ROCZNIKI SOCJOLOGII RODZINY XVII
UAM 2006
RECENZJE
W ie lis ła w a W a r z y w o d a -K r u s z y ń s k a , P io tr S z u k a ls k i (red.), Rodzina
w zmieniającym się społeczeństwie polskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkie
go, Łódź 2004, s. 272
W słowie wprow adzającym współredaktorka recenzowanej publikacji, W ielisława W arzywoda-Kruszyńska, przypomniała dokonania ośrodka łódzkiego w ramach badań nad rodziną. Badaczka przywołała tu najważniejsze projekty badaw cze oraz ich znam ie nitych autorów, poczynając od Antoniny Kłoskowskiej oraz Jana Lutyńskiego - pionie rów badań nad rodziną na Uniwersytecie Łódzkim w latach 50. i 60. XX wieku.
Wieloletnia kontynuacja zainteresowań różnorodnym i aspektam i życia m ałżeńskie go i rodzinnego przez W ielisławę W arzyw odę-Kruszyńską, Jerzego Krzyszkowskiego, Lyndę Walters oraz współpracowników: Grażynę M ikołajczyk-Lerm an oraz Jolantę Grotowską-Leder zaowocowała ważnym projektem badaw czym finansow anym przez Komisję Europejską w ram ach 5 Programu Ramowego, pt. „Im proving Policy Responses and Outcomes to Socio-Economic Challanges: changing family structures, policy and practice (IPRO SEC).", którego koordynatorem była profesor Linda Hantrais z Uniw er sytetu w Loughborough.
Zasługi Uniw ersytetu Łódzkiego na polu badań nad rodziną włączyły Polskę, obok innych ośmiu krajów (zarówno członków Unii Europejskiej, jak i państw kandydujących do wejścia do w spólnoty) do grona państw, w których obserwow ano przem iany form życia m ałżeńsko-rodzinnego i ich wpływ na politykę rodzinną. Założono, iż w zakrojo nym na szeroką skalę międzynarodowym projekcie badaw czym , zostanie poddany weryfikacji pogląd, na ile integracja gospodarcza w ram ach Unii Europejskiej będzie wymagała w spółpracy również na polu różnorodnych dyrektyw dotyczących wspólnej polityki rodzinnej krajów członkowskich. Jak pisze W. W arzyw oda-Kruszyńska „celem [...] projektu było w pierwszym rzędzie zwiększenie zdolności podejm ow ania decyzji przez polityków poprzez dostarczanie im naukowo udokum entow anych informacji dotyczących:
- sytuacji społecznej w badanym zakresie w Unii Europejskiej;
- dostępnych polityce możliwości sprostania wyzw aniom społeczno-ekonom icznym związanym ze zm ieniającym i się strukturami rodzin;
- społecznych i ekonom icznych skutków decyzji podejm ow anych przez polityków dla rodziny"(s. 6).
Szczegółowe cele badawcze projektu rozpisano na trzy etapy badaw cze, które au torka wprow adzenia szeroko opisuje. Ponadto znajdujemy tu rów nież szereg informacji na temat warsztatu metodologicznego na każdym z etapów badań. Przedm iotem badań w drugiej części projektu „stały się powody/m otywy leżące u podstaw decyzji rodzin nych podejm owanych przez jednostki, ze szczególnym uw zględnieniem znaczenia po
lityki (rodzinnej, społecznej, podatkowej itd.) w formowaniu i rozwiązywaniu rodziny, ustalaniu dzietności, relacji m iędzypokoleniow ych itd ." (s. 7). Trzecia część projektu zawierała analizy porów nawcze dotyczące ewentualnego przeniesienia rozwiązań poli tycznych praktykow anych w jednych krajach na inne. Jak pisze W. W arzywoda- Kruszyńska „wyniki analiz porów nawczych opublikowano w roku 2004 w książce Lin dy Hantrais, Family Policy M atters" (s. 9).
Recenzowana publikacja, zasługująca na szczególne zainteresowanie, jest prezenta cją najw ażniejszych wyników badań wyżej omówionego m iędzynarodowego projektu. Dodać należy, iż badania surveyowe poczynione w projekcie, zostały wykorzystane jedynie fragm entarycznie, gdyż wkrótce po ich analizie odbył się w Polsce Narodowy Spis Powszechny, „który dostarczył pewniejszych danych o strukturze polskich rodzin i um ożliw ił prześledzenie wieloletnich trendów " (s. 10).
