Widok Bezpieczeństwo jako wartość we współczesnej polityce zagranicznej

Jadwiga B³ahut-Prusik

Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski Warmia and Mazury University

w Olsztynie in Olsztyn

BEZPIECZEÑSTWO JAKO WARTOŒÆ

WE WSPÓ£CZESNEJ POLITYCE ZAGRANICZNEJ Security as a Value in the Contemporary

Foreign Policy

Nikt bardziej celnie ni¿ amerykañscy pragmatyœci (William James i Charles- Sanders Peirce) nie uj¹³ Ÿród³a filozofii, sytuuj¹c je w konflikcie. Ta ogólna kon- statacja wydaje siê niezwykle trafna szczególnie w przypadku rozwa¿añ w ob- szarze filozofii politycznej. Zw³aszcza wówczas, gdy refleksja jest rezultatem traumatycznych wydarzeñ, które zaczynaj¹ chwiaæ naszym poczuciem intelektu- alnego panowania nad rzeczywistoœci¹, gdy wymuszaj¹ zmianê nie tylko w do- tychczasowych sposobach myœlenia, ale przede wszystkim w praktyce. Z tak¹

S ³ o w a k l u c z o w e: aksjologia, bezpieczeñ- stwo, globalizacja, godnoœæ, prawa cz³owieka,

„wojna z terroryzmem”.

S t r e s z c z e n i e

Wydarzenia z 11 wrzeœnia 2001 r. sprawi³y

¿e „bezpieczeñstwo” sta³o siê jedn¹ z kluczo- wych kategorii w dyskusji nad kszta³tem stosun- ków miêdzynarodowych. Artyku³ ma na celu ukazanie, w jakim stopniu polityczny wymiar bezpieczeñstwa wpisuje siê w debatê normatyw- no-aksjologiczn¹. Umieszczaj¹c bezpieczeñstwo poza dyskursem normatywnym, nie tylko traci- my mo¿liwoœæ jego ca³oœciowego ujêcia, lecz równie¿ nara¿amy siê na ryzyko pojawiania siê kuriozalnego odwrócenia, w którym to, co sta- nowi³o pierwotny cel naszych dzia³añ, obraca siê w swoje przeciwieñstwo.

K e y w o r d s: axiology, security, globalisa- tion, dignity, the idea of human security, human rights, “war on terrorism”.

A b s t r a c t

The events of 11 September 2001 made

“security” become one of the key categories in the discussion on the form of international re- lations. This article aims to show the extent to which the political dimension of security fits in the normative and ideological debate. Through placing security beyond the normative discour- se, not only do we lose a possibility to appro- ach it comprehensively, but we also risk the emergence of a curious inversion where what was our original objective turns into its oppo- site.

sytuacj¹ mieliœmy do czynienia po 11 wrzeœnia 2001 r., gdy w konsekwencji za- machów terrorystycznych kategoria „bezpieczeñstwo” sta³a siê jedn¹ z kluczo- wych w dyskusji nad kszta³tem stosunków miêdzynarodowych. Wydarzenia te uœwiadomi³y nam, ¿e natura zagro¿eñ zmieni³a siê na tyle, i¿ wymaga nowej koncepcji bezpieczeñstwa. Innymi s³owy, potwierdzi³y one prost¹ zale¿noœæ: gdy przestaje byæ jasne, jak powinniœmy postêpowaæ lub stajemy w obliczu sytuacji wymagaj¹cych sprzecznych dzia³añ i gdy praktyka etyczna zostaje zak³ócona przez pojawienie siê przypadku nieprzystaj¹cego do ugruntowanej teorii i prak- tyki, paradygmat bezpieczeñstwa domaga siê korekty i przewartoœciowania.

W wypadku ataków terrorystycznych podyktowane by³o to strachem o bezpie- czeñstwo rozumiane nie tylko jako mo¿liwoœæ przetrwania, czyli w jego nega- tywnym sensie, lecz równie¿ jako szansa rozwoju, a zatem w jego wymiarze po- zytywnym. Z jednej strony ataki terrorystyczne zaczêto postrzegaæ w kontekœcie sekurytyzacji, czyli jako zagro¿enie dla przetrwania, uzasadniaj¹ce zastosowanie

œrodków nadzwyczajnych¹, z drugiej – groŸba ich powtórzenia uniemo¿liwi³a lub ograniczy³a korzystanie z podstawowych praw i wolnoœci. W ten sposób te dwa aspekty przes¹dzi³y o powi¹zaniu walki z terroryzmem nie tylko w obszarze fi- lozofii polityki, lecz równie¿ etyki.

Za Christopherem S. Browningiem i Mattem McDonaldem przyjmujê, ¿e ze- stawienie bezpieczeñstwa w kontekœcie polityki i etyki jednoczy te dwa obszary w ramach krytycznego projektu studiów nad bezpieczeñstwem². Zwracam siê zatem ku podejœciu krytycznemu, które ma na celu wskazanie normatywnych preferencji zwi¹zanych z wyborami, jakich dokonujemy, i politycznych implika- cji z nich wynikaj¹cych. Za t³o rozwa¿añ pos³u¿y nam amerykañska postawa przyjêta w obliczu „wojny z terroryzmem”, gdzie bezpieczeñstwo, a dok³adniej

– przekonanie o koniecznoœci jego zapewnienia w zasadniczej mierze rozpatry- wane jest w perspektywie etycznej.

