Stanisław Dziekoński
Pius XI : papież doktryny
wychowawczej Kościoła
Collectanea Theologica 81/1, 121-136Collectanea Theologica 81(2011) nr 1 STANISŁAW DZIEKOŃSKI, WARSZAWA
PIUS XI – PAPIEŻ DOKTRYNY WYCHOWAWCZEJ KOŚCIOŁA
Osoba papieża Piusa XI, mimo że minęło wiele lat od jego po-sługi na Stolicy Piotrowej, ciągle kojarzy się z Polską. Nie można zapomnieć faktów, jakie miały miejsce w Warszawie, zwłaszcza: re-kolekcji, jakie ks. Achille Ratti odprawił na Bielanach przed przyję-ciem sakry biskupiej; przyjęcia przez niego sakry biskupiej w katedrze warszawskiej; nadania abp. Achille Rattiemu doktoratu honoris causa Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Warszawskiego; wspierania Polaków podczas wojny 1920 r.; udziału Achille Rattiego w przygo-towaniu konkordatu z 1925 r. między Polską i Stolica Apostolską.
Pius XI podjął też wiele inicjatyw ważnych dla Kościoła po-wszechnego, związanych z misjami czy z obroną świętości małżeń-stwa i rodziny. Byłoby znacznym uszczupleniem zasług papieża, gdyby nie wspomnieć jego roli w wypracowaniu i pełnym zaprezen-towaniu doktryny wychowawczej Kościoła. Dokonania papieża na tym polu zostały przedstawione w wielu publikacjach, przy czym najbardziej kompleksowo i wielostronnie w książkach G. Groppo,1
i S. Dziekońskiego.2 Syntetycznym ujęciem treści szerzej
zatowanych w wymienionych w publikacjach będzie niniejsza prezen-tacja, w której podjęta zostanie próba odpowiedzi na dwa pytania, wydaje się najważniejsze dla rozwinięcia problemu zakreślonego w temacie: Dlaczego Piusa XI można nazwać papieżem doktryny wy-chowawczej Kościoła? Czym charakteryzuje się koncepcja wycho-wania kreślonego przez Piusa XI?
1 G. G r o p p o, Educazione cristiana e catechesi, Torino-Leumann 1972; t e n ż e, Teolo gia dell’educazione. Origine, identita`, compiti, Roma 1991.
2 S. D z i e k o ń s k i, Wychowanie w nauczaniu Kościoła (Od początku wieku XIX do So boru Watykańskiego II), Warszawa 1994; t e n ż e, Rozwój wychowawczej myśli Kościoła na przestrzeni ostatnich wieków, Warszawa 2004.
Nakładem
Wydawnictwa Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
ukazała się książka
(red.) Artur Andrzejuk
OperA philOsOphOrum medii Aevii tom 9, fasc. 2
Drugi zeszyt tomu 9, poświęcony Tomaszowi z Akwinu „Opuscula”.
Dystrybucję prowadzi:
Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa, ul. Dewajtis 5, tel. (22) 561-89-23; fax (22) 561-89-11
oraz Księgarnia dwójka
Warszawa, ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, p. 015, tel. (22) 569-68-68
e.mail: wydawnictwo@uksw.edu.pl www.wydawnictwo.uksw.edu.pl
Stan refleksji pedagogicznej kościoła przez pontyfikatem Piusa XI
Pierwsze z postawionych pytań dotyczy wprost stanu refleksji pe-dagogicznej Kościoła przed pontyfikatem Piusa XI. Trzeba wyraź-nie zaznaczyć, że Pius XI wyraź-nie jest pierwszym papieżem, który podjął tematy związane z wychowaniem, co nie dziwi, jeśli uwzględni się, że począwszy od pierwszych wieków chrześcijaństwa problematy-ka wychowania jest obecna w refleksji Kościoła, która nabrała jesz-cze pewnej dynamiki rozwoju w XIX i XX w., przede wszystkim pod wpływem pewnych przeobrażeń kulturowych i społecznych. Na gruncie pedagogiki światowej pojawiły się nowe prądy i kierunki w niektórych przypadkach całkowicie sprzeczne z ideowymi i teo-retycznymi podstawami chrześcijańskiego wychowania, jak też z praktyką wychowawczą lansowaną przez Kościół. Nowe sytuacje wywoływały często ostry sprzeciw ze strony papieży, którzy w to-nie polemicznym bronili modelu chrześcijańskiego wychowania. Do nich niewątpliwie należy Pius IX, który w jednym ze swoich li-stów jednoznacznie wskazał, że prawo Kościoła do wychowania jest jego prawem własnym i suwerennym, ponieważ opiera się na naka-zie Chrystusa dotyczącym głoszenia prawdy, udnaka-zielania sakramentów i dawania świadectwa wiary (por. Mt, 28, 19).3
