Stanisław Kutrzeba
Zasięg ortylowy Sądu Najwyższego
Prawa Niemieckiego na Zamku
krakowskim
Collectanea Theologica 17/1-2, 17-24
ZASIĄG O R TY LO W Y
SĄDU N A JW Y ŻSZEG O P R A W A NIEM IECKIEGO
NA ZAMKU KRAKOW SKIM.
Sąd najwyższy prawa niem ieckiego na zamku krakowskim
(Iudicium iuris suprem i teuthonici M agdeburgensis in arce Craco- viensi), którego ordynację przypisuje się Kazimierzowi W ielkiemu,
podwójną w ykonyw ał działalność sądow ą:
1. jako sąd leński, w ięc sąd pierwszej instancji, dla so łty sów z miast i w si lokow anych na prawie niemieckim i
2. jako sąd w yższy prawa niem ieckiego, do którego miano się zwracać po ortyle z sądów prawa niem ieckiego.
Tej podwójnej działalności sądu krakowskiego odpow iadają też dwojakie k s ię g i!).
Pierwsza kategorja ksiąg określana jest w sam ychże k się gach (w XVI wieku) jako acta actorum iudicii lub w prost acta
iudicii i odpow iada działalności sądu jako sądu leńskiego; księgi
te rozpoczynają się od r. 1392.
Druga kategorja ksiąg nosi nazw ę w sp ółczesną: decreta i odpow iada działalności sądu jako sądu w yższego ; w p isyw ano w te księgi ortyle, wydawane przezeń. Ta kategorja ksiąg niestety rozpoczyna się dopiero od r. 1449. Praw dopodobnie już je p o przednio prowadzono; jeśli tak, to trzeba przyjąć, iż te księgi w cześniejsze zaginęły.
Pierwszą księgę z pierwszej kategorji ogłasza obecnie prof. Abdon Kłodziński (w tom ie X Archiwum Komisji Praw niczej P. A. U.) ; będzie w ięc można dokładnie na jej podstaw ie zapoznać się z działalnością tego sądu jako leńskiego. Przed
9 K u t r z e b a St., Katalog Krajowego Archiwum aktów grodzkich i ziemskich w Krakowie (T eka G rona K onserw atorów Galicji Zachodniej t. 111), Kraków 1907, str. 97 i n., 133 i n.
miotem moich uwag jest dział drugi tych ksiąg, t. j. księgi, zawierające w p isy ortyli, wydawanych przez sąd w charakterze sądu w yższego, w szczególn ości księga pierwsza, obejmująca w p isy ortyli, w ydawanych w latach 1449— 1481, i druga, obej mująca lata 1481— 15 1 1 2). Nie w chodzę tu w niesłychanie cie kawą treść tych ortyli, pozwalającą nam wyjaśnić, jak rozumiano i stosow an o w życiu przepisy prawa niem ieckiego, w Polsce recypowane, i jak je przez tę działalność rozwijano i przekształ cano. Na razie chodzi mi tylko o określenie zasięgu działalności tego sądu jako w yższego. W tym celu zestaw iłem wykaz tych sądów , które się zw racały o ortyle do tego sądu w latach 1449— 1511; z nielicznemi wyjątkami m ożna dokładnie ustalić, kto w ystępow ał z prośbą o wydanie ortylu, gdyż w każdym ortylu podaw ano, na czyją rzecz go w ydaw ano. N iem ożność ustalenia z pow odu pom yłki w pisow ni, jakiej m iejscow ości tyczy się ortyl, lub gdy m iejscow ości tej nazwy jest kilka, nie mają w ięk szego znaczenia przy statystycznem zestawieniu wszystkich w p isów .
Zwracających się po ortyle p odzielić m ożna na trzy
grupy: 1) miasta, 2) w sie i 3) sądy leń sk ie3).