Je¿eli za Mervynem Frost¹ przyjmiemy, ¿e pytania na temat etycznoœci po- stêpowania staj¹ siê oczywiste w dwóch rodzajach sytuacji: gdy akt ewidentnie lekcewa¿y przyjête normy zachowania oraz gdy nie jest jasne, na ile w danej sytuacji postêpowanie jest etyczne, wówczas miêdzynarodowe praktyki, których jesteœmy uczestnikami, wydaj¹ siê nie ró¿niæ niczym od tych spoza obszaru po- lityki. Funkcje etyczne s¹ w nie wbudowane, a udzia³ w nich wymaga od nas przestrzegania obowi¹zuj¹cych kodeksów etycznych³. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e sytuacja komplikuje siê w warunkach postêpuj¹cej globalizacji. Okazuje siê, ¿e stworzenie nowego paradygmatu bezpieczeñstwa nie jest proste z jednego pod- stawowego powodu. Globalizacja oraz jej wielowymiarowe nastêpstwa pozosta-

1 W. Kosecki, Strach i potêga. Bezpieczeñstwo miêdzynarodowe w XXI wieku, Poltext, Warszawa 2012, s. 12–13.

2 Ch.S. Browning, M. McDonald, The Future of Critical Security Studies: Ethics and the Politics of Security, ”European Journal of International Relations” 2011, nr 19(2), s. 235–255.

j¹ wci¹¿ na tyle nierozpoznane, ¿e trudno przewidzieæ wszystkie zagro¿enia, któ- re ze sob¹ niesie, a tym bardziej im przeciwdzia³aæ. Trudno zatem zdefiniowaæ bezpieczeñstwo narodowe, zw³aszcza w perspektywie zagro¿eñ stwarzanych przez podmioty niepañstwowe o zasiêgu globalnym. Ponadto globalizacja spra- wia, ¿e ramy definicyjne samego pojêcia „bezpieczeñstwo” poszerzaj¹ siê, co ma bezpoœredni zwi¹zek z pojawiaj¹cymi siê lub ujawniaj¹cymi pod wp³ywem globa- lizacji nowymi zagro¿eniami. Sytuacjê komplikuje sama specyfika norm moral- nych, które w ponowoczesnych warunkach pozostaj¹ otwarte, niedookreœlone, a co za tym idzie – podatne na manipulacje i wp³yw partykularnych interesów. Spra- wia to, ¿e próby urzeczywistniania bezpieczeñstwa mog¹ przynieœæ zaskakuj¹- ce, nie zawsze oczekiwane rezultaty.

W ten „otwarty” kontekst wpisuje siê wiele wydarzeñ maj¹cych bezpoœredni zwi¹zek z atakami terrorystycznymi na Stany Zjednoczone Ameryki Pó³nocnej, m.in.: wojna w Iraku i Afganistanie, strategiczne aspekty amerykañskiej polityki naftowej, miêdzynarodowa wspó³praca miêdzy pañstwami maj¹ca na celu zapew- nienie bezpieczeñstwa. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e dyskusja wokó³ tych kwestii nie mo¿e zostaæ pozbawiona aspektu etycznego. Nieuchronnie domaga siê uza- sadnienia podjêtych dzia³añ nie tylko w perspektywie koniecznoœci zapewnienia bezpieczeñstwa, spoczywaj¹cej na rz¹dzie ka¿dego kraju, lecz równie¿ w kon- tekœcie ich moralnej zasadnoœci.

Mimo ¿e Niccoló Machiavelli ju¿ dawno odar³ politykê z „etycznych deko- racji”, z makiawelicznej deprecjacji etyki w polityce nie wynika, ¿e etyka zosta-

³a ca³kowicie wyparta z jej obszaru. Wed³ug Frosta, b³êdne jest twierdzenie, ¿e etyka tyle ma do polityki co cukier do herbaty, tzn. mo¿e byæ do niej dodana lub nie, w zale¿noœci od smaku⁴. Zwi¹zek miêdzy polityk¹ a etyk¹ jest niezaprze- czalny w ka¿dym z jej wymiarów, zarówno wewnêtrznym, jak i zewnêtrznym.

Bior¹c pod uwagê fakt, ¿e cz³owiek jest istot¹ moraln¹, w pe³ni odpowiedzialn¹ za swoje dzia³ania, z odpowiedzialnoœci tej nie sposób wy³¹czyæ samej polityki.

Zgodnie z sugesti¹ Frosta, mylne jest zatem twierdzenie, jakoby zagraniczni de- cydenci mieli wybór, czy ³¹czyæ politykê z etyk¹, czy mo¿e usun¹æ etykê poza jej obrêb. Jesteœmy etycznie zdeterminowani we wszystkim, co robimy. Decyzje polityczne nie s¹ wyj¹tkiem. Wszak ludzka forma bytu tym ró¿ni siê od innych,

¿e jej podbudowê stanowi aksjologiczny paradygmat godnoœci cz³owieka. To on przes¹dza o zwi¹zku etyki i bezpieczeñstwa. To w³aœnie ze wzglêdu na ludzk¹ godnoœæ (gdy mówimy o bezpieczeñstwie podmiotu) bierzemy pod uwagê coœ

wiêcej ani¿eli jednostkowe czy grupowe przetrwanie, a mianowicie – dobrobyt i wolnoœæ, czyli jakoœæ ¿ycia rozumian¹ przynajmniej jako mo¿liwoœæ rozwoju.

3 M. Frost, The Ethics of Humanitarian Intervention: Protecting Civilians to Make Demo- cratic Citizenship Possible, (w:) K.E. Smith, M. Light (eds.), Ethics and Foreign Policy, Cam- bridge University Press 2012, s. 37.

4 Ibidem, s. 34.

Tym, co w zachodnim krêgu kulturowym ³¹czy oba pojêcia, tj. etykê i bez- pieczeñstwo, s¹ prawa cz³owieka. Bezpieczeñstwo w sensie pozytywnym wi¹¿e siê z mo¿liwoœci¹ nieskrêpowanego rozwoju, z poczuciem na tyle trwa³ej stabi- lizacji, by umo¿liwia³a ona podmiotom bez wiêkszych przeszkód realizowaæ ob- rane cele. Jej g³ównym odniesieniem okazuje siê zatem jednostka, a celem – za- pewnienie jej podstawowych praw i wolnoœci, które de facto decyduj¹ o jakoœci

¿ycia, co nie jest bez znaczenia dla ogólnie pojêtego bezpieczeñstwa.

Jak wskazuje Krzysztof Drabik, gwarancja niezbywalnoœci praw potwierdza nasz¹ podmiotowoœæ, odzwierciedlaj¹c moralny i aksjologiczny wymiar ludzkiej egzystencji. Prawa cz³owieka wyznaczaj¹ horyzont, który wykracza poza czysto biologiczne trwanie i znajduje siê na wy¿szym, aksjologiczno-normatywnym poziomie egzystencji. W rzeczywistoœci to prawa cz³owieka stanowi¹ swoist¹ teoretyczno-moraln¹ podbudowê dla szeroko pojmowanych dzia³añ na rzecz bez- pieczeñstwa⁵. To w ich kontekœcie rodz¹ siê etyczne dylematy dotycz¹ce, z jed- nej strony, kwestii s³usznoœci upowszechniania praw cz³owieka i wolnoœci z nich wynikaj¹cych, z drugiej – koniecznoœci ich zapewnienia jako niezbêdnego wa- runku bezpieczeñstwa. Oczywiste jest, ¿e dyskurs ten rozwija siê na dwóch p³asz- czyznach: miêdzy cywilizacjami, odmiennymi kulturami, ale jednoczeœnie – jak okreœli³ to Jürgen Habermas – jest dialogiem „Zachodu z samym sob¹”. Kultura w zasadniczej mierze determinuje kszta³t debaty nad bezpieczeñstwem, a co za tym idzie – równie¿ praktyczny wymiar jego realizacji. Nie bez znaczenia zatem pozostaje to, w jakim obszarze kulturowym dyskusja ta jest podejmowana. Sku- teczne metody i œrodki stosowane w celu uzyskania bezpieczeñstwa nie powsta- j¹ w pró¿ni, zawsze uwzglêdniaj¹ spo³eczne i kulturowe si³y kszta³tuj¹ce nasze rozumienie bezpieczeñstwa i zagro¿enia, jak te¿ to, co cenimy najbardziej i co determinuje nasz¹ odpowiedŸ na kryzys czy katastrofê. St¹d te¿ dialog wokó³ bezpieczeñstwa zakreœla co najmniej kilka krêgów i ró¿nicuje siê w zale¿noœci od tego, w którym z nich siê pojawia.

W zachodnim krêgu kulturowym porz¹dek praw cz³owieka i ich rosn¹ce zna- czenie wpisuj¹ siê w zakres tego, co okreœlamy mianem bezpieczeñstwa w jego pozytywnym aspekcie. Pojêcie to mo¿na sprowadziæ do ca³ego kompleksu praw cz³owieka, poczynaj¹c od najstarszych dotycz¹cych praw osobistych i politycz- nych, przez gospodarcze, socjalne i kulturowe, a koñcz¹c na prawach chroni¹- cych ró¿nego rodzaju mniejszoœci. Wszelkie umowy miêdzynarodowe, które obejmuj¹ coraz szerszy zakres praw: obywatelskich i politycznych, socjalnych i ekonomicznych, solidarnoœciowych (m.in. prawo do: rozwoju, spokoju, czyste- go œrodowiska, to¿samoœci kulturowej, prawa zwi¹zane ze statusem kobiet, pra- wa przysz³ych pokoleñ) oraz dzia³ania maj¹ce na celu uznanie i ochronê praw

5 Szerzej zob.: K. Drabik, Bezpieczeñstwo personalne i strukturalne, Wydawnictwo AON, Warszawa 2013, s. 124–130.

mniejszoœci⁶, w zachodnim krêgu kulturowym uznaje siê za gwarancjê bezpie- czeñstwa pozytywnego. Niemniej jednak zmiany, jakie dokona³y siê na przestrze- ni wieków, objê³y równie¿ zasady prowadzenia wojen oraz regu³y prawa huma- nitarnego w odniesieniu do konfliktów wewnêtrznych i wojen domowych, co z kolei wpisuje siê w mo¿liwoœæ zabezpieczenia negatywnego aspektu bezpie- czeñstwa. Tak szeroko rozbudowany katalog praw zosta³ œciœle zwi¹zany z argu- mentem dotycz¹cym ich wspó³zale¿noœci i niepodzielnoœci, co równie¿ wyra¿a siê w korelacji i integralnoœci obu aspektów bezpieczeñstwa. Jak argumentowa³ Carlos Santiago Niño, projekt praw cz³owieka jest nade wszystko œwiadom¹ i sztuczn¹ konstrukcj¹, zaprojektowan¹, by utrzymaæ w mocy godnoœæ cz³owie- ka i zapobiec cierpieniom w obliczu trwa³ego ludzkiego bestialstwa⁷.

Za g³ówny aksjologiczny fundament praw cz³owieka najczêœciej przyjmuje siê godnoœæ, której najg³êbsza œwiadomoœæ pojawia siê wraz z zachwianiem po- czucia bezpieczeñstwa, czyli wraz z zagro¿eniem. „Mówi siê o godnoœci, ¿e jej najbardziej w³aœciwym jêzykiem jest jêzyk praw. St¹d te¿ pojêcie godnoœci naj- czêœciej mo¿emy znaleŸæ w postulatach i dokumentach politycznych. Godnoœæ jest has³em sztandarowym grup walcz¹cych o swoj¹ podmiotowoœæ [...], a wiêc de facto – o prawa i ich respektowanie”⁸ – wskazuje Magdalena Œroda. Z tego powodu pojêcie to odnajdziemy w wielu aktach prawnych prawa miêdzynarodo- wego, m.in. w preambu³ach Karty Narodów Zjednoczonych z dnia 26 czerwca 1945 r. i Miêdzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, w Po- wszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka z dnia 10 grudnia 1948 r., w Miêdzyna- rodowym Pakcie Praw Cz³owieka z dnia 16 grudnia 1966 r., w Miêdzynarodo- wym Pakcie Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturowych⁹ i wielu innych.