O Boskim pochodzeniu wychowawczego prawa Kościoła mówił także Leon XIII, wyjaśniając, że w dziele wychowania ludzkości ma swój udział Kościół, żyjący prawdą Boskiego Założyciela i zachowu-jący dar nieomylności w sprawach dotyczących wiary i moralności. Z tych też względów nauczanie Kościoła przewyższa wszelkie inne i nie powinno być ograniczane przez żadną władzę.4
W podobnym duchu wypowiedział się Pius X, podkreślając Bo-skie pochodzenie nauczycielBo-skiej misji Kościoła. Według papieża jest ona skierowana do wszystkich ludzi bez wyjątku – do biednych, i bogatych, prostych i uczonych. Posłannictwo to jest nienaruszalnym prawem Kościoła, a jednocześnie niezbywalnym obowiązkiem. Jego realizacja dokonuje się niezależnie od ustaleń władzy ziemskiej.5
3 Por. P i u s IX, All. Al Circolo letterario tedesco, w: Insegnamenti pontifici, (dalej: IP),
t. 3: L’educazione, Roma 1962, s . 42.
4 Por. L e o n XIII, Enc. Libertas, w: temże, s. 122.
Przed pontyfikatem Piusa XI oparty na przesłankach biblijnych, głównie na „mandacie misyjnym” tytuł nauczycielki jest podstawo-wym źródłem wychowawczego posłannictwa Kościoła, przy czym papieże podejmują też próbę wyjaśnienia, czym jest wychowanie. Dla Piusa IX wychowanie jest urabianiem i ostrzeganiem wycho-wanków6 oraz ochranianiem ich przed każdym niebezpieczeństwem.7
Leon XIII napomina, by w stosownym czasie pouczać młodzież o prawdach religijnych,8 kształtować ją dla dobra ojczyzny,9 wpajać
jej zasady świętej doktryny.10 Piusa X przypomina wychowawcom, że
mają „urabiać” wychowanków przez ich pouczanie.11 Benedykt XV
utożsamia wychowanie z „hodowaniem”.12
Dla wspomnianych wyżej papieży wychowanie ma prowadzić do ukształtowania „dobrego chrześcijanin” i „uczciwego obywatela”, przy czym w tak nakreślonym ideale poszczególni papieże podkreś-lają różne elementy. Na przykład w tematyce celów wychowania Leona XIII ukazuje związek, jaki zachodzi między realizacją powzię-tego celu wychowania a zmianami społecznymi, zwracając uwagę na niebezpieczeństwa w realizacji celu wychowania powstające w wy-niku przemian. Za przykre następstwa ówczesnych przeobrażeń spo-łecznych Leon XIII uważa m.in. wolność nauczania, która zezwala na rozwijanie w szkołach różnych teorii i doktryn często sprzecz-nych z prawem naturalnym i objawionym. Według papieża niszczą one wszelki autorytet i zwalczają podstawy, na których opierają się: moralność, sprawiedliwość i religia. Leon XIII jako pierwszy poucza także o potrzebie ukształtowania w dziecku cnót społecznych, któ-re kierują ku spełnianiu obowiązków wobec najbliższych i państwa.13
Dla Piusa X natomiast „dobry chrześcijanin” i „uczciwy obywatel” powinien być człowiekiem pobożnym,14 dlatego papież wprowadził
6 Por. P i u s IX, Enc. Singulari quidem, w: tamże, s. 23. 7 Por. t e n ż e, Enc. Cum nuper, w: tamże, s. 24.
8 Por. L e o n XIII, Enc. Nobilissima Gallorum Gens, w: tamże, s. 94. 9 Por. t e n ż e, Lett. Spectata fides, w: tamże, s. 101.