1. M i a s t a . W miastach najwyżej stała kultura prawa nie
m ieckiego. Z miast też przedewszystkiem zwracano się do sądu w yższego prawa niem ieckiego na zamku krakowskim po ortyle. W ykaz miast tych oraz ilo ści ortyli dla nich wydanych tak się przedstawia:
W o j e w ó d z t w o k r a k o w s k i e 4):
Będzin 10 Brzeżek 1 C zęstochow a
B iecz5) 34 Chrzanów 3 D em bow iec
Bochnia 45 Ciężkowice 9 D obczyce
Brzesko 6 Czchów 14 D ziałoszyce
2) N o sz ą one sygnaturę: T eutonicalia 2 i 5.
3) Jest nadto kilka od p ow ied zi na pryw atne zapytania, co niema w ięk szeg o znaczenia.
4) Przyjmuję tu daw ne podziały administracyjne na pod staw ie „Polski XVI w ieku pod w zględem geograficzn o-statystyczn ym “ A. P a w i ń s k i e g o i A. J a b ł o n o w s k i e g o .
s) M oże jednak niektóre z tych ortyli w ydane były dla sądu leńskiego tam że istn iejącego (ob. niżej).
Gorlice 1 Lipnica 9 Skawina 17
Jasło 2 M iechów 786) S ław ków 20
Jędrzejów 20 M stów 34 Słom niki 37
Kazimierz 20 M yślenice 27 Stary Sącz 4
Kleparz 19 N ow a Góra 8 Tymbark 13
Kłobucko 6 N ow y S ą c z 6) 7 U ście 15
Koszyczki 28 N ow y Targ 15 W ieliczka 10
Kraków 193 Olkusz 11 W odzisław 1
Krzepice 3 Osiek 5 W ojnicz 42
Krzonów 1 Pilcza 13 W olbrom 11
Książ 10 Proszow ice 107 Żarnowiec 74
Lanckorona 3 6) Skalmierz 33 Żmigród 11
Lelów 119 Skała 15
W o j e w ó d z t w o s a n d o m i e r s k i e :
Busko 12 Mielec 9 Radom 13
Chęciny 65 N ow e Miasto Ropczyce 54
Ćm ielów 1 Korczyn 27 S andom ierz6) 85
D ębica 246) O patowice 14 Skarzeszów 1
Iłża . i Opatów 40 Stopnica 1
Kołaczyce б 6) Opoczno 7 Strzyżów 33
Koprzywnica 11 Pacanów 3 S zydłów 28
Kurzelów 1 Pilzno 69 T uchów 4
Ł agów 1 Połaniec 30 W iślica 103
M ałogoszcz 7 Przedbórz 16 Zwoleń 1
W o j e w ó d z t w o s i e r a d z k i e :
Pabianice 3 Sulejów 3 Warta 1
Piotrków 37 Szadek 3 W olborz 14
Radomsko 13 Szczerczów 3
W o j e w ó d z t w o ł ę c z y c k i e : Łęczyca 1.
W o j e w ó d z t w o l u b e l s k i e : Lublin 32.
6) M oże jednak niektóre z tych ortyli w ydane były dla sądu leń - skiego tam że istniejącego (ob. niżej).
W o j e w ó d z t w o r u s k i e : Z i e m i a s a n o c k a :
Brzozów 8 7) Krosno 52 Rymanów 5
D ynów 1 N ow otaniec 1 Sanok 12.
Z i e m i a p r z e m y s k a :
Leżajsk 4 Przeworsk 10 Tyczyn 3
Łańcut 4 7 7) Radymno 1 W isznia 1
Przem yśl 49 R zeszów 82
Z i e m i a l w o w s k a : Lwów 1.
Z i e m i a c h e ł m s k a :
Hrubieszów 1 Krasnystaw 2 Turobin 1.