O bok artykułu wprow adzającego publikacja zawiera czternaście bardzo ciekawych artykułów referujących różnorodne aspekty życia małżeńsko-rodzinnego w dobie inten sywnych przem ian. W ielisława W arzywoda-Kruszyńska w artykule pt. Rodzina w proce
sie przemian w syntetyczny sposób przedstawia w ielorakie, wzajem ne powiązania po
między procesam i m akrospołecznym i a przemianami rodziny. Patriarchalizm , tradycyj na rodzina nuklearna, konflikt płci, emancypacja edukacyjna i zawodowa kobiet, maso we bezrobocie to hasła wyw oławcze dyskutowane przez autorkę. W konkluzji badaczka pisze, że „młode kobiety w Polsce stają przed koniecznością dokonania wyboru między pracą a rodziną. N iezbędność wzm ocnienia szans na rynku pracy w ydłuża ponad miarę okres skolaryzacji i odkłada decyzje matrymonialne i prokreacyjne. Nie sprzyja to jednak osłabieniu rodziny patriarchalnej, ponieważ odsuwaniu kobiet od pracy towarzyszy konserw atywna ideologia i ożywienie ruchów fundam entalistycznych" (s. 20).
Kolejną część recenzowanej pracy stanowi sześć artykułów Piotra Szukalskiego - demografa z Uniw ersytetu Łódzkiego, który analizuje w yniki badań pochodzące z N a rodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku. W pierwszej kolejności autora interesowały dane dotyczące rodzin oraz gospodarstw domowych w Polsce oraz w krajach Unii Eu ropejskiej. Czytelnik znajdzie tu szereg zestawień statystycznych oraz kom entarz dem o grafa do zaistniałej w Polsce sytuacji zmiany społecznej, która ma swoje odbicie również w dynamice procesów dem ograficznych. Porównując przemiany rodzin i gospodarstw domowych w Europie, autor wskazuje na ich znaczące podobieństw o do prawidłowości w ystępujących w Polsce. Zalicza do nich: „szybszy w zrost gospodarstw domowych niż liczby ludności ogółem [...], w zrost liczby i odsetka gospodarstw jednoosobow ych [...], spadek znaczenia gospodarstw wielorodzinnych na rzecz gospodarstw jednorodzinnych z rodziną nuklearną, coraz częściej - bezdzietną parą [...] oraz upowszechnienie się nie- tradycyjnych form rodzinnych i quasi-rodzinnych - związków kohabitacyjnych, związ ków hom oseksualnych, bezdzietnych dobrowolnie małżeństw, wspólnego wynajmowa nia m ieszkania przez przyjaciół [...]" (s. 41).
W innych artykułach zainteresowania Piotra Szukalskiego koncentrują się na zmia nach m odelu zaw ierania małżeństw oraz m odelu dzietności, które, jak pisze sam autor, nie doczekały się w literaturze zbiorowego opracowania. Takim i zjaw iskam i są dla ba dacza: kohabitacja, separacja, bezdzietność oraz urodzenia pozam ałżeńskie, którym P. Szukalski pośw ięcił w kolejności osobne artykuły w recenzowanym tomie. I tu rów nież znajdzie czytelnik szereg ciekawych danych statystycznych obrazujących wyżej w ym ienione zjaw iska, kom entowane z perspektywy dem ograficznej oraz socjologicznej. Dodać należy, iż wszystkie przywoływane tu artykuły autorstwa Piotra Szukalskiego, stanow ią bardzo dobrą bazę literaturową dla studentów nauk społecznych, ze
szczegół-nym uw zględnieniem studentów socjologii, w ram ach nauczania takich przedm iotów jak: socjologia rodziny oraz socjologia małżeństwa.
W artykule pt. Kohabitacja w Polsce autor przyjrzał się m.in. przyczynom wzrostu zainteresowania tą formą w spółbytow ania pary. Podsum owując dokonania wielu bada czy, P. Szukalski wyróżnił kilka najważniejszych czynników m ających wpływ na roz przestrzenianie się kohabitacji: „1) zm niejszenie się zaufania budzonego przez instytucję małżeństwa wraz ze zwiększającą się liczbą rozwodów [...]; 2) zanik obaw y przed nie chcianym, nieślubnym dzieckiem wraz z dyfuzją now oczesnych, skutecznych środków antykoncepcyjnych [...]; 3) osłabienie poziomu religijności, religia bow iem tamowała rozwój pozam ałżeńskich stosunków seksualnych [...]; 4) sytuacja ekonom iczna utrud niająca młodym ludziom rozpoczęcie w pełni sam odzielnego życia, a jednocześnie m o tywująca - poprzez różnorodne korzyści socjalne i podatkowe - do nielegalizowania istniejącego związku [...]; 5) wzrost społecznej akceptacji kohabitacji w skutek ewolucji norm, postaw i zachow ań w kierunku większego liberalizmu i indyw idualizm u; 6) nie chęć do utrzymywania tradycyjnego w m ałżeństwie podziału ról w zależności od płci [...]; 7) łatwość przekształcenia kohabitacji w zalegalizowane m ałżeństw o [—]"(s. 53). Innym walorem tego artykułu jest charakterystyka zjawiska kohabitacji w Polsce z uwzględnieniem wyników badań dem ograficznych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r., porównanych z danymi z roku 1988 (NSP 1988) oraz 1995 (Mikrospis).
Zjawisko separacji, możliwe w Polsce w sensie praw nym od 1999 roku, było przed miotem zainteresowania kolejnego artykułu autorstwa P. Szukalskiego. Autor streszcza tu wyniki badań z ostatniego spisu powszechnego w Polsce, kreśląc obraz stosunkowo niewielu osób w naszym kraju wybierających instytucjonalną separację.
Przemiany w modelu dzietności polskich rodzin w ym ienionych badacz analizuje w artykułach pt. Bezdzietność w Polsce oraz Urodzenia pozam ałżeńskie w Polsce. W obu przypadkach posługuje się on danymi spisowymi pochodzącym i z różnych lat, ukazując dynamikę tych procesów w układzie historycznym. Zjaw isko bezdzietności analizowane z punktu widzenia dem ograficznego obejmuje zainteresowanie różnym i korelatami społeczno-demograficznym i, np. wpływ em poziomu wykształcenia na niechęć do pro- kreacji, brakiem potomstwa a typem rodziny pochodzenia kobiety, ze w zględu na li czebność jej rodzeństwa oraz wiekiem osób zawierających związek m ałżeński a później szą bezdzietnością. P. Szukalski omawia też przyczyny bezdzietności, zauw ażając, iż „rozpatrywanie przyczyn bezdzietności ma sens jedynie wtedy, gdy nie wszystkie przy padki braku potom stw a wywołane są czynnikami fizjologicznym i [...]. O prócz bezdziet ności wymuszonej (bezpłodnością, stanem zdrowia) i dobrow olnej (związanej ze świa domym wyborem) wyodrębnić należałoby również bezdzietność sytuacyjną, związaną z faktem niem ożności zawarcia związku małżeńskiego, co w przypadku braku społecz nej akceptacji dla samotnego wychowywania pozam ałżeńskiego potom stw a prowadzić będzie niezam ężne kobiety do bezdzietności, którą trudno jednoznacznie zinterpretować jako wym uszoną lub dobrow olną" (s. 96).
W artykule pt. Urodzenia pozamałżeńskie w Polsce P. Szukalski przygląda się proceso wi system atycznego wzrostu odsetka urodzeń pozam ałżeńskich, w kontekście zaintere sowania tym zjaw iskiem polityki społecznej, charakteryzuje za pom ocą cech społeczno- demograficznych m atki oraz ojców dzieci pozamałżeńskich, a także opisuje przestrzen ne zróżnicowanie nieślubnych urodzeń. Jego zdaniem podstaw ow ym i przyczynam i upowszechniania się urodzeń pozam ałżeńskich w Polsce są: „bezrobocie, niepew ność utrzymania pracy i niski poziom uzyskiwanych w takich w arunkach płac, uniemożli wiające opłacenie odpowiedniego »rytuału przejścia«'' (s. 138).
Podsum ow aniem rozważań autora w zaprezentow anych powyżej opracowaniach wydaje się artykuł pt. M iędzy przymusem a wyborem - spór o naturę przemian demograficz nych w ostatnich latach.
W om awianym tomie znalazły się też dwa ciekawe artykuły autorstwa Lucyny Pro- rok-M amińskiej dotyczące polskiej polityki społecznej widzianej oczam i zarówno decy dentów, jak i obywateli. Jak zauważa autorka, w artykule traktującym o polityce rodzin nej w Polsce w latach 90., brak w naszym kraju „idei przewodniej oraz spójnej koncepcji państwa w sferze wspierania rodzin"(s 157). L. Prorok-M am ińska opisała najważniejsze przyczyny niepowodzenia w ukształtowaniu się wyraźnej i konkretnej polityki proro dzinnej w Polsce. W artykule można również znaleźć opis kluczow ych w latach 90. pro gramów rządow ych oraz ocenę ich realizacji w opinii decydentów. W podsumowaniu czytamy, iż „opinie decydentów na temat polityki rodzinnej w Polsce w latach 90. mają charakter „wytykania błędów " poprzednikom , jednocześnie brak propozycji racjonal nych rozwiązań [...]. Podmioty, które powinny ją kreować, tak napraw dę nie wiedzą jak to robić lub, co gorsze, nie widzą potrzeby wprow adzenia specjalnych przywilejów dla rodzin" (s. 172).
Druga perspektywa, ukazująca opinie respondentów na tem at wpływu polityki społecznej na potrzeby polskich rodzin, stanowi przedm iot zainteresowań kolejnego artykułu autorki. L. Prorok-M am ińska rozpatruje potrzeby rodziny z punktu widzenia jej faz rozwojowych, przyglądając się polityce m ieszkaniow ej, ośw iatowej, polityce ryn ku pracy oraz polityce wobec osób starszych w naszym kraju. W śród wielu zarzutów oraz opinii wobec system u pom ocy dla rodzin w funkcjonującej w Polsce polityce spo łecznej i rodzinnej autorka wym ienia: „brak dostępu do informacji o możliwościach uzyskania wsparcia i pom ocy od instytucji państwowych; nieprawidłow ości w systemie dystrybucji zasiłków i świadczeń z zabezpieczenia społecznego; brak społecznej zgody na politykę „m niejszego zła" w dziedzinie zadań socjalnych [...]; przekonanie, że obo wiązkiem państw a jest stwarzanie poczucia bezpieczeństw a socjalnego obywateli; po czucie, że konieczne jest podejm owanie rozwiązań legislacyjnych zgodnych z oczekiwa niami społecznym i [...]; brak przepisów regulujących pewne nowe kwestie związane z życiem rodzinnym, np. dotyczące par hom oseksualnych, wolnych związków; oraz [...] przekonanie, że nie m ożna liczyć na pomoc instytucjonalną, a trzeba jej szukać w orga nizacjach pozarządow ych lub w kręgach szerszej fam ilii"(s. 194).
W recenzowanej publikacji znalazły się cztery artykuły M ałgorzaty Potocznej. Ba daczkę interesują wzorce zachow ań m atrymonialnych, w tym szczególnie różnorodne typy uw arunkow ań decyzji m atrymonialnych, które prezentuje w swoim pierwszym artykule. Om awiając ekonom iczne uwarunkowania indyw idualnych decyzji matrymo nialnych, autorka konkluduje: „najważniejszym czynnikiem w pływ ającym na zachowa nia m atrym onialne m łodych, niezam ężnych osób są zmiany na rynku. Niepewna sytua cja na rynku pracy, zagrożenie bezrobociem, niew ysokie dochody, wszystko to powo duje, iż m łodzi respondenci koncentrują się w chwili obecnej na pracy zawodowej" (s. 200). Społeczne i religijne uwarunkowania decyzji matrym onialnych zostały zobra zowane licznym i egzem plifikacjam i wypowiedzi respondentów. Z wyw iadów przepro wadzonych przez M. Potoczną wynika, że „opinia rodziny, przyjaciół, środowiska spo łecznego ma bardzo duży wpływ na decyzje w kwestii legalizacji związków małżeń skich" (s. 202).
W artykule zatytułow anym Biografie rodzinne respondentów autorka prezentuje w y niki badań dotyczące m otywacji respondentów żyjących w zw iązkach małżeńskich, tworzących związki kohabitacyjne, żyjących w pojedynkę oraz tych, którzy doświad
czyli rozwodu bądź separacji. W artykule pt. Wzajemna pomoc, wspólne zamieszkiwanie
i odpowiedzialność międzypokoleniowa autorka opisuje specyfikę polskich więzi m iędzypo
koleniowych, charakteryzujących się niezm iennie, również w dobie przem ian zapocząt kowanych w 1989 roku, znaczną siłą, dynamiką i rozległością.
Na zakończenie warto wspomnieć o ciekawym artykule Grażyny M ikołajczyk- Lerman pt. YJybór czy konieczność - współczesne dylematy decyzji prokreacyjnych. O bserw u jąc przemiany dem ograficzne związane m.in. z odkładaniem prokreacji w czasie, ograni czaniem liczby potomstwa, czego konsekwencją jest niska rozrodczość Polek (poniżej poziomu prostej zastępow alności pokoleń), zasadność badań na ten tem at wydaje się niepodważalna.
Sabina Królikoiuska
A n n a T itk o w , D a n u ta D u c h -K r z y s to s z e k , B o g u s ła w a B u d r o w s k a ,
Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia, perspektywy, W arszawa 2004, Wydawnictwo
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2004, s. 278.
Praca pt.: Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia, perspektywy autorstw a Anny Titkow, Danuty Duch-Krzystoszek i Bogusławy Budrowskiej jest m onografią zjaw iska często pomijanego zarówno w refleksji potocznej, jak i analizach socjologicznych. Celem , jaki stawiają sobie autorki jest rekonstrukcja statusu, wartości, zakresu oraz potocznych przekonań na tem at nieodpłatnej pracy kobiet. N ależy zaznaczyć, że jest to pierwsza tak obszerna praca w całości poświęcona temu zjawisku we współczesnym społeczeństwie polskim. N ieobecność wspomnianej problematyki w dotychczasow ych opracow aniach naukowych jest związana z przekonaniami silnie zakorzenionym i w świadom ości spo łecznej. Nieodpłatna praca kobiet (wykonywana w domu na rzecz rodziny) jest często traktowana jako sposób realizacji „naturalnych", „oczyw istych" ról kobiecych. Ponadto, w myśleniu potocznym dominuje pogląd, że pod pojęciem pracy należy rozum ieć w y łącznie pozostawanie w stosunku zatrudnienia. Dlatego też, jak zaznaczają autorki, często zdarza się, że dorosła kobieta zapytana, czy pracuje, odpowiada: „Nie, nie pracu ję, zajmuję się dom em ".
Autorki podkreślają, że współczesna obyczajowość domaga się ciągłej gotowości kobiet do podejm owania nieodpłatnej pracy domowej, piszą: „nieodpłatna praca kobiet w gospodarstwie dom owym jest normą kulturową o uniw ersalnym - obejmującym zarówno mężczyzn, jak i kobiety - głęboko zinternalizow anym sposobie funkcjonow a nia" (s. 263). Jednocześnie autorki zaznaczają, że współczesne społeczeństw o polskie znajduje się w okresie radykalnych zm ian społeczno-ekonomicznych. W związku z tym ustalenia badaw cze dotyczące nieodpłatnej pracy kobiet stanow ią istotne kryterium diagnostyczne przem ian społeczno-kulturowej um owy określającej relacje kobiet i męż czyzn {gender conctract). Praca Anny Titkow, Danuty Duch-Krzystoszek i Bogusławy Budrowskiej pozwala zatem spojrzeć na problem y związane z nieodpłatną pracą kobiet w szerszym kontekście przem ian strukturalnych i społeczno-kulturowych.
Jak zauw ażono we wprowadzeniu do niniejszej pracy - dopiero w ostatnich latach, dzięki naciskom organizacji kobiecych, debacie fem inistycznej, działaniom Organizacji Narodów Zjednoczonych i niektórych rządów podjęto wysiłki w celu określenia i oceny