10 Por. t e n ż e, Motu proprio Auspicia rerum, w: tamże, s. 145. 11 Por. P i u s X, Lett. Quod hierarchia, w: tamże, s. 188.
12 Por. B e n e d y k t XV, Lett. Compluribus quidem, 10-2-1917, w: tamże, s. 197. 13 Por. L e o n XIII, Lett. E’giunto, w: tamże, s. 129.
prawo umożliwiające dzieciom przystępowanie do spowiedzi i Pierw-szej Komunii św.15
Warto podkreślić, że nauka Kościoła o celu chrześcijańskiego wycho-wania, prezentowana w dokumentach Piusa IX, Leona XIII i Piusa X, była podawana w okresie inwazji liberalizmu, który przyczynił się do zmiany „starego porządku” w Europie oraz wpłynął negatywnie na pozycję Kościoła i piastowanie świeckiej władzy przez papieża.16
Nie dziwi zatem, że w wypowiedziach papieży drugiej połowy XIX i początku XX w. liberalizm budził postawę sprzeciwu.17 W
„urobie-niu” „dobrego chrześcijanina” i „uczciwego obywatela” papieże wi-dzą rękojmię utrzymania porządku i pokoju, zarówno w państwie, jak i w świecie oraz przeciwstawienie się liberalizmowi.18 Jednocześnie
określany przez papieży epoki „wojującego liberalizmu” cel wycho-wania uwzględnia w pewnym stopniu zapotrzebowycho-wania wynikają-ce z ruchów społecznych XIX i początku XX w. Uwidacznia się to m.in. w postulacie wychowania społecznego i aktywności społecz-nej chrześcijanina,19 prezentowanym przede wszystkim w nauczaniu
Leona XIII.20
Skuteczność tak rozumianego wychowania zależy od zastosowania określonych metod czy środków, przy czym w wychowaniu – zda-niem papieży – nie odgrywają one głównej roli. Wprost zaznaczył to Leon XIII, mówiąc, że w wychowaniu i nauczaniu przede wszystkim należy zwracać uwagę na przekazywaną treść, która winna być zgod-na z wiarą katolicką.21 Wśród preferowanych przez papieży metod
czy sposobów wychowania są: tworzenie atmosfery miłości i
wza-15 Por. Św. K o n g r e g a c j a d l a S p r a w S a k r a m e n t ó w, Dekret „Quam Sin gulari” z 8 sierpnia 1910 r. o wcześniejszym dopuszczeniu dzieci do pierwszej Komunii świętej,
w: R. R a k (oprac.), Eucharystia w wypowiedziach papieży i innych dokumentach stolicy apo
stolskiej XX w., Londyn 1987, s. 43-44.
16 Por. Z. Z i e l i ń s k i, Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, cz. I, Poznań 19862,
s. 230.
17 Por. tamże, s. 13-23.
18 Por. P i u s IX, Lett. Quum non sine, w: IP, s. 27; por. także L e o n XIII, All. Ai cardina li, w: tamże, s. 82; t e n ż e, Lett. Les événements, , w: tamże, s. 88; t e n ż e, Lett. Spectata fides,
w: tamże, s. 101; t e n ż e, All. A dei pellegrini belgi, w: tamże, s. 117; P i u s X, All. Ai cardi
nali, s. 171-172; t e n ż e, Enc. Poloniae populum, w: tamże, s. 176.
19 Por. P. P o r ę b a, Ideał wychowawczy w Deklaracji, Ateneum Kapłańskie 60 (1968)
359, s. 409.
20 Por. L e o n XIII, Lett. E’giunto, s. 129. 21 Por. t e n ż e, Enc. Inscrutabili, w: IP, s. 64.
jemnego zaufania, dobry przykład wychowawcy, przystępowanie do sakramentów świętych, ukazywanie wzorów osobowych.