Jak z tych zestaw ień łatw o obliczyć, zwracało się do Sądu N ajw yższego w Krakowie: z w ojew ództw a krakowskiego miast 51 (na 70 miast w tem w ojew ód ztw ie8), z sandom ierskiego 29 (na 100), z sieradzkiego 8, z łęczyckiego 1, z lubelskiego 1 (ale w cale dużo razy), z ruskiego 14 (poza Lwowem tylko miasta z ziemi sanockiej i przemyskiej), z ziemi chełmskiej 9. Prom ie niuje w ięc ten sąd oczyw ista na M ałopolskę, ale już prawie nie dociera działalnością do wojew ództw a lubelskiego, obejmuje sw oim zasiągiem miasta części zachodniej w ojew ództw a lw o w skiego, jeszcze wywiera pew ien w pływ na w ojew ództw o sie
radzkie i łęczyckie; w ła ściw a W ielkopolska, jak i Kujawy,
oraz Pom orze, do sądu tego się nie zwracają. W śród miast, które z jego działalności ortylowej korzystały, na pierwszem miejscu stał Kraków (193), zarówno jako najbliższy, jak i że m iał spraw najwięcej jako największy, następnie idą: Lelów (119), Proszow ice (107), W iślica (103), Sandomierz (85), Rze szów (82), M iechów (78), Żarnowiec (74), Pilzno (69), Chęciny (65), Ropczyce (54), Krosno (52), Przem yśl (49), Łańcut (47), Bochnia (45), W ojnicz (42), Opatów (40), Piotrków i Słomniki (po 37) i t. d.
7) M o że jednak niektóre z tych ortyli w ydane byty dla sądu leńskiego tam że istniejącego (ob. niżej).
8) Cyfry miast, zap ew n e n ieco z a w ysokie dla XV w ieku, biorę z A. P a w i ń s k i e g o P olski XVI w. t. III, str. 20 i 22.
Na częstość zwracania się do Sądu N ajw yższego miały w pływ o d ległości (z w ojew ództw a krakowskiego zw racało się 73% miast, z w ojew ództw a sandom ierskiego 29% ) i w ielkość miasta, ale zgoła nie decydujący; w idocznie przedewszystkiem przypisać należy bliższy kontakt z sądem w yższym wyrobieniu poczucia prawnego.
II. W s i e. Stosunkow o znacznie mniej korzystały z Sądu
N ajw yższego na zamku krakowskim w sie, oczyw ista lokow ane na prawie niemieckiem. N iezaw sze można ustalić, o którą w ieś chodzi, gdy pisow nia nie jest ścisła, lub gdy w si o tej nazwie jest więcej. Z temi zastrzeżeniami co do m ożliwych myłek, przy opuszczeniu tych w si, których nazw nie m ożna zidentyfikować, tak się przedstawia ich wykaz w edług w ojew ództw i p o w ia tó w 9).
W o j e w ó d z t w o k r a k o w s k i e .
P o w i a t p r o s z o w s k i : Biały K ościół (2), Bibice, Bień- czyce, Bolechow ice, Brończyce (5), Bronowice niemieckie (8), Bronowice polskie (10), Brzezie (2), Bukowno, Czechy, Czubro- wice, Glanów, Gunów, Igołomia (3), Imramowice (2), Jangród (3), Klimuntów, Krowodrza (6), Liszki, Lubocza (2), Michałówka, M ogiła (2), M oniakowice, Mojków, N iedźw iedź (2), N ow a W ieś (8), Opatkowice, Orłów, Ostrów, P leszó w (2), Pobiednik, Przem an- ków, Rybna, Szyce, Tonie, T rop iszów (4), W awrzyńczyce (23), W itkowice, W łostow ice, W ola (4), W ysoka, Zawada (2), Zwie rzyniec (17).
P o w i a t s z c z y r z y c k i : Bieżanów (4), Borzęta, Brody, Dobra, Glinice, Jodłów ka (3), Kłaj (4), Konary, Korabniki, Ko- strza, Krzyszkowice (2), Krzyżanowice (2), Łasina, Łazy (2), Łazany, Łąka (11), N ow y Borek, O lszow ice, Piasek (2) Pierz- chów (3), P łaszów , Podgrodzie (3), Poręba (3), Przebierzany, Sidzina, Skotniki, Świdów ka, T yniec (4), U szew .
P o w i a t ś l ą s k i : Brzeźnica (8), Kańczuga, K osowa. P o w i a t l e l o w s k i : D o b ro g o szc zy ce(2), O bichów, Staro- mieście, W ygiełzów .
P o w i a t k s i ą s k i : Chlina (2), S łab oszew ice (2), Sądow ice, Wola Borkowska (2).
P o w i a t b i e c k i : Bobow a, Jodłowa, M oszczenica (2). P o w i a t s ą d e c k i : Bieganice (2), Chełmiec, Chochoro- w ice, Jadownik (2), Krauszów, Melsztyn, N ieszkow a, Wielopole.
W o j e w ó d z t w o s a n d o m i e r s k i e .
P o w i a t p i l z n e ń s k i : B łędow a, Borzęcin, Gnojnica,
Gumniska (2), Januszowice, Jawornik (2), Luboszyn, Lubzina, Ł ow czów (2), Próchno (2), Pstrągowa (2), Sepnica (2), Stra- szęcin, Złotorja, Żyznów.
P o w i a t s a n d o m i e r s k i : D ługow ola, Jałow ąsy, Koło, Ram iszów, Rytwiany, Złotniki.
P o w i a t c h ę c i ń s k i : Brzezno, Brzeziny (5), Secemin, Strawczyn. P o w i a t w i ś l i c k i : Bejsce, Czyżów. P o w i a t r a d o m s k i : W ojsław ice (2). P o w i a t o p o c z y ń s k i : Żarnów. W o j e w ó d z t w o s i e r a d z k i e . P o w i a t p i o t r k o w s k i : Paszno, Roksice. W o j e w ó d z t w o l u b e l s k i e . P o w i a t l u b e l s k i : M ilejów (5). P o w i a t ł u k o w s k i : O lszenica (9).. W o j e w ó d z t w o b e ł z k i e . P o w i a t b e ł z k i : Lutomirsko. W o j e w ó d z t w o r u s k i e . P o w i a t p r z e m y s k i : Krzywcza.
Zwracają się, jak z zestawienia widać, o ortyle do Sądu N ajw yższego w silniejszej mierze tylko w sie z powiatu pro szow sk iego (43) i szczyrzyckiego (29), z innych pow iatów wo jew ództw a krakowskiego zwracania są bardzo rzadkie. Oddzia ływ a sąd jeszcze na w ojew ództw o sandom ierskie, silniej tylko na pow iat pilzneński, leżący po prawym brzegu W isły. Wyjąt kowe są wypadki zwracania się z innych w ojew ództw . Zwracają się poszczególne w sie przeważnie tylko porazu, rzadziej większą
ilość razy: wyjątkow o znaczniejszą ilość zapytań wykazują w sie bliskie Krakowa, podm iejskie: Zwierzyniec (17), Bronowice pol skie (10) i niemieckie (8), N ow a W ieś (8), Krowodrza (6); zwraca uwagę, iż największą ilość ortyli wykazują W awrzyń- czyce (23).
III. S ą d y l e ń s k i e . Już z dotąd ogłoszon ych ksiąg sąd ów
leńskich prawa niem ieckiego wiem y, iż także te sądy zwracały się do Sądu N ajw yższego prawa niem ieckiego na zamku kra kowskim o o rty le10). Księgi tego sądu pozwalają stwierdzić dokładniej, które sądy leńskie to czyniły i jak często. W ykaz tych sądów leńskich i liczba zwracań się o ortyle tak się przedstawia :
sąd leński w G oleszu (Kołaczycach) 2311
)
ii ii w Łańcucie 18 ii i i w Sanoku 10 » a w Sandomierzu 9 » » w Tyczynie 2 » ii w Bieczu 4 ii a w Brzozowie 4 a a w Nowym Sączu 2 i i a w Lanckoronie 2 a ii w Dębicy 2 a a w Tyńcu 1
Jak z tego zestaw ienia widać, tylko cztery sądy leńskie były w żywszym z Sądem Najw yższym kontakcie: goleski, łań cucki, sanocki i sandom ierski, przyczem uderza, iż: 1) na pierw szym miejscu stoi sąd nie królewski, ale goleski, prywatny
10) P i e k o s i ń s k i Fr., Akta sądu leń sk iego w y ż sz e g o w Gródku G oleskim 1405—1546 (S P P P IX) str. XI; S a m o l e w i c z J., Sąd w y ższy prawa niem ieckiego na zam ku sanockim 1425— 1553 (Studja pr. p. 11 z . 2), str. 47 i n. (w ykazuje z teg o okresu 1425—1553 osiem przypadków o d w o łania się do Sądu N ajw yższego w Krakowie). O bok w ydanych już aktów sądów leńskich w G o leszu (j. w .) i w Sanoku (AGZ. XI i XVI) zach ow ały się akta sądów leńskich w B ieczu z lat 1379—1491, 1518—1556 i w S ączu 1516—1578, ob. K u t r z e b a , K atalog K rajow ego Archiwum aktów grodzkich i ziem skich w Krakowie (T eka Grona K onserw atorów Galicji Zachodniej t. III) str. 1 0 4 -1 0 5 i 235—236.
n) M oże tu jednak za liczy ć należy niektóre z ortyli, u w zględnionych powyżej przy m iastach.
(klasztoru tynieckiego), z którego po ortyle zwracano się także rów nolegle i do sądu leńskiego klasztoru tynieckiego w T yńcu 12), oraz 2) iż silniej od działyw ał ten sąd na sądy leńskie (królewskie) w Sandomierzu i nawet w Sanoku, niż na sądy leńskie (również królew skie) w Bieczu i w Sączu. W idać też z tych zestawień, iż jakąś w iększą działalność rozwijał sąd leński w Łańcucie, o którym dotąd nic się nie w ie d z ia ło 13), naw et czy b ył to sąd królew ski czy prywatny. W ystępują nadto sądy leńskie również dotąd nieznane, -jak w Lanckoronie, D ębicy, M iechow ie (za p ew n e klasztoru m iechow skiego dla w si tegoż klasztoru) i w Ty czynie (w ziem i przemyskiej, rów nież nieznanego charakteru). Za to nie są w spom niane sądy leńskie, o których istnieniu wie się skądinąd, jak na Zwierzyńcu (klasztoru Norbertanek) i w Bo dzentynie (dla dóbr biskupa krakowskiego), tembardziej sądy. znajdujące się poza M a ło p o lsk ą 14).
K raków S tan isław K utrzeba.
S U M M A R I U M .
S tan isław Kutrzeba·. D e i u r i s d i c t i o n e I u d i c i i i u r i s
s u p r e m i t e u t h o n i c i i n c a s t r o C r a c o v i e n s i .
In praefata dissertatione iurisdictio, quae Iudicio iuris supremi teuthonici M agdeburgensis in castro C racoviensi fundato, a Casim iro Magno P oloniae rege reform ato, in diversis regni P olon iae regionibus competebat, fu siu s enucleatur.
12) Ob. P i e k o s i ή s k i I. cit.
13) N ie w spom inają teg o sądu naw et księgi są d o w e ziem i przemyskiej (o b . AGZ. XIII, XVII—XIX) p o za jedną wzm ianką (XIX nr. 668).
14) P i e k o s i ń s k i Fr., O sądach w y ższy ch praw a niemieckiego w P o lsc e (Rozpr. AU. filoz. XVIII), odbitka str. 21 i n.
