SĄDOWA KONTROLA KONSTYTUCYJNOŚCI PRAWA W KANADZIE**
1. Geneza kontroli
I
literaturze genezę sądowej kontroli konstytucyjności prawa w Kanadzie wiąże się najczęściej z zasadą supremacji prawa Imperium Brytyjskiego nad prawodawstwem kolonii1. W tym ujęciu istotną rolę odgrywała tu Tajna Rada, któ
ra stanowiła sąd ostatniej instancji dla kolonii brytyjskich. Rozumowanie sędziów było następujące: akt prawny imperium miał ważniejszy charakter niż akt prawny kolonii. Było to zgodne z art. 2 brytyjskiej ustawy o ważności ustaw kolonialnych - Colonial Laws Validity A ct (CLVA) z 1865 roku. Stanowił on, że każda ustawa kolonialna, będąca w jakimkolwiek zakresie sprzeczna z przepisami ustawy parla
mentu imperium mającej zastosowanie do danej kolonii, winna być interpretowana zgodnie z tą ustawą, i w zakresie takiej niezgodności jest nieważna i nie może zna
leźć zastosowania.
Znaczna część doktryny kanadyjskiego prawa konstytucyjnego stoi na stanowisku, że początek judicial review ma właśnie związek z art. 2 wspomnianej ustawy. Nie ma jednak dowodów na to, czy przed powstaniem federacji któryś z miejscowych sądów odmówił zastosowania prawodawstwa kolonii. Jak podkreśla B. Strayer, prawdopo
* Dr, Uniwersytet Jagielloński.
** Opracowanie powstało w ramach szerszego programu badawczego realizowanego w Instytucie Prawa Europejskiego i Porównawczego Uniwersytetu w Oxfordzie w roku ak. 2006/07 (stypendium FNP i grant „Europaeum”).
1 Zob. E. McWhinney, Federal Constitution-M aking fo r a M ulti-N ational World, Leyden 1966, s. 9.
dobnie sądy były przygotowane do kwestionowania wszelkich aktów egzekutywy, które miały charakter ustawodawczy, a były wydane bez stosownej delegacji2.
W 1867 roku brytyjska Izba Gmin przyjęła ustawę British North American A ct (BNA), która stanowiła akt konstytucyjny dla utworzonego Dominium Kanady.
Wspominana ustawa, z późniejszymi zmianami, jest częścią obecnie obowiązują
cej konstytucji Kanady, z tym że od 1982 roku nosi ona nawę Aktu Konstytucyj
nego z 1867 roku. Przyjęte w niej rozwiązania były poprawioną wersją założeń ustrojowych opracowanych na konferencji konfederacyjnej zwołanej w paździer
niku 1864 roku3.
Da się zauważyć spory w doktrynie na temat tego, czy można doszukiwać się w British North American A ct jakiejś podstawy dla działalności kontrolnej sądów kanadyjskich. W.R. Lederman skłania się do poglądu, że z art. 96-100 można takie kompetencje dla sądów federalnych wyprowadzić4. Dla Ledermana kompetencje kontrolne sądów kanadyjskich wynikają z przewidzianego przez BNA rozdziału kompetencji pomiędzy różne organy władzy. Twierdzi jednak, że geneza upraw
nień kontrolnych sądów sięga dalej, ma uwarunkowanie historyczne i wynika z ugruntowanej w common law jurysdykcji wyższych sądów angielskich. Pozycja ustrojowa wyższych sądów kolonii została bowiem ukształtowana na wzór wyż
szych sądów angielskich, które cieszyły się dużą niezależnością. Federalizm tylko w sposób naturalny sprzyjał ukształtowaniu tej specjalnej pozycji: istniała koniecz
ność funkcjonowania instytucji, które określałyby w sposób bezstronny kwestie rozdziału władzy5.
B.L. Strayer w obszernej monografii na temat kontroli sądowej w Kanadzie (Ju
dicial Review o f Legislation in Canada) twierdzi natomiast, że judicial review jest produktem systemu kolonialnego. Organy ustawodawcze kolonii bazowały na kom
petencjach przewidzianych przez ustawodawstwo brytyjskie6. B.L. Strayer uważa, że artykuły BNA mówiące o władzy sądowniczej nie dawały sądom kanadyjskim silnej pozycji w porównaniu z legislaturą, kompetencje kontrolne sądów zostały utwierdzone w praktyce, bez należytych podstaw konstytucyjnych. Dla Strayera, początek judicial review nie wynikał jednak z common law. Sądy kanadyjskie nie mogły w jego mniemaniu wzorować się na sądach angielskich, gdyż te nie uzyskały na Wyspach prawa kwestionowania ważności ustaw parlamentu.
N. Siebrasse z kolei twierdzi, że genezy sądowej kontroli konstytucyjności ustaw powinno doszukiwać się w doktrynie przekroczenia kompetencji7. Autor ten stoi na stanowisku, że jest ona czymś odrębnym od doktryny niezgodności prawa niższego rzędu z prawem wyższego rzędu. Doktryna przekroczenia kompe
tencji zakładała, że wyłącznym źródłem władzy ustawodawczej dla kolonii był
2 Zob. B.L. Strayer, Jud icial Review o f Legislation in Canada, Toronto 1968, s. 8.
3 Zob. J. Osiński, I. Zawiślańska, Wstęp [w:] Konstytucja Kanady, Warszawa 1998, s. 8-11.
4 Zob. W.R. Lederman, The Independence o f Judiciary, „The Canadian Bar Review” 1956, vol. XXXIV, 1956, s. 1176-1177.
5 Zob. W.R. Lederman, recenzja książki B.L. Strayera „Judicial Review of Legislation in Canada”, 1970, vol. 16 „McGill Journal”, s. 726.
6 Tak też P.H. Russell, The Judiciary in Canada, The Third Branch o f Government, London- -Toronto, 1987, s. 93.
7 Zob. N. Siebrasse, The D octrinal Origin o f Judicial Review and the Colonial Law s Validity Act,
„Review of Constitutional Studies”, 1993, vol. 1, No. 1, s. 76 i n.
parlament brytyjski. Stąd ustawa legislatury kanadyjskiej mogła być uznana za nieważną, jeśli jej zakres przedmiotowy wykraczał poza przypisane legislaturze pole działania.
W 1875 roku parlament Kanady uchwalił ustawę kreującą Sąd Najwyższy8. Dla zwolenników jej powołania Sąd Najwyższy miał być ostateczną instancją mającą rozstrzygać, czy ustawodawstwo prowincji jest zgodne z ustawodawstwem federal
nym. Kontrowersje w szczególności budziła możliwość zwracania się przez egzeku
tywę z wnioskiem o wydanie opinii doradczej w sprawie zgodności prawa prowin
cjonalnego z prawem federalnym. Jak podkreśla B. Laskin, pomimo pozostawania pod nadzorem judykacyjnym Tajnej Rady, po utworzeniu Sądu Najwyższego istnia
ła z jego strony możliwość niezależnej oceny ograniczeń różnych organów władzy9.
Władza sądownicza miała zatem spełniać funkcję czynnika odpowiedzialnego za utrzymanie federacyjnego charakteru dominium.
II
Sądowa kontrola konstytucyjności prawa została uznana w akcie konstytucyj
nym10 z 1982 roku, którego najistotniejszą część stanowi Karta Prawa i Wolności.
Art. 52 (1) wspomnianego aktu stanowi, że konstytucja Kanady jest najwyższym prawem i każde prawo, które jest niezgodne z jej postanowieniami, w zakresie tej niezgodności nie obowiązuje i nie ma zastosowania (jest to tzw. klauzula suprema- cyjna). Jednocześnie przepis w ust. 2 stanowi, że Konstytucja Kanady obejmuje Akt Kanady z 1982 roku, wszelkie ustawy i zarządzenia (orders) wspomniane w Załącz
niku do konstytucji z 1982 roku oraz każdą poprawkę do wspomnianych ustaw i zarządzeń, jak i konstytucji z 1982 roku. Ponieważ we wspomnianym załączniku została wymieniona ustawa z 1867 roku wraz z poprawkami, również - tak jak wcześniej wspomniałem - ustawa ta tworzy kanadyjską konstytucję.
Akt konstytucyjny z 1982 roku przewiduje możliwość zamieszczenia w usta
wach deklaracji umożliwiającej czasowe ograniczenie znacznej części praw i wolno
ści zagwarantowanych we wspomnianej Karcie. Art. 33 stanowi bowiem, że parla
ment lub legislatura prowincji może wyraźnie zadeklarować, że ustawa lub jej przepisy będą obowiązywać, niezależnie od postanowień zawartych w art. 2 oraz art. 7-15 Karty (prawa osobiste i zasada równości wobec prawa)11. Niemniej taka deklaracja ma ograniczony zasięg czasowy: przestaje obowiązywać najdalej po pię
ciu latach od dnia jej wejścia w życie.
8 Trzeba podkreślić, że ostatecznym organem odwoławczym dla Kanady stał się on dopiero w 1949 r. W sprawach karnych jurysdykcja Tajnej Rady została zniesiona już w 1888 r., ale w 1926 Tajna Rada uznała, że odbyło się to z naruszeniem dwóch ustaw imperialnych.
9 B. Laskin, The Supreme Court o f Canada: A fin al Court o f and fo r Canadians [w:] The Court and the Canadian Constitution, ed. W.R. Lederman, Toronto 1964, s. 143.
10 O problematyce praw i wolności w Kanadzie pisał Dostojny Jubilat w: W olności podstaw ow e w konstytucjonalizm ie kanadyjskim [w:] Konstytucja i władza we współczesnym św iecie. Doktryna - Prawo - Polityka Prace dedykowane prof. W. Sokolewiczowi na 70-lecie urodzin, red. M. Kruk, J. Trzciński, J. Wawrzyniak, Warszawa 2002, s. 174-178.
11 Artykuł 33 w literaturze anglojęzycznej określany jest mianem thenotw ithstanding clause.
2. Rodzaje kontroli konstytucyjności
Sądowa kontrola konstytucyjności aktów normatywnych w Kanadzie może być konkretna oraz abstrakcyjna.
K o n t r o l a k o n k r e t n a ma charakter zdekoncentrowany. Oznacza to moż
liwość sprawowania kontroli przez wszystkie sądy, a także funkcjonujące w Ka
nadzie trybunały administracyjne12. Organ mający charakter trybunału musi mieć w drodze ustawy przyznane uprawnienie do rozstrzygania sporów o prawo. Zakre
sem przedmiotowym kontroli są objęte normy zawarte w różnych aktach norma
tywnych. Sądy stoją więc na straży hierarchicznego systemu źródeł prawa13.
Do czasu wprowadzenia klauzuli supremacyjnej w art. 52 ustawy konstytucyjnej z 1982 roku, sądowa kontrola ustawodawstwa była przeprowadzana w celu określe
nia właściwego podziału kompetencji pomiędzy prowincje i federacje. Do dziś, po
mimo obowiązywania odrębnej podstawy działalności kontrolnej, sądy nadal sięgają do doktryn wypracowanych przed 1982 rokiem.
Problem konstytucyjny może pojawić się w dowolnym sporze sądowym. Może on być wywołany zarówno jako ekscepcja w procesie lub wskutek bezpośredniego działania strony. Przykładem tego ostatniego są środki wywodzące się z common law, takie jak: habeas corpus, prohibition, quo warranto, injunction, declaratory judgem ent14. Obecnie wynikają one z ustawy o procedurze rewizji sądowej z 1990
roku i mają odniesienie przede wszystkim do kwestionowania legalności działań różnych ciał administracyjnych.
Jeżeli strona chce w trakcie danego postępowania przedstawić problem konsty
tucyjny, znajdują zastosowanie szczegółowe przepisy regulaminu danego sądu.
W Sądzie Najwyższym procedura inicjowania kwestii konstytucyjnej przez strony w procesie wynika z art. 60 i 61 regulaminu SN. Strony muszą w ciągu 30 dni od decyzji zezwalającej na rozpatrywanie apelacji lub - w sytuacji gdy zgoda sądu na jej przyznanie nie jest wymagana - po wypełnieniu formularza apelacji złożyć sto
sowny wniosek do prezesa Sądu lub do sędziego w celu rozpatrzenia pytania kon
stytucyjnego.
Aby kwestia konstytucyjna została rozpatrzona przez sąd, konieczne jest speł
nienie warunku rzeczywistego sporu. Wymóg ten jest też charakterystyczny dla amerykańskiego systemu ju dicial review. Droga sądowa dopuszczalna jest tylko wówczas, gdy spór ma charakter aktualny, tj. sprawa nie ma charakteru pozorn o
ści (m oot). Sądy uznają się bowiem za niekompetentne do rozstrzygania sprawy fikcyjnej.
12 Zob. Douglas/Kwantlen Faculty Assn. v. Douglas College (1990 3 S.C.R. 570); Cooper v. Canada (1997 140 Dominion Law Reports 193).
13 Zob. J.A.C. Grant, Jud icial Review in Canada: Procedural Aspects, „The Canadian Bar Review”
1964, vol. XLII, s. 197-198.
14 Zob. ibidem, s. 199.
Doktryna o braku pozorności sporu została przeniesiona również na grunt spraw o konstytucyjnym charakterze. W sprawie Borowski v. Canada15 sędzia Sopinka wyraził przekonanie, że:
Doktryna pozorności stanowi aspekt generalnej strategii (zasady) lub praktyki, na podsta
wie której sąd może odm ów ić rozstrzygnięcia sprawy dotyczącej tylko problem u hipotetycz
nego lub abstrakcyjnego. Generalna zasada znajduje zastosowanie, gdy decyzja sądu nie będzie m iała skutku dla rozstrzygnięcia pewnego sporu, który dotyczy lub może dotyczyć praw stron. Jeśli rozstrzygnięcie sądowe nie będzie wyw oływ ało praktycznego skutku w zakresie praw stron, sąd odm awia rozstrzygnięcia sprawy. Ten niezbędny składnik musi zaistnieć nie tylko kiedy skarga lub procedura się rozpoczyna, ale także w momencie, gdy sąd m a podjąć decyzję. Zatem, jeśli w następstwie złożenia powództwa pojawią się okoliczności, które mają wpływ na stosunki pom iędzy stronami, tak że żaden spór o prawa stron nie będzie miał m iej
sca, sprawa jest określana jako pozorna. Ta strategia czy praktyka jest stosow ana (...), chyba że sąd wykonuje sw oją władzę dyskrecjonalną i od niej odstępuje16.
Wyjątek od zasady braku pozorności sprawy może mieć miejsce m.in. wtedy (podobnie zresztą jak w Stanach Zjednoczonych17), gdy występują dodatkowe kon
sekwencje mające niekorzystny wpływ na stronę (collateral consequences). Często ma to związek z pozycją interwenientów danej sprawie. W sumie jednak, jak pod
kreśla R.J. Sharpe, od dyskrecjonalnego uznania sądu zależy ocena tego, czy spór ma charakter rzeczywisty czy pozorny18. Może się też zdarzyć, że przystąpienie do procesu trzeciej strony w charakterze interwenienta wpłynie na zmianę kwalifika
cji postępowania19.
Wyjątkiem od wymogu braku pozorności są też znane z systemu prawnego Sta
nów Zjednoczonych repetitious issues, czyli sprawy, które choć zdezaktualizują się jeszcze przed osiągnięciem danej instancji, to mają cechę powtarzalności. Sprawy takie mogą być rozstrzygane, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo, że działanie za
skarżane będzie się powtarzać20. Wtedy sądy mogą korzystać ze swojej władzy dys
krecjonalnej i mimo przesłanki pozorności sporu, rozważać daną kwestię21. W spra
wie Tremblay v. Daigle22 wywołana została kwestia praw płodu ludzkiego. Ojciec nienarodzonego dziecka domagał się zakazu dokonania aborcji przez matkę. Przed rozpatrzeniem sprawy przez Sąd Najwyższy kobieta dokonała już aborcji, a mimo tego SN uznał się kompetentnym do rozstrzygnięcia sprawy. Na gruncie Karty sądy zdają się jednak ignorować możliwość zastosowania wyjątków związanych z powta
rzalnym charakterem sprawy23.
15 [1989] 1 S.C.R. 342 (S.C.R. - Supreme Court Reports jest zbiorem orzecznictwa Sądu Najwyższe
go Kanady, liczba poprzedzająca skrót oznacza numer tomu, liczba po skrócie oznacza numer strony, na której zaczyna się prezentacja wyroku, ostatnia wskazuje na rok wydania tomu.
16 Ibidem, s. 353 (tłumaczenie własne).
17 Por. Sibron v New York z 1968 r. (392 U.S. Supreme Court Reports 40, 1968).
18 Zob. R.J. Sharpe, M ootness, A bstract Questions and A lternative Grounds: D eciding W hether to Decide [w:] Charter Litigation, ed. R. J. Sharpe, Toronto and Vancouver 1987, s. 333.
19 Switzman v. Elbling (1957 S.C.R. 285).
20 Na tej podstawie uznano w USA prawo kobiety do kwestionowania konstytucyjności przepisów dotyczących aborcji, pomimo że nie była ona już w ciąży, gdy sprawa miała być ostatecznie rozstrzyga
na (sprawa Roe v. Wade - 410 U.S. 113, 1973).
21 Sprawa Tremblay v. Daigle (1989, 2 S.C.R. 530).
22 [1989] 2 S.C.R. 530.
23 Zob. R.J. Sharpe, M ootness..., s. 354.
Z doktryną o aktualności sporu może wiązać się ponadto, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, wymóg jego dojrzałości tzw. ripeness o f a case14. Termin ten jednak nie jest często stosowany w sądach kanadyjskich i jak pisze P.W. Hogg, nie ma jakie
goś niepodważalnego precedensu w tej kwestii25. Generalnie założenie jest takie, żeby fakty, które mają być podstawą sporu, zostały wykrystalizowane. Argumentem uza
sadniającym odstępstwo od zasady dojrzałości może być waga podniesionego proble
mu konstytucyjnego. Sądy jednak nie są tu do końca konsekwentne26.
Sprawa konstytucyjna może być również wywołana na skutek złożenia s k a r g i z a r t . 24 (1) a k t u k o n s t y t u c y j n e g o z 1 9 8 2 r o k u. Środek ten jest wzmocnieniem ochrony praw zagwarantowanych w Karcie Praw i Wolności.
Wspomniany przepis przewiduje, że każdy, którego prawa i wolności zagwaranto
wane w Karcie zostały pogwałcone lub zanegowane, ma prawo wystąpić do odpo
wiedniego sądu o zastosowanie środków, jakie sąd w danych okolicznościach uważa za właściwe27. Termin „każdy” oznacza zarówno osobę fizyczną, jak i prawną28.
Niemniej istotne jest, by prawa i wolności opisane w Karcie odnosiły się do osoby korzystającej z art. 24. Korporacja, na przykład, nie może co do zasady skorzystać z tej drogi, gdy powołuje się na ograniczenie wolności religii, jako że osoba prawna nie może mieć przekonań religijnych. Co prawda, jak wynika ze sprawy R. v. Big M Drug Mart29 z 1985 roku, w procesie karnym może mieć miejsce wyjątek. Korpora
cja ma tutaj prawo obronić się przed odpowiedzialnością karną, powołując się na naruszenie wolności jednostek.
Dochodzenie czyichś praw jest natomiast możliwe w sytuacji, gdy ze sprawą wy
stępuje ktoś w imieniu osoby obarczonej pewną niepełnosprawnością30.
Warunkiem skorzystania z art. 24 (1) jest co do zasady rzeczywiste naruszenie praw. Niemniej sądy dopuszczały postępowanie, w których zaistniała bliska groźba naruszenia lub naruszenie mogło mieć miejsce w przyszłości. W sprawie Operation Dismantle Inc. v. R.31 sędzia Dickson w imieniu większości w obiter dictum dopu
ścił możliwość przyznania środków na podstawie art. 24 w sytuacji, gdy szkoda zostanie wyrządzona skarżącemu w przyszłości.
Warto jeszcze rozważyć, jakie są relacje między art. 52 (1) a 24 (1) ustawy kon
stytucyjnej z 1982 roku. Przyjmuje się, że unieważnienie ustawy może nastąpić na podstawie jednego z nich. Nie ma też formalnych przeszkód, by powód powoły
wał się w tym samym postępowaniu na oba te artykuły32. Artykuł 24 (1) daje jed
nak sądowi możliwość zastosowania nadzwyczajnych środków, w celu sanacji sytuacji prawnej podmiotu, którego prawa zostały naruszone. Należy też pamię
24 Zob. P. Mikuli, Zdekoncentrowana sądowa kontrola konstytucyjności praw a. Stany Zjednoczone i państw a europejskie, 2 wydanie, Kraków 2007, s. 70.
25 Zob. P.W. Hogg, Constitutional Law o f Canada Constitutional law, vol. 2, Thomson and Carswell, 2006, s. 56-20.
26 Zob. R.J. Sharpe, M ootness..., s. 341.
27 Podaje według tłumaczenia w: Konstytucja Kanady, s. 101.
28 Zob. M. Manning, Rights, Freedom s and the Courts: A Practical A nalysis o f the Constitution Act, 1982, Toronto 1983, s. 461.
29 [1985] 1 S.C.R., 295.
30 Zob. D. Gibson, J. Gee, Enforcem ent o f the Canadian Charter o f Rights and Freedom s [w:] The Canadian Charter o f Rights and Freedoms, eds. G.A. Beaudoin, E. Mendes, Carswell 1996, s. 19-10.
31 [1985] 1 SCR 441.
32 Zob. P.W. Hogg, Constitutional Law o f Canada, vol. 2, s. 37-23.
tać, że art. 52 ma zastosowanie do wzorców zarówno z aktu konstytucyjnego z 1867 roku, jak i zawartych w Karcie Praw i Wolności, art. 24 (1) zaś odnosi się wyłącznie do Karty.
II
K o n t r o l a a b s t r a k c y j n a wiąże się z procedurą zwracania się do Sądu Najwyższego Kanady lub do sądów najwyższych prowincji z wnioskiem o wyda
nie opinii doradczej na temat ważności ustawy - odpowiednio - federalnej lub stanowej.
Pytania w sprawach doradczych były wykorzystywane przy rozstrzyganiu pro
blemów federalnych, tj. dotyczących rozgraniczenia kompetencji władz, obecnie dotyczą także Karty z 1982 roku.
Procedura związana z rozpatrywaniem pytań, na poziomie federalnym, jest obecnie uregulowana w art. 53 ustaw o Sądzie Najwyższym z 1985 roku (Supreme Court Act). Przepis ten stanowi, że gubernator w Radzie może skierować do sądu pytania prawne co do stanu prawnego lub faktycznego odnoszącego się m.in. do interpretacji ustaw konstytucyjnych, konstytucyjności lub interpretacji jakiego
kolwiek prawa federalnego lub prawa prowincji oraz kompetencji legislatywy i egzekutywy Kanady lub prowincji. Jeżeli pytanie odnosi się do konstytucyjności ustawy uchwalonej przez legislaturę prowincji lub do jakiegokolwiek przepisu w takiej ustawie, Sąd musi zawiadomić prokuratora generalnego (attorney gene
ral) danej prowincji, który może wyrazić swoje stanowisko w tej kwestii. Sytuacja jest podobna, jeżeli jakikolwiek rząd prowincjonalny ma specjalny interes w roz
patrzeniu danego pytania. Sąd może również zarządzić, aby każda osoba czy oso
by zainteresowane sprawą były powiadomione o posiedzeniu, w którym mają prawo uczestniczyć (art. 53 (6)).
W prowincjach wprowadzono również przepisy umożliwiające rządom prowin
cjonalnym zwracanie się z pytaniami prawnymi do prowincjonalnych sądów apela
cyjnych. Pytania te mogą dotyczyć prawa federalnego i prowincjonalnego, a także spraw pozakonstytucyjnych.
Orzeczenie sądowe w przedmiocie opinii doradczej nie ma formalnie charakteru wiążącego. Niemniej w wielu wyrokach sądy odwołują się do stwierdzeń z opinii doradczych tak, jak gdyby stanowiły precedens.
Sądy mogą czasem odmówić wydania opinii doradczej. Najczęściej są to sytuacje, w których sąd powoływał się na brak wystarczających, faktycznych podstaw dla wy
dania decyzji lub stwierdzał, że pytanie zostało sformułowane zbyt ogólnikowo33.
33 Zob. ibidem i cytowane tam w przypisach kazusy.
3. Orzeczenia w ramach kontroli konkretnej
W Kanadzie zagadnienie skutków wyroku w sprawie konstytucyjnej jest dość złożone. W Stanach Zjednoczonych najczęściej mamy do czynienia z sytuacją, że sąd, uznając dane normy za niezgodne z konstytucją, odstępuje od ich zastosowania w konkretnej sprawie (invalidity as applied). U źródeł tej praktyki leży przekona
nie, że w innej sytuacji przepisy kwestionowanego aktu normatywnego mogą zaleźć zastosowanie zgodne z konstytucją. W Kanadzie wachlarz sposobów rozwiązania problemu konstytucyjnego jest szeroki. Na skutek orzeczenia o niekonstytucyjności norm wpływ ma także - podobnie jak w USA - doktryna stare decisis34 Znany kon
stytucjonalista kanadyjski P.W. Hogg tak pisze o skutkach stwierdzenia niekonsty- tucyjności aktu prawnego przez sądy:
Gdy Sąd Najw yższy Kanady w yda orzeczenie, że ustaw a jest niekonstytucyjna, nie ma żadnej wątpliwości co do statusu tej ustawy: jest ona nieważna i nie może być przestrzegana.
Podobny efekt w ynika z orzeczenia o nieważności wydanego przez hierarchicznie niższy sąd.
Oczywiście w yrok o niekonstytucyjności może być zaskarżony, w tym przypadku teoretycz
nie może się okazać, że ustaw a zawsze była zgodna z konstytucją. Każdy, kto nie przestrzega ustawy, w oparciu o w yrok sądu niższej instancji o niekonstytucyjności ustawy, ryzykuje, że ustaw a może ostatecznie zostać uznana jako zgodna z konstytucją. Niemniej, jest bardzo mało prawdopodobne, aby taka osoba była narażona na odpowiedzialność karną na skutek uchyle
nia przez sąd apelacyjny orzeczenia o niekonstytucyjności35.
Gdy prawo federalne zostało unieważnione przez sąd prowincjonalny, stosuje się zasadę, że orzeczenia sądów jednej prowincji nie wiążą nikogo w innej prowincji.
Może się więc zdarzyć sytuacja, że prawo federalne nie będzie obowiązywać tylko w jednej prowincji, w której sąd uznał jego niezgodność z konstytucją.
Ponieważ normy są unieważniane ze skutkiem ex tunc, pojawia się pytanie o skuteczność decyzji administracyjnych wydanych na podstawie niekonstytucyjnych norm oraz o prawomocność wydanych wcześniej wyroków sądowych. W sprawie Central Canada Potash Co. v. Government of Saskatchewan36 Sąd Najwyższy uznał, że państwo nie może odpowiadać w procesie cywilnym za szkody wyrządzone decy
zją ministra wydaną na podstawie ustawy, która później została uznana za niekonsty
tucyjną. Skuteczność sądowych rozstrzygnięć indywidualnych jest chroniona zasadą res iudicata. Wszelkie zatem decyzje pozostają w mocy, chyba że istnieje jeszcze moż
liwość apelacji. Brak w Kanadzie regulacji umożliwiających wznowienie postępowa
nia nawet w sprawach karnych37.
34 Biorąc pod uwagę wielość orzeczeń dystansujących się od doktryny utwierdzania własnych pre
cedensów, należy jednak stwierdzić, że Sąd Najwyższy Kanady nie czuje się w bezwzględnym obowiąz
ku trzymania się poglądów wyrażonych przez siebie w poprzednich podobnych sprawach.
35 P.W. Hogg, Constitutional Law o f Canada, vol. 2, s. 55-2.1, 55-3.
36 [1979] 1 S.C.R. 42.
37 Zob. P.W. Hogg, Constitutional Law o f Canada, vol. 2, s. 55.5.
II
Wspomniałem już, że możliwości rozwiązania problemu konstytucyjnego są różno
rakie. W zależności od okoliczności sąd może unieważnić dany akt normatywny w całości lub w części, bądź unieważnić akt tylko w pewnych aspektach zastosowań.
Ciekawym zabiegiem jest także unieważnienie aktu normatywnego (lub jego fragmen
tu) połączone z czasowym zawieszeniem deklaracji nieważności. Takie możliwości są wyprowadzane w obecnym orzecznictwie głównie z art. 52 konstytucji z 1982 r.
Geneza orzeczeń o nieważności całości aktu prawnego ( t o t a l / f u l l i n v a l i d a t i o n ) i o nieważności jego norm w oderwaniu od konkretnego zastosowania (fa c i a l i n v a l i d a t i o n)38 wiąże się z tym, że wiele spraw konstytucyjnych przed wejściem w życie Karty dotyczyło naruszenia wertykalnego podziału władz. W tych sprawach chodziło na ogół o zbadanie konstytucyjności całej ustawy, jej „sedna i is- toty”39. Całkowite unieważnienie aktu normatywnego może być także stosowane, gdy cel, do którego prowadzą środki ograniczające prawa i wolności, nie jest wystarczają
co istotny, aby usprawiedliwić takie ograniczenie40.
Jedną z kolejnych możliwości jest tzw. „ t e c h n i k a w y c i ę c i a ” (s e v e ra n - ce). Sądy mogą ją zastosować, gdy tylko fragment tekstu jawi się jako niekonstytu
cyjny. Wówczas może on zostać „wymazany” przez sąd bez uszczerbku dla pozostałej części. Technikę wycięcia należy kojarzyć z unieważnieniem fragmentu aktu praw
nego czy fragmentu jakiegoś przepisu w oderwaniu od konkretnego, jednostkowego zastosowania. Zastosowanie severance może w praktyce spowodować zmianę zakresu regulacji, np. rozszerzenie kategorii podmiotów uprawnionych na podstawie danego aktu41. Istnieje jednak domniemanie, że wszelkie części ustawy są od siebie współza
leżne, stąd stosowanie techniki wycięcia nie może być zbyt częste. W Kanadzie dość rzadko można się spotkać z umieszczaniem w ustawie specjalnej klauzuli rozdzielczej (severability/separability claused) zezwalającej na zastosowanie severance42. Technika severance ma zastosowanie przede wszystkim w sprawach związanych z Kartą. Tutaj często się zdarza, że tylko niewielki fragment tekstu jest niekonstytucyjny43.
Art. 52 (1) umożliwia sądom także unieważnienie aktu normatywnego t y l k o w p e w n y c h a s p e k t a c h j e g o z a s t o s o w a n i a44. Sąd, dopatrując się pew
38 Na marginesie warto zaznaczyć, że sądom Stanów Zjednoczonych również taka praktyka jest znana, i jak wynika z najnowszej literatury, wcale nie jest już taka rzadka; zob. R.H. Fallon, As-applied and Facial Challanges and Third-Party Standing, „Harvard Law Review”, 1999-2000, vol. 113, no. 6, s. 1321-1370.
39 Zob. sprawa Schachter v. Canada, s. 696.
40 Por. sprawa R. v. Oakes (1986, 1 S.C.R., 103).
41 Podawanym często w literaturze przykładem jest m.in. orzeczenie Tetreault-Gadoury v. Canada (1991 2 S.C.R. 22). SN rozpatrywał tu konstytucyjność przepisów o zasiłkach dla bezrobotnych. Ustawa stanowiła, że takie zasiłki należą się jedynie osobom przed ukończeniem 65 r. życia. Sąd dopatrzył się tutaj naruszenia art. 15 Karty. Sąd usunął z ustawy jedynie słowa mówiące o granicy wieku, co spowo
dowało, że regulacja zaczęła dotyczyć wszystkich osób, w tym tych, którzy przekroczyli ustaloną przez ustawodawcę granicę.
42 W Stanach Zjednoczonych praktyka ich wprowadzania zaczęła być dość częsta już w latach dwu
dziestych ubiegłego stulecia. Niemniej sądy zawsze oceniają całą ustawę według własnych poglądów, bez oglądania się na wolę ustawodawcy w tym względzie.
43 Zob. P.W. Hogg, Constitutional Law o f Canada, vol. 1, Thomson and Carswell, 2006, s. 15-25.
44 Zob. C. Rogerson, The Jud icial Search fo r A ppropriate Rem edies under the Charter: The Exam p les o f Overbreadth and Vagueness [w:] Charter Litigation..., s. 235; Por. R.J. Sharpe, K. Roach, The
Charter o f Rights and Freedoms, 3rd edition, Toronto 2005, s. 353.
nych argumentów na rzecz niekonstytucyjności jakiegoś uregulowania, może dojść do przekonania, że w większości przypadków konstytucja nie zostanie naruszona. Wów
czas, nie chcąc unieważniać aktu prawnego (w całości bądź części), sąd może ograni
czyć się do odmowy jego zastosowania tylko w konkretnym przypadku45. Stosowanie tak rozumianego wycinkowego unieważnienia jest jednak dość kontrowersyjne, a Sąd Najwyższy wypowiadał się na temat jedynie na marginesie szerszych problemów.
C z a s o w e z a w i e s z e n i e d e k l a r a c j i n i e w a ż n o ś c i może z kolei na
stąpić, jeśli unieważnienie całości lub części aktu normatywnego stanowi przede wszystkim potencjalne niebezpieczeństwo dla dobra publicznego oraz zagraża zasa
dzie rule o f law. Aby zawieszenie deklaracji nie prowadziło do niekorzystnych skutków dla podmiotów, których dotyczy zakwestionowany akt normatywny w okresie trwania zawieszenia, sądy mogą zastosować specjalny rodzaj z w o l n i e ni a k o n s t y t u c y j n e g o ( c o n s t i t u t i o n a l e x e m p t i o n ) . Oznacza to, że w okresie obowiązywania zawieszenia mogą zostać uznane racje podmiotów po
krzywdzonych przez niekonstytucyjny akt normatywny.
4. Zabiegi interpretacyjne stosowane przez sądy w celu utrzymania konstytucyjności ustawy
Podstawą wykładni aktów normatywnych jest domniemanie konstytucyjności ustaw. Jeżeli istnieją dwie możliwe interpretacje danego aktu: jedna zmierzająca do wykazania niekonstytucyjności ustawy, druga zaś utrzymująca konstytucyjność, zostanie wybrana ta druga.
Sąd w sprawach konstytucyjnych może zastosować tzw. „ w ł ą c z e n i e ”, tj. i n t e r p r e t a c j ę o c h a r a k t e r z e s z e r o k i m ( r e a d i n g in, i n t e r p r e t a t i o n lar g e ). Polega ona na ingerencji sędziego w treść aktu normatywnego. Sąd może dodać do tekstu pewne wyrażenia, aby uczynić tekst zgodnym z konstytucją.
Muszą zostać wzięte pod uwagę pewne czynniki, aby sędzia mógł skorzystać z opisy
wanej metody. Sąd może „dorzucić” do treści ustawy nie więcej niż tylko to, co jest
45 Por. P. Sankoff, Constitutional Exem ptions: M yth o r Reality?, „National Journal of Constitutional Law” 1999-2000, vol. 11, s. 415. Podawanym w literaturze przykładem uznania niekonstytucyjności jednostkowego zastosowania przepisu prawnego jest kazus R. v. Chief (1989, 51 CCC (3d) 265). Sprawa dotyczyła kanadyjskiego trapera prowadzącego tradycyjny tryb życia, który został skazany przez sąd niższej instancji za napaść i posiadanie broni palnej w celu zagrażającym porządkowi publicznemu.
Środkiem karnym zastosowanym w jego przypadku był m.in. całkowity zakaz posiadania broni palnej i amunicji przez okres pięciu lat. Rozpatrujący odwołanie od tego wyroku Sąd Apelacyjny dla Teryto
rium Jukon uznał, że w tym konkretnym wypadku kara całkowitego zakazu posiadania broni przewi
dziana obowiązkowo za to przestępstwo przez art. 98 kodeksu karnego nie jest sprawiedliwa i narusza art. 12 Karty (zakaz okrutnego karania). Zastosowanie się do zakazu pozbawiałoby oskarżonego możli
wości uzyskiwania środków finansowych z handlu futrami, jak również zdobywania pożywienia po
przez polowanie. Zob. M. Bryant, L. Sossin, Public Law : An Overview o f Aboriginal, Adm inistrative, Constitutional and International Law in Canada, Carswell 2002, s. 94.
konieczne, aby doprowadzić do utrzymania aktu46. Istotne jest np., w jakiej mierze rozszerzające potraktowanie jakiegoś przepisu wpłynie na stosowanie ustawy. Sędzia Lamer we wspomnianej sprawie Schachter v. Canada wyraził opinię, że
w sytuacji w ycięcia (severance) niezgodna z konstytucją część przepisu ustawow ego powinna być określona z pewną dokładnością na podstawie wym ogów Konstytucji. Nie zawsze tak jest w przypadku włączenia (read in g in). W pewnych przypadkach na pytanie, w jaki sposób ustaw a powinna być rozszerzona, aby pozostawała w zgodzie z konstytucją, nie m ożna udzie
lić wystarczająco precyzyjnej odpowiedzi na gruncie analizy konstytucyjnej. To w ładza u sta
wodawcza, nie sądy m uszą wypełnić lukę47.
Trzeba podkreślić, że ratowanie ustawy poprzez skomplikowane zabiegi inter
pretacyjne, w tym szeroką wykładnię, jest stosowane na zasadzie wyjątku. Działania sądów w tym względzie nie mogą być, jak pisze P.W. Hogg, „zbyt głębokie, zbyt polityczne i zbyt kontrowersyjne”48.
II
Innym rodzajem wykładni w sprawach konstytucyjnych jest i n t e r p r e t a c j a z a w ę ż a j ą c a ( r e a d i n g down, i n t e r p r e t a t i o n a t t e n u e e ) 49. Sędzia musi przeprowadzić rozróżnienie pomiędzy konstytucyjnym a niekonstytucyjnym zastosowaniem ustawy, które zostanie wykluczone poprzez zawężającą wykład
nię50. Reading down jest możliwe zatem tylko, jeśli mamy do czynienia z dwoma alternatywnymi ujęciami ustawy: wąskim (które prowadzi do uratowania ustawy) i szerokim (które prowadzi do unieważnienia ustawy)51. Opisywana technika naka
zuje wybrać wąskie rozumienie. Wykładnia zawężająca stosowana była na gruncie spraw dotyczących wertykalnego podziału władz i początkowo powstały wątpliwo
ści, czy może mieć zastosowanie w sprawach konstytucyjnych wywoływanych na podstawie Karty52. Niemniej jednak sądy zaczęły ją stosować.
46 Sztandarowymi przykładami spraw, w których zastosowano reading in, są m.in.: Miron v. Trudel (1995, 2 S.C.R. 418) oraz Vriend v. Alberta (1998 1 SCR 493). W obu przypadkach sąd dodał do tekstu ustaw nowe słowa. W pierwszej sąd do ustawy prowincji Ontario o ubezpieczeniach dodał wywodzącą się z common lawdefinicję terminu spouse (współmałżonek), która w przeciwieństwie do oryginalnego tekstu ustawy nie ograniczała się tylko do osoby, która zawarła formalny związek małżeński, lecz ozna
czała także konkubenta. Miało to znaczenie dla wypłaty odszkodowania za wypadek konkubenta z polisy ubezpieczeniowej konkubiny. W sprawie Vriend v. Alberta z kolei, Sąd Najwyższy dodał do ustawowego katalogu zabronionych przyczyn dyskryminacji słowa „orientacja seksualna” i w ten spo
sób ustawa pozostała w zgodzie z Kartą.
47 Schachter v. Canada, s. 705.
48 Zob. P.W. Hogg, Constitutional Law o f Canada, vol. 2, s. 37-19.
49 Przykładem zastosowania takiej techniki jest sprawa McKay v. R. (1965, S.C.R. 798). Powód do
chodził w niej prawa do postawienia na swojej posesji tablicy wzywającej do głosowania na konkretne
go kandydata w wyborach lokalnych. Został oskarżony o łamanie ustawy prowincjonalnej zakazującej ustawiania na posesji innych znaków niż przewidziane prawem. Sędzia Cartwright w imieniu większo
ści argumentował, że odczytanie ustawy w sposób odnoszący ją do sposobu prowadzenia kampanii wyborczej jest sprzeczne z art. 92 BNA. Sprawy wyborów lokalnych nie mogą być bowiem regulowane na poziomie prowincjonalnym.
50 Zob. C. Rogerson, The Judical Search..., s. 234.
51 Zob. P.W. Hogg, Constitutional Law o f Canada, vol. 1, s. 15-26.
52 Zob. D. Pinard, A Plea fo r Conceptual Consistency in Constitutional Remedies, „National Journal of Constitutional Law” 2005, vol. 18, s. 122.
5. Uwagi końcowe
Kontrola konstytucyjności prawa jawi się jako dobrze ugruntowana instytucja w ustroju Kanady, w szczególności po wprowadzeniu klauzuli supremacyjnej w postaci art. 52 konstytucji z 1982 roku. Trzeba wyraźnie podkreślić, że skutki orzeczeń w przedmiocie niekonstytucyjności najczęściej wykraczają poza indywi
dualny kazus sądowy, poza konkretne zastosowanie danych norm. W szczególności orzeczenia Sądu Najwyższego Kanady, w których uznano niekonstytucyjność aktu prawnego (lub jego części) w oderwaniu od konkretnego zastosowania (co wciąż jest sytuacją dość typową w modelu kanadyjskim) w praktyce wywołują skutki po
wszechnie wiążące.
Jak wynika z przedstawionej, z konieczności skrótowej i niepełnej analizy, sądy kanadyjskie wypracowały wiele różnych możliwości rozwiązania problemu konsty
tucyjnego. Trudno w związku z tym nakreślić wyraźną granicę pomiędzy środkami procesowymi, różnymi technikami stosowanymi przez sądy oraz metodami inter
pretacji aktów normatywnych. Wejście w życie Karty Praw i Wolności spowodo
wało, że sądowa kontrola norm coraz częściej dotyka statusu prawnego jednostki, nie jest już przede wszystkim powiązana z zagadnieniami wertykalnego podziału władz. Niewątpliwą słabością kanadyjskiego systemu kontroli konstytucyjności prawa jest funkcjonowanie przepisu umożliwiającego władzy ustawodawczej wprowadzenie przepisów naruszających niektóre postawienia Karty.