O konieczności tworzenia w wychowaniu atmosfery miłości i wza-jemnego zaufania po raz pierwszy mówi Leona XII, wyjaśniając, że całe wychowanie winno być oparte na dwu przykazaniach miłości, gdyż one stanowią podstawę do zrealizowania celów wychowania, czyli osiągnięcia doskonałości chrześcijańskiej i obywatelskiej.22 Na
tę metodę zwraca uwagę także Grzegorz XVI, mówiąc, że wycho-wujący powinni odnosić się do wychowanków z miłością.23 Z kolei
Pius IX poleca, by ją stosować szczególnie wobec wychowanków o wrażliwym charakterze.24
Podkreślanie przez papieży dobrego przykładu ze strony wycho-wawcy jako skutecznej metody w wychowaniu można postrzegać jako sprzeciw wobec „nowego wychowania”, lansującego absolutną wolność wychowanka i stojącego na stanowisku, że powinien on roz-wijać się sam z siebie, „od wewnątrz”.25 W ten sposób pozbawiano
wychowanka możliwości korzystania z wszelkich osiągnięć ludzkich w wymiarze naturalnym i nadprzyrodzonym.26
Oprócz wymienionych metod czy środków skutecznego wychowa-nia skuteczność wychowawychowa-nia uzależwychowa-niano od łaski nadprzyrodzonej, spływającej na człowieka przez sakramenty i modlitwę. W wyjątko-wy sposób podkreślił tę kwestię Pius X, który wprost wyjątko-wyraził stano-wisko, że spowiedź i Komunia św. są skuteczną obronę przeciwko złu, jakie zagraża młodemu człowiekowi.27
Inną skuteczną metodą jest ukazywanie wzorów osobowych, któ-re papieże odnajdywali w osobach świętych. Pierwszym z papieży, który szerzej rozwinął zagadnienie wartości wzoru osobowego, był Leon XIII. Według papieża wzorem takim jest św. Alojzy Gonzaga, zwłaszcza gdy chodzi o sumienność w naucei spełnianie obowiąz-ków przynależnych ludziom młodym, całkowite poświęcenie się
zba-22 Por. L e o n XII, Cost. ap. Quod divina sapientia, w: tamże, s. 3-5. 23 Por. G r z e g o r z XVI, Lett. Cum christiane, w: tamże, s. 8. 24 Por. P i u s IX, All. Ai Rettori dei collegi esteri, w: tamże, s. 45.
25 Por. P. V i o t t o, Pedagogia generale, Marietti Editori Ldt., Milano 19665, s. 198. 26 Por. M. S i m o n c e l l i, Naturalismo pedagogico e educatzione cristiana nella „Di vini illius Magistri”, Orientamenti pedagogici. Rivista bimestralle per gli educatori 2 (1955) 4,
s. 465.
27 Por. Św. K o n g r e g a c j a d l a S p r a w S a k r a m e n t ó w, Dekret „Quam Sin gulari”, s. 39-40.
wieniu bliźniego oraz zachowanie wierności i synowskiej miłości do Kościoła i Stolicy Apostolskiej.28
W wypowiedziach papieży podjęty też został problem wzajemnych relacji między wychowawcą i wychowankiem czy też jego roli w wy-chowaniu. W bardzo syntetycznej ocenie należy stwierdzić, że papieże ukazują wychowanka przede wszystkim jako przedmiot wychowania, na co wskazują takie określenia jak: „urabiać”,29 „wpajać”,30
„kar-mić”,31 „ochraniać”,32 „hodować”.33 Podstawową rolę przypisują
wy-chowawcy, który w pewnym sensie przyjmuje postawę „tresera”. W wypowiedziach papieży podejmowana jest też problematyka środowisk i instytucji wychowawczych, wśród których wymienia się: Kościół, rodzinę, państwo i szkołę. Dostrzegając wartość tych wypo-wiedzi, należy wyraźnie stwierdzić, że przed Piusem XI żaden z pa-pieży nie przedstawił spójnej i wieloaspektowo omówionej koncepcji wychowania chrześcijańskiego. Wypowiedzi miały charakter frag-mentaryczny. Na tym tle novum okazuje się stanowisko Piusa XI.
Elementy charakterystyczne dla koncepcji wychowania określonej przez Piusa XI
Na temat wychowania Pius XI wypowiadał się w dokumentach różnej rangi, w tym także w listach i alokucjach, encyklikach, przy czym najbardziej reprezentatywna w tym względzie jest encyklika
O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży, z 31 grudnia 1929 r.,
po-nieważ jest ona pierwszą wypowiedzią Kościoła w randze encykliki, poświęconą w całości problematyce wychowania. Dokument, znany też pod tytułem łacińskim Divini illius Magistri, w literaturze otrzy-mał nazwę: „Magna Charta” wychowania katolickiego. Encyklika mówi o wychowaniu w aspekcie wychowania chrześcijańskiego i po-daje podstawy pedagogiki katolickiej. Był to dokument programowy, który miał mobilizować katolików zwłaszcza do przeciwstawienia się wszelkim próbom zlaicyzowania wychowania i nauczania w
szko-28 Por. L e o n XIII, Lett. Opportune quidem, w: IP, s. 133. 29 Por. L e o n XII, Enc. Caritate Christi, w: tamże, s. 7.
30 Por. G r z e g o r z XVI, Lett. Cum christianae, s. 8, także L e o n XIII, Motu proprio Auspicia rerum, s. 145.
31 Por. P i u s IX, Enc. Singulari quidem, s. 23. 32 Por. t e n ż e, Enc. Cum nuper, w: IP, s. 24.
le. Przed pontyfikatem Piusa XI kościelny program wychowania był traktowany jako jeden z elementów etyki społecznej i realizowany w ramach działalności duszpasterskiej. Przez wielu autorów etyka katolicka była nazywana wprost etyka wychowawczą.34 Opinia ta
znajduje potwierdzenie, kiedy sięgamy np. do znanych pedagogom chrześcijańskim opracowań o. Jacka Woronieckiego.35 Tymczasem
encyklika Divini illius Magistri w sposób całościowy przedstawia koncepcję chrześcijańskiego wychowania.36 Precyzuje ona
dogma-tyczny fundament tego wychowania i buduje system wychowawczy pedagogiki chrześcijańskiej, przejmując elementy filozofii tomistycz-nej. Jej stwierdzenia pozwalają nawet na wyodrębnienie pedagogiki chrześcijańskiej od nauki jej pokrewnej, którą jest katechetyka.37
W dziedzinie refleksji pedagogicznej Kościoła Pius XI otworzył zatem nowy rozdział. Papież, jakkolwiek w wielu miejscach przy-woływał ujęcia prezentowane przez poprzedników, podjął też nowe kwestie. Uzasadniając prawo Kościoła do wychowania, powołał się nie tylko na tytuł Kościoła Nauczycielki,38 ale szerzej nawiązał do
ty-tułu Kościoła Matki. Przez nadprzyrodzone macierzyństwo – według papieża – „Niepokalana Oblubienica Chrystusa, jaką jest Kościół, udziela ludziom życia łaski, karmi i wychowuje dusze za pomocą Sakramentów i przykazań”.39 Ponieważ Kościół jest
depozytariusz-ką Bożego objawienia, matdepozytariusz-ką i mistrzynią całego życia i chrześci-jańskiej świętości, dlatego zawsze miał prawo i obowiązek związany z wychowaniem.40 Wychowawcze działanie Kościoła-Matki rozciąga
się tak na wiernych, jak i niewierzących, gdyż wszyscy ludzie powo-łani są do zbawienia. Kościół należy zatem postrzegać jako wycho-wawcę narodów.41
34 Por. S. W i e c h a, Kościół a wychowanie, Warszawa 1978, s. 18. 35 J. W o r o n i e c k i, Katolicka etyka wychowawcza, cz. I-III, Lublin 1986.
36 Por. A. S i a r a, Prawa i obowiązki wychowawcze rodziny według encykliki „Divini il lius Magistri”, Ojca św. Piusa XI-go, MKW 28 (1939) nr 1-2, s. 53; por. także G. G r o p p o, Teologia dell’educazione, s. 65.
37 Por. J. T a r n o w s k i, Encyklika Piusa XI „Divini illius Magistri” wobec ówczesnej pedagogiki chrześcijańskiej, w: L. B a l t e r (red.), Człowiek we wspólnocie Kościoła,
Warsza-wa 1979, s. 388.
38 Por. Encyklika o chrześcijańskim wychowaniu młodzieży „Divini illius Magistri” z dnia 31-12-1929, tłum. M. K l e p a c z, Kielce, 1947, s. 28 (dalej: DIM).