Godnoœæ jako aksjologiczny fundament praw cz³owieka odnosi siê zarówno do pojêcia bezpieczeñstwa, jak i do obszaru etyki, gdzie bezsprzecznie uchodzi za podstawê moralnoœci. W swej istocie prawa cz³owieka zawarte w wy¿ej przy- wo³anych dokumentach stanowi¹ przed³u¿enie idei godnoœci w sferze spo³ecz- no-politycznej, to z niej wyprowadza siê mnogoœæ praw, które ³¹cznie zagwaran- towaæ maj¹ trwanie bytu ludzkiego i potwierdzaæ jego niezbywaln¹ wartoœæ.

Realizacja tych dwóch postulatów toczy siê, z jednej strony, w sferze moralnej, wówczas gdy przeciwdzia³amy ³amaniu praw cz³owieka, z drugiej – w obszarze polityki, ³¹cz¹c siê z walk¹ o ustrój, który zapewnia³by ich przestrzeganie¹⁰. Jak

6 Zob.: A. Hurrell, Power, Principles and Prudence:Protecting Human Rights in a Deeply Divided World, (w:) T. Dunne, N.J. Wheeler (eds.), Human Rights in Global Politics, Cambrid- ge University Press 1999, s. 278–279 i nast.

7 Cyt. za: ibidem, s. 299.

8 M. Œroda, Idea godnoœci w kulturze i etyce, Wydzia³ Filozofii i Socjologii UW, Warsza- wa 1993, s. 7.

9 Szerzej zob.: M. Chmaj, Godnoœæ cz³owieka jako Ÿród³o jego godnoœci i praw, (w:) M. Chmaj i in., Konstytucyjne wolnoœci i prawa w Polsce. Zasady ogólne, t. 1, s. 73–90.

10 M. Œroda, op. cit., s. 106.

trafnie wyrazi³a to Œroda: „godnoœæ cz³owieka stanowi teoretyczn¹ i praktyczn¹ racjê tak dla praw cz³owieka zwi¹zanych ze spo³eczno-polityczn¹ konotacj¹ god- noœci (godnoœci obywatela), jak i dla obowi¹zków moralnych zwi¹zanych z po- jêciem godnoœci w konotacji etyczno-intelektualnej”¹¹.

Jeœli przyjmiemy ca³kowicie oczywist¹ tezê, zgodnie z któr¹ reakcj¹ na za- gro¿enie jest kontrola, przewidywalnoœæ, w znacznej mierze sprowadzaj¹ca siê do przestrzegania regulacji prawnych, jak równie¿ pewnego zbioru nieregulowa- nych przez prawo wymogów zachowania funkcjonuj¹cych w ka¿dej wspólnocie, oka¿e siê, ¿e odpowiedzi¹ na niepewnoœæ jest etyka. Ustalone normy postêpo- wania, tzn. zgodne z wymogami stawianymi przez dan¹ spo³ecznoœæ, czyni¹ na- sz¹ rzeczywistoœæ bardziej przewidywaln¹ i jednoczeœnie bezpieczniejsz¹. Bez- pieczeñstwo jest wyrazem pewnych za³o¿eñ, które wspólnie akceptujemy i których przestrzegamy, dziêki czemu zyskujemy wzglêdne poczucie pewnoœci przyjêtych wzorów zachowañ i dzia³añ. Jesteœmy wówczas w stanie przewidy- waæ zagro¿enia i uprzedzaæ sytuacje, które mog³yby zachwiaæ naszym poczuciem bezpieczeñstwa. W tym sensie etyka, rozumiana jako pewien zespó³ wspólnie podzielanych norm i przestrzeganych zasad, stanowi nieod³¹czny element bez- pieczeñstwa. Nie sposób mówiæ o bezpieczeñstwie, co wiêcej, kszta³towaæ bez- pieczn¹ przestrzeñ poza dyskursem etycznym oraz postêpuj¹c wbrew przyjêtym zasadom. Wydaje siê, ¿e nic bardziej nie potwierdzi³o tej tezy ni¿ ataki terrory- styczne i odpowiedŸ na nie.

Za spraw¹ wydarzeñ z 11 wrzeœnia 2001 r. powróci³ paradygmat bezpieczeñ- stwa dominuj¹cy podczas zimnej wojny, zogniskowany wokó³ podstawowej opo- zycji wojna–pokój, gdy o bezpieczeñstwie decydowa³y g³ównie czynniki militar- ne, a w³aœciwie sprowadzane by³o ono do braku militarnych zagro¿eñ. Po upadku

œwiata bipolarnego bezpieczeñstwo przesta³o byæ rozpatrywane jako zwi¹zane wy³¹cznie z zagadnieniem klasycznie pojêtej wojny i pokoju. Obecnie coraz czê-

œciej ³¹czone jest z nastêpstwem szeroko pojêtej emancypacji cz³owieka, rozwoju cywilizacji i postêpu. Ten wymiar bezpieczeñstwa (okreœlany mianem pozytywne- go) odchodzi od prostego uto¿samiania go z brakiem zagro¿eñ, zdecydowanie poszerza ramy jego definicji o aspekt zwi¹zany z mo¿liwoœci¹ nieskrêpowanego rozwoju ukierunkowanego na prawa i ludzkie potrzeby. Bior¹c pod uwagê fakt,

¿e bezpieczeñstwo nie dotyczy ju¿ wy³¹cznie wymiaru militarnego, a obejmuje swym zakresem wiele innego rodzaju aspektów, jego zapewnienie staje siê o wiele trudniejsze ni¿ kiedyœ. W ten sposób poszerza siê równie¿ obszar zagad- nieñ etycznych, które pojawiaj¹ siê w powi¹zaniu z has³em „bezpieczeñstwo”.

Jak wskazuj¹ Browning i McDonald, ta wizja bezpieczeñstwa ukierunkowuje pañstwo na jeden zasadniczy cel – zapewnienia szeroko pojêtego dobrobytu swo- im obywatelom. Wyra¿a siê w próbie przeformu³owania bezpieczeñstwa w kie-

11 Ibidem.

runku praw i potrzeb ludzkich. W tym kontekœcie dyskurs wokó³ bezpieczeñstwa pozytywnego ³¹czy siê z fundamentalnym pojêciem „dobra”. Browning i McDo- nald podkreœlaj¹ jednak, ¿e w projekcie badañ krytycznych nad bezpieczeñstwem w jego etycznej artykulacji zasadniczo unika siê definicji fundamentalnych po- jêæ, takich jak np. „dobro”, koncentruj¹c siê na tym, co stanowi o postêpie, za- zwyczaj definiowanym w kategoriach rozszerzania przestrzeni dialogowej¹². W tym kontekœcie bezpieczeñstwo powinno zasadzaæ siê na trosce o poszerza- nie sfery dialogu, który wydaje siê mo¿liwy jedynie w oparciu o jakiœ wspólny fundament. We wspó³czesnej polityce zagranicznej z pewnoœci¹ s¹ nim w³aœnie prawa cz³owieka. Kwesti¹ dyskusyjn¹ pozostaje to, czy nale¿y uznaæ je za uniwer- salny wymóg realizacji bezpieczeñstwa. Niezale¿nie od udzielanych odpowiedzi jedno pozostaje bezdyskusyjne: zagadnienie to wpisuje siê w kontekst aksjologicz- no-normatywny. Dyskurs nad statusem praw cz³owieka, ich funkcj¹ i sposobami zapewniania dotyka nie tylko prawnego, formalnego aspektu ich realizacji, to przede wszystkim dyskurs aksjologiczno-normatywny.

Jak wskazuje Andrew Hurrell, miêdzynarodowa i ponadnarodowa kultura praw cz³owieka obejmuje szeroko udostêpniony wspólny jêzyk, w³¹czaj¹c w to wiarygodn¹, dobrze rozwiniêt¹ strukturê normatywn¹, w stosunku do której dy- stansuje siê bardzo niewiele grup. Ten wspólny dyskurs zak³ada ogóln¹ akcepta- cjê pewnych zasad i procesów oraz szczególnego rodzaju racjonalnoœæ i argu- mentacjê. To on ogranicza zakres dopuszczalnych uzasadnieñ i motywacji; to on upowa¿nia poszczególne grupy i instytucje do okreœlonych dzia³añ; i to on po- maga stworzyæ zachêtê dla socjalizacji i internalizacji. Jest on, co oczywiste, kszta³towany przez historyczne Ÿród³a danej kultury, pozostaje jednak otwarty, dynamiczny i odporny na sta³e zaw³adniêcie przez partykularne interesy czy gru- py politycznej w³adzy¹³.

W sporze o bezpieczeñstwo pojawiaj¹ siê równie¿ g³osy krytyczne, upatru- j¹ce w postulacie urzeczywistniania pozytywnego aspektu bezpieczeñstwa groŸ- bê pojawienia siê pewnych nadu¿yæ z tego wynikaj¹cych. Jako przyk³ad tego rodzaju ryzyka przywo³ywana jest m.in. idea human security¹⁴ (traktowana jako forma bezpieczeñstwa pozytywnego), realizacja której, w opinii krytyków, oka- za³a siê pretekstem do dalszego wspierania liberalnych form rz¹dów na ca³ym

œwiecie. W tym sensie sta³a siê ona czêœci¹ ideologicznej pu³apki pomagaj¹cej promowaæ po³¹czenie bezpieczeñstwa i rozwoju liberalnej polityki przez wiele pañstw zachodnich, których dzia³ania w wiêkszoœci okaza³y siê szkodliwe, wspie-

12 Ch.S. Browning, M. McDonald, op. cit., s. 243.

13 A. Hurrell, op. cit., s. 299.

14 United Nations Development Programme 1994, s. 24. Raport ONZ z 1994 r., mówi¹c o komponentach human security, szczególn¹ rolê przypisuje dwóm z nich: wolnoœci od strachu i wolnoœci od niedostatku. Zob. [online] <http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/255/hdr _1994_en_complete_nostats.pdf>, dostêp: 1.12.2011.

raj¹ce neoimperialistyczn¹ politykê interwencji wojskowych w krajach rozwija- j¹cych siê¹⁵.

Okazuje siê zatem, ¿e realizacja pozytywnego aspektu bezpieczeñstwa nie- sie ze sob¹ równie¿ pewne zagro¿enia. Jego za³o¿enia i cele mog¹ zostaæ wyko- rzystane w sposób zupe³nie odmienny od pierwotnie zak³adanych, przeciwny ni¿

wskazuj¹ na to przyjête normy prawne i moralne zobowi¹zania. „Wojna z terro- ryzmem” potwierdzi³a te obawy. Co wiêcej, w po³¹czeniu z sekurytyzacj¹ da³a zielone œwiat³o polityce si³y, która powo³uj¹c siê na „stan wyj¹tkowy”, umo¿li- wi³a rz¹dom stosowanie nadzwyczajnych œrodków, co do których nie by³o pew- noœci, ¿e s¹ konieczne i proporcjonalne do wyzwañ w zakresie bezpieczeñstwa.

W ten sposób realizacja bezpieczeñstwa pozytywnego potwierdzi³a realnoœæ groŸ- by pojawiania siê zachodniej hegemonii i liberalnego imperializmu kulturowego.

Na mo¿liwoœæ tego rodzaju odwrócenia zwraca uwagê Edward Newman, analizu- j¹c znaczenie idei human security. Przestrzega on, ¿e zawsze istnieje niebezpie- czeñstwo, i¿ mo¿e ona przybraæ formê pretekstu do hegemonicznej, interwencyj- nej, a nawet wojskowej polityki. W najlepszym wypadku pañstwa mog¹ dzia³aæ w dobrej wierze, ale stale istnieje groŸba, ¿e skutki ryzykownych przedsiêwziêæ przybior¹ etnocentryczn¹ i paternalistyczn¹ postaæ. W najgorszym wypadku hu- man security mo¿e staæ siê wrêcz impulsem ku zastosowaniu polityki si³y¹⁶.

Wyrazem takiego rozumianej sekurytyzacji sta³a siê „wojna z terroryzmem”, jak równie¿ wojna „prewencyjna” w Iraku. Potwierdzi³o to obawy nie tylko co do mo¿liwoœci, ale równie¿ realnoœci stosowania si³y w stosunkach miêdzynaro- dowych przez pañstwa pozostaj¹ce w obszarze, który Francis Fukuyama okre-

œla³ mianem „pohistorycznego”. Ani jedna, ani druga wojna nie mia³a charakte- ru obronnego czy prewencyjnego, co powszechnie uznawane jest za moralnie uzasadnione i sprawiedliwe. W rzeczywistoœci by³y one sugestywnym przeja- wem zbrojnej agresji. Oczywiœcie towarzyszy³ im nacisk na promowanie de- mokracji i praw cz³owieka, w œlad za powszechnym przekonaniem, w myœl którego demokracja jest systemem sprzyjaj¹cym ochronie praw cz³owieka i od- wrotnie – demokracje, które respektuj¹ prawa obywateli, s¹ zazwyczaj bardziej stabilne. Cel ten przyniós³ jednak skutek przeciwny. Wojna z terroryzmem i jej nastêpstwa ukaza³y, jak niewiele jesteœmy w stanie uczyniæ, nie ³ami¹c podsta- wowych praw. Reakcja na globalny terroryzm ujawni³a, jak kruche i niepewne s¹ demokratyczno-liberalne wartoœci. Dowiedzieliœmy siê, jak ³atwo mo¿na pod- wa¿yæ ustrój stanowi¹cy ich fundament, jak ³atwo, broni¹c go, naruszyæ jego podstawowe zasady, a tym samym naraziæ siê na zarzut oportunizmu czy hipo-

15 Zob.: R. Christie, Critical Voices and Human Security: To Endure, To Engage or To Critique?, “Security Dialogue” 2010, nr 41(2), s. 169–190; M. Duffield, Development, Security and Unending War, Polity Press, Oxford 2007; E. Newman, Critical Human Security Studies,

“Review of International Studies” 2010, nr 36(1), s. 77–94.

16 E. Newman, op. cit., s. 88.

kryzji¹⁷. W tym kontekœcie mo¿na przyj¹æ, ¿e bezpieczeñstwo, z chwil¹ gdy przesta³o byæ wi¹zane jedynie z kwesti¹ zagro¿eñ, w pewnym sensie uleg³o roz- proszeniu. Gdy zaczê³o obejmowaæ swym zakresem coraz liczniejsze obszary ludzkiej dzia³alnoœci, sta³o siê mniej rozpoznawalne, nie tylko trudniejsze do zdefiniowania, ale równie¿ – urzeczywistniania. To m.in. sprawia, ¿e staje siê coraz mniej jasne i nie ma zgody co do tego, w jaki sposób demokratyczne pañ- stwa powinny spe³niaæ najbardziej podstawowy obowi¹zek rz¹du, jakim jest za- pewnienie bezpieczeñstwa.

O nieokreœlonoœci bezpieczeñstwa z pewnoœci¹ decyduj¹ warunki, w jakich realizowane s¹ jego postulaty. Etyka ponowoczesna, która w rezultacie zachodz¹- cych zmian sta³a siê odpowiedzi¹ na dysfunkcjonalnoœæ tradycyjnych systemów etycznych, jednoczeœnie staje siê obszarem pozbawionym jasno okreœlonych re- gu³ postêpowania. W ponowoczesnych warunkach, w których zanegowaliœmy wszelkie znaczeniowe horyzonty, kieruj¹c siê w stronê swoistego nihilizmu, po- szukiwanie bezpieczeñstwa staje siê nie tylko utrudnione, ale mo¿e przybraæ prze- wrotn¹ formê – przynieœæ skutek przeciwny od zamierzonego. Trudno nie zgodziæ siê ze stwierdzeniem Terriego Eagletona, i¿ „zapobieganie terrorowi zmusza do przywdziania jego szat”¹⁸. Kiedy przyjmujemy postawê neguj¹c¹ to, co oficjal- nie uznane za regu³ê, normê w stosunkach miêdzynarodowych, wówczas bezpie- czeñstwo zostaje zagro¿one na najbardziej podstawowym poziomie – egzysten- cjalnym, sprowadzaj¹cym siê do umo¿liwienia trwania bytu (indywidualnego lub zbiorowego). Tego rodzaju przyk³adów ilustruj¹cych tê krótk¹ konkluzjê mo¿na podaæ co najmniej kilka. Wojna z terroryzmem, która potwierdzi³a tezê o stoso- waniu tzw. podwójnych standardów w polityce zagranicznej; inwazja na Irak, któ- ra sta³a siê wyrazem wci¹¿, jak siê okazuje, obowi¹zuj¹cej polityki si³y w stosun- kach miêdzynarodowych¹⁹, w praktyce bardziej przypominaj¹c wojnê agresywn¹ ni¿ prewencyjn¹; ustawa Patriot Act²⁰, Strategia bezpieczeñstwa Narodowego Sta-

17 Szerzej na ten temat pisa³am w: Bezpieczeñstwo miêdzynarodowe w demokracji liberal- nej (w perspektywie filozoficznej), (w:) J. Kajetanowicz (red.), Bezpieczeñstwo wspó³czesnego

œwiata. Miêdzynarodowe uwarunkowania polityczne i wojskowe, Instytut Naukowo-Wydawni- czy, Poznañ 2013, s. 53–64.

18 T. Eagleton, Œwiêty terror, prze³. J. Konieczny, Znak, Kraków 2008, s. 115.

19 Szerzej zob.: R. Kagan, Potêga i raj. Ameryka i Europa w nowym porz¹dku œwiata, prze³. W. Turopolski, Studio Emka, Warszawa 2003.

20 Patriot Act udziela przyzwolenia na praktyki, które jawnie naruszaj¹ podstawowe swo- body obywatelskie. Dochodzi do tego w rezultacie naruszenia jednej z podstawowych zasad konstytucyjnych, tj. separacji w³adz. Przyznaj¹c w³adzy wykonawczej uprawnienia w³adzy s¹- downiczej, Patriot Act zezwala m.in. na uwiêzienie bez s¹du czy aktu oskar¿enia cudzoziemca podejrzanego o terroryzm, upowa¿nia do wymiany informacji na szerok¹ skalê miêdzy agenda- mi wywiadu a policj¹, przyzwala na inwazyjne techniki inwigilacji (np. dopuszcza dokonanie rewizji pod nieobecnoœæ osoby podejrzanej, dopuszcza, bez nakazu s¹dowego, dostêp do jego danych medycznych, finansowych, telefonicznych, itp.). Szerzej zob. np.: J.-C. Paye, Schy³ek pañstwa prawa, prze³. H. Jankowska, „Le Monde Diplomatique” 2006, nr 7, s. 16–17.

nów Zjednoczonych Ameryki zawieraj¹ca nowatorsk¹ i niezwykle skrajn¹ kon- cepcjê dotycz¹c¹ u¿ywania si³y w œwiecie, która nie by³a jedn¹ z doktryn wojny obronnej i nie mia³a podstaw w miêdzynarodowym prawie, raczej opiera³a siê na przekonaniu, ¿e jeœli zaistnieje jakiekolwiek zagro¿enie dla dominuj¹cej po- zycji Stanów Zjednoczonych w œwiecie, wówczas bêd¹ one mia³y prawo do jego zniszczenia, zanim w pe³ni siê urzeczywistni²¹. Dyskurs, który rozbrzmia³ za ich spraw¹, bardziej przybra³ formê polemiki nad ich etycznymi implikacjami ni¿

nad kwesti¹ samej wojny i jej politycznych skutków.

Realia wspó³czesnej rzeczywistoœci – globalizacja, postêp technologiczno- informacyjny ze wszystkimi wielowymiarowymi skutkami – zasadniczo zmienia- j¹ charakter obszarów bêd¹cych przedmiotem naszych rozwa¿añ. Bezpieczeñ- stwo, jak ju¿ zosta³o nadmienione, staje siê pojêciem coraz mniej precyzyjnym, obejmuje coraz liczniejsze obszary ludzkiego ¿ycia, a w efekcie jest nie tylko trudniejsze w zdefiniowaniu, lecz równie¿ w realizacji. Podobnie rzecz ma siê z etyk¹, gdzie os³abienie jej fundamentu, czyli moralnoœci, sprawia, ¿e zasady postêpowania, dokonywane wybory i ich ocena w warunkach ró¿norodnoœci, zmiennoœci oraz nieprzewidywalnoœci zostaj¹ pozbawione jasnych kryteriów.

W ponowoczesnoœci bezpieczeñstwu i etyce brak sta³ych odniesieñ. Ponowocze- sna rzeczywistoœæ zdominowana przez p³ynnoœæ, niepewnoœæ, nieokreœlonoœæ, tworzy warunki, w których przewa¿a poczucie ró¿nego rodzaju zagro¿eñ, a ety- ka ponowoczesna jest jedynym z czynników, które mog¹ ten stan potêgowaæ.

Z pewnoœci¹ jest to rezultatem zaniku „pêdu do rozwi¹zañ ostatecznych”. Jak okreœla to Zygmunt Bauman: „wysycha zapa³ (a nabiera mocy niechêæ) do wszechogarniaj¹cych modeli ³adu, w jakich wszystko byæ mia³o na w³aœciwym miejscu i nie zostawa³o ju¿ nic, dla czego miejsca by nie przewidziano – i ¿e w sumie coraz wiêcej w œwiecie si³y zainteresowanych wrêcz w trwaniu i po- g³êbianiu siê zró¿nicowania, nieokreœlenia, zagmatwania i nieuporz¹dkowania warunków ¿ycia ludzkiego i ¿ycia samego”²². W sytuacji, gdy ³ad by³ czymœ

trwa³ym, zasadza³ siê na œciœle okreœlonych wymogach, zasadach i sposobach jego realizacji, a jednoczeœnie bardziej rozpoznawalnymi czyni³ towarzysz¹ce mu zagro¿enia, silnie wzmacnia³ poczucie bezpieczeñstwa. Z chwil¹, gdy przesta³ byæ postrzegany jako oczywisty, co wiêcej, uniwersalny w obliczu ró¿nych, czê- sto sprzecznych jego form czy projekcji, równie¿ poczucie bezpieczeñstwa ma- leje. „Polityka bloków, która do niedawna dominowa³a kulê ziemsk¹, przera¿a³a potwornoœci¹ przewidywalnych nastêpstw; cokolwiek j¹ zast¹pi³o, przera¿a nie- przewidywalnoœci¹ mo¿liwoœci; przy braku jasnych map i logicznej konsekwen- cji nie wiadomo, czego nale¿y siê spodziewa攲³ – pisa³ Bauman.

21 Szerzej zob.: N. Chomsky, Imperial Ambitions. Conversations on the Post-9/11 World, Metropolian Books, New York 2005.

22 Z. Bauman, Ponowoczesnoœæ jako Ÿród³o cierpieñ, Sic, Warszawa 2000, s. 26.

23 Ibidem, s. 45.

Z pewnoœci¹ bezpieczeñstwo w zasadniczej mierze dotyczy praw i wartoœci, których konfliktowoœæ okazuje siê czymœ nieuniknionym. Staje siê ono terenem zarówno teoretycznych rozwa¿añ, z którym filozofowie moralnoœci zaczynaj¹ siê mierzyæ, jak i praktycznych zmagañ, gdzie regu³y wyboru miêdzy okreœlonymi, czêsto skonfliktowanymi wartoœciami wpisuj¹ siê w kontekst etyczny. Wiêkszoœæ wyborów miêdzy zawi³oœciami mo¿liwych relacji zachodz¹cych miêdzy prawa- mi jednostek i grup (w obszarze polityki miêdzynarodowej) wymaga odpowied- niej argumentacji ugruntowanej w teorii moralnej. W zasadniczej mierze chodzi o zachowanie równowagi miêdzy interesami odmiennych podmiotów, mo¿liwo-

œciami ich realizacji decyduj¹cymi o kszta³cie i poczuciu bezpieczeñstwa a mo- ralnymi wymogami zwi¹zanymi z ludzk¹ godnoœci¹. Kwestia ta dotyka kilku poziomów: samych jednostek, pañstw, odmiennych kultur. Wszelkie próby zuni- wersalizowania zasad bezpieczeñstwa z góry skazane s¹ na pora¿kê. Odmienne konteksty kulturowe, spo³eczne i historyczne okreœlaj¹ ró¿ne logiki bezpieczeñ- stwa. Otwarte pozostaje pytanie: czy jesteœmy w stanie pogodziæ wymogi zapew- niaj¹ce bezpieczeñstwo w jak¿e wci¹¿ zró¿nicowanym œwiecie i przy wci¹¿

skomplikowanym charakterze samej polityki œwiatowej?

W kontekœcie wspó³czesnych wydarzeñ nader ¿ywa sta³a siê polemika doty- cz¹ca postulatu wolnoœci oraz koniecznoœci jej ograniczenia w imiê bezpieczeñ- stwa²⁴. Nie mo¿emy zapominaæ, ¿e zawsze istnieje ryzyko przekroczenia przez pañstwo/ rz¹d granicy, poza któr¹ pojawiaj¹ siê moralne w¹tpliwoœci co do po- dejmowanych dzia³añ, poza któr¹ istnieje groŸba nadu¿ycia przez w³adzê œrod- ków i si³y, jakimi dysponuje. Pojawia siê wówczas pytanie: czy tego rodzaju sy- tuacja sprzyja podniesieniu poziomu bezpieczeñstwa? Gdzie jest granica, poza któr¹ koniecznoœæ zapewnienia bezpieczeñstwa staje siê sama w swych skutkach niebezpieczna?

Nie ma zgody co do kwestii, czy uchylenie praw faktycznie mo¿e przyczy- niæ siê do wzrostu poczucia bezpieczeñstwa. Czy prawa cz³owieka mog¹ byæ traktowane jako przedmiot u¿ytecznoœci spo³ecznej? Nie ulega jednak w¹tpliwo-

œci, jak wskazuje Jeremi Waldoron, ¿e nawet jeœli bardzo nieliczni uwa¿aj¹, ¿e prawo powinno byæ ca³kowicie odporne na bardzo du¿e zmiany w kosztach spo-

³ecznych, nie ma prawie nikogo, kto uwa¿a, ¿e powinno byæ dostosowane w ka¿- dym przypadku, gdy wydaje siê, ¿e inne prawo mo¿e coœ na tej korekcie zyskaæ.

Prawie ka¿dy uwa¿a, ¿e korekta prawa wymaga argumentów za ich uzasadnie- niem – argumentów, które zwracaj¹ uwagê na ich szczególny charakter, na prio- rytet teorii moralnej oraz zawi³oœci ró¿nych mo¿liwych relacji miêdzy prawami jednego i drugiego podmiotu²⁵.

24 Na ten temat szerzej pisa³am w: Bezpieczeñstwo i wolnoœæ w œwietle idei równowagi,

„Humanistyka i Przyrodoznawstwo” 2014, nr 20, s. 335–345.

25 J. Waldron, Security and Liberty: The Image of Balance, “The Journal of Political Phi- losophy” 2003, t. 11, nr 2, sp. 199–200.

Nale¿y mieæ œwiadomoœæ, ¿e podejmuj¹c dzia³ania na rzecz bezpieczeñstwa, eliminuj¹c istniej¹ce, jak i potencjalne zagro¿enia, bezpieczeñstwo nie mo¿e byæ postrzegane wy³¹cznie jako wartoœæ instrumentalna. Tego rodzaju redukcja nie tylko uniemo¿liwia systemowe ujêcie istoty bezpieczeñstwa, ale równie¿ nara¿a nas na niebezpieczeñstwo, ¿e stanie siê ono narzêdziem realizacji innych celów ni¿eli te, którym powinno s³u¿yæ, tzn. zachowaniu ¿ycia, podnoszeniu jego ja- koœci, doskonaleniu ludzkiej formy bytu²⁶. Poniewa¿ mówi¹c o bezpieczeñstwie, jednoczeœnie powo³ujemy siê na wartoœæ najwy¿sz¹, jak¹ bezsprzecznie jest ¿y- cie, nie sposób nie pytaæ o cel, sens i skutki dzia³añ podejmowanych w jego obronie – o to, do czego prowadz¹ lub prowadziæ mog¹. Bezpieczeñstwo ujête jako wartoœæ domaga siê dyskusji w obszarze aksjologicznym. Z tego powodu nie mo¿emy dyskursu nad bezpieczeñstwem umieœciæ poza sfer¹ normatywnego ogl¹du. Jest on konieczny nie tylko ze wzglêdu na mo¿liwoœci ca³oœciowego ujê- cia samego bezpieczeñstwa, lecz równie¿ unikniêcia ryzyka zaistnienia kuriozal- nego odwrócenia, w którym to, co stanowi³o pierwotny cel, obraca siê w swoje przeciwieñstwo.

26 Zob. J. Œwiniarski, O naturze bezpieczeñstwa. Prolegomena do zagadnieñ ogólnych, Wyd. Makuliñski, Warszawa–Pruszków 1997.