo wyrazy, np.
ciepły lód, zimny ogień. Dzięki takiemu połączeniu ustala się nowe znaczenie.
2. PORÓWNANIE – zestawienie dwóch przedmiotów lub zjawisk na podstawie ich wspólnej cechy. Daje to możliwość ustalenia podobieństwa. Cechy te mogą być zestawione bezpośrednio za pomocą takich wyrazów jak: niby, niczym, jak, jakby, jakoby, podobnie jak, na kształt lub na podstawie kontekstu, np. zbladł jak płótno, zły jak pies, „gryka jak śnieg biała” (A. Mickiewicz).
Podstawową funkcja porównań jest wyposażenie przedmiotów i zjawisk w takie określenia, które pobudzają wyobraźnię czytelnika i sprawiają, że świat przedstawiony staje się bardziej plastyczny.
Porównanie może występować zarówno w formie bardzo krótkiej (ograniczonej do dwóch wyrazów), np. dziewczyna jak świeca lub w formie rozbudowanej, zwanej porównaniem homeryckim. W takim porównaniu drugi człon stanowi rozwinięty obraz poetycki wprowadzający w tok opowieści jakby oddzielny epizod.
3. METAFORA – czyli przenośnia – polega na łączeniu w całość wyrazów odległych znaczeniowo. Wyrażenie to odbiera wówczas tworzącym je wyrazom ich pierwotne znaczenie. Wyrazy wchodzące w skład metafory nie mogą być wymieniane na żadne inne.
Metafora potoczna – to wielokrotnie powtarzane i utarte zestawienia słowne. Operują innym znaczeniem słów, ale odbiorca bez trudu je rozumie, dzięki znajomości obyczaju językowego.
Metafora poetycka – jest odkrywcza, ma nowe znaczenie, które powstało na bazie metafory potocznej. Zaskakuje odbiorcę, stwarza dla niego zagadkę, odkrywa nieznane sensy i tworzy nowe obrazy.
Rodzajem metafory jest synekdocha1 – czyli ogarnienie. Jej znaczenie wynika z nazywania zjawiska lub przedmiotu nazwami jego części, użycia liczby pojedynczej zamiast mnogiej, gatunku zamiast rodzaju, np. „żołnierz polski” zamiast „polska armia”
czy „wojsko polskie”.
1 Środek ten proponuję wprowadzić dopiero w liceum
Innym rodzajem metafory jest metonimia2 – czyli zamiennia – ma na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności. Metonimii używamy, gdy wskazujemy na przyczynę zamiast na skutek lub na materiał, z którego wykonano daną rzecz, zamiast na nią samą, np. rycerz zakuty w żelazo (zamiast w zbroję), żelazo (zamiast sztylet lub miecz). Ponadto stosujemy ją, gdy:
używamy imienia własnego zamiast nazwy pospolitej, np. mecenas zamiast opiekun, Tacyt zamiast historyk, mówimy o narzędziu zamiast o sprawcy, np. pędzel zamiast malarz lub pióro zamiast pisarz czy styl, wskazujemy na symbol zamiast na to, co on wyraża, np. wawrzyn zamiast sukces3.
PERSONIFIKACJA – (uosobienie, antropomorfizacja) – to nadawanie przedmiotowi i zjawisku cech typowo ludzkich. Środkiem tym często posługujemy się na co dzień, nie odczuwając metaforycznego charakteru połączeń tych wyrazów, np.
wstaje dzień, zwariowany dzień. W poezji natomiast personifikacja jest świeża i pomysłowa, np. „księżyc (…) wodził srebrnym palcem” (K.I. Gałczyński, Niobe).
ANIMIZACJA – (ożywienie) – przypisywanie przedmiotom martwym cech istot żywych (zwierzęcych), np. „słonecznik kręci się za słońcem”, „grom uśnie”
(A.Mickiewicz, Pan Tadeusz). Zarówno personifikacja jak i animizacja przynoszą ze sobą duży ładunek ekspresji.
PERYFRAZA – omówienie – pozwala wyeliminować wyrażenia bardziej pospolite lub proste, zastępując je rozwiniętymi i wyszukanymi przedstawieniami obrazowymi.
Służy wprowadzaniu podniosłego nastroju, nie oszczędza słów, np. „treści ciągnione z chińskich ziół” zamiast herbata (A. Mickiewicz, Zima miejska). Peryfraza ujawnia bardzo subiektywne skojarzenia semantyczne.
EUFEMIZM – (rodzaj peryfrazy) – wyraz bardziej ogólny, stosowany w celu złagodzenia treści wypowiedzi. Zastępowanie słów drażliwych, nieprzyzwoitych lub wulgarnych słowami mniej dosadnymi, delikatniejszymi, np. „mijasz się z prawdą”
zamiast „kłamiesz”; „przeniósł się na łono Abrahama” zamiast „umarł”.
4. NEOLOGIZM – jest to nowo utworzony wyraz zwykle na bazie słów już istniejących. Neologizmy powstają z konieczności nazwania nowych sytuacji i przedmiotów albo pojawiają się w poezji w celach ekspresywnych. Jest to pewien
2 J.w.
3 Adam Kulawik, Poetyka, Wstęp do teorii dzieła literackiego, Kraków 1997
skrót myślowy, zabawa słowna, próba uchwycenia związku między światem a językiem. Mają charakter jednorazowy i zwykle nie rozprzestrzeniają się poza kontekstem wypowiedzi.
5. ARCHAIZM – jest to element języka, który wyszedł już z użycia i jest zastępowany przez inny wyraz lub nie używa się go wcale, ponieważ np. nie ma już takiego desygnatu. Rozróżniamy następujące rodzaje archaizmów4:
Fonetyczne – różnice w wymowie głosek („krzciciel” zamiast „chrzciciel”;
„sławiena” zamiast „sławiona”);
Leksykalne – (wyrazowe) – słowa, które dziś całkowicie wyszły z użycia („gospodzin” zamiast „pan”);
Fleksyjne – wyrazy, w których występuje inna końcówka fleksyjna niż obecnie („spuści” zamiast „spuść”, „zyszczy” zamiast „ześlij”5);
Semantyczne – słowo aktualnie występuje ale ma zupełnie inne znaczenie („przerazić” w znaczeniu „przebić”);
Składniowe – inny sposób łączenia wyrazów w zdaniu („oszukaństwa bo żadnego ni ochydy nie widziałeś”6);
Słowotwórcze – inny sposób tworzenia słowa („zbrodzień” zamiast „zbrodniarz”).
Po omówieniu wyżej wymienionych środków poetyckich możemy przejść do samodzielnej pracy uczniów. W karcie pracy znajdują się fragmenty wierszy. W każdym z nich jest ukryty pewien środek stylistyczny. Zadaniem uczniów jest wskazanie i nazwanie go. Praca może odbywać się w małych grupach (2-4 osoby), indywidualnie lub wspólnie z nauczycielem na zasadzie pogadanki (kto wie to odpowiada).
Bibliografia:
1. Słownik terminów literackich 2. Adam Kulawik, Poetyka
4 Rozróżnienie to proponuję wprowadzić w liceum
5 Archaizmy pochodzą z „Bogurodzicy”
6 Słownik terminów literackich