39 Tamże.
40 Por. P i u s XI, All. Agli allievi del collegio di Mondragone, w: IP, s. 231. 41 Por. DIM, s. 31-33.
Według Piusa XI zakres prawa Kościoła w dziedzinie wychowania jest bardzo rozległy. Na podkreślenie zasługuje działalność Kościoła w obszarze kultury, ograniczająca się nie tylko do rozwijania literatu-ry i sztuki, ale rozciągnięta na zakładanie i utrzymywanie włas nych szkół, kształcących w różnych kierunkach. Wychowawcze prawo daje Kościołowi możliwość, a zarazem rodzi obowiązek czuwania nad wychowaniem chrześcijan uczęszczających do szkół publicznych i prywatnych.42
Pius XI jako pierwszy z papieży przedstawił jasno sprecyzowa-ną definicję wychowania chrześcijańskiego, wyjaśniając, że „sztuka wychowania polega na urobieniu człowieka na taką modłę, by umiał odpowiednio postępować w życiu i w ten sposób osiągnął przezna-czony dla siebie cel”.43 Takie rozumienie wpisuje się w tradycyjny
model wychowania, który jeszcze wyraźniej ukazuje się w kontekście całego dokumentu, napisanego w tonie polemicznym, przeciw no-wym kierunkom pedagogicznym, które stanowią zagrożenie dla tra-dycyjnego modelu wychowania.44 Pius XI nie wymienia szczegółowo
tych kierunków, ale w sposób ogólny określa je mianem naturalizmu wszelkiego rodzaju. Papież zarzuca nowym prądom pedagogicznym, że „powołują się na rzekomą autonomię i niczym nieograniczoną wolność dziecka”.45 Podważają, a nawet niszczą powagę i działanie
wychowawcy, a dziecku przyznają wyłączną inicjatywę w zakre-sie samowychowania. Tym samym eliminują z wychowania element „urabiania”. Tradycyjnego i polemicznego charakteru definicji wy-chowania podanej encyklice o chrześcijańskim wychowaniu młodzie-ży Divini illius Magistri nie zmienia nawet podkreślenie znaczenia „umiarkowanego” samowychowania. Elementy bardziej podmioto-wego traktowania wychowanka są o tyle aprobowane przez omawia-ny dokument, o ile nie burzą tradycyjnego modelu chrześcijańskiego wychowania.46 Encyklika nie rezygnuje m.in. z karności, która była
jedną z głównych cech tradycyjnego wychowania.47 Opowiada się
je-dynie za usunięciem z wychowania „despotyzmu” i „przemocy”.48 42 Por. tamże, s. 30-31.
43 Tamże, s. 26.
44 Por. J. T a r n o w s k i, Wprowadzenie do Deklaracji o wychowaniu chrześcijańskim,
w: S o b ó r W a t y k a ń s k i II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 19683, s. 306. 45 DIM, s. 47.
46 Por. tamże.
47 Por. P. V i o t t o, Pedagogia generale, s. 198. 48 Por. DIM, s. 47.
Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że powodem sprzeciwu Piusa XI wobec „nowego wychowania” nie jest wyłącznie jego okre-ślenie, ale cały system, który je definiuje.49 Obronna postawa papieża
wydaje się zrozumiała przy uwzględnieniu faktu, że „nowe wycho-wanie” ma swą podstawę w naturalizmie pedagogicznym, który przy-znaje dziecku nieograniczoną wolność przez zaprzeczenie skutkom grzechu pierworodnego i potrzebie łaski nadprzyrodzonej w wycho-waniu.50 Godzi tym samym w główne zasady pedagogiki katolickiej,
gdyż prawda o grzechu pierworodnym i odkupieniu stanowi podsta-wę, na której opiera się pedagogika chrześcijańska.51 Widzimy to
do-kładniej, analizując cel wychowania chrześcijańskiego.
Według Piusa XI, „właściwym i bezpośrednim celem wychowania chrześcijańskiego jest współdziałanie z łaską Bożą nad wyrobieniem człowieka na prawdziwego i doskonałego chrześcijanina, tj., żeby w ludziach, odrodzonych przez chrzest urobić i odtworzyć Chry-stusa”.52 Urobienie „dobrego chrześcijanina” „konsekwentnie czyni
z niego jednocześnie także dobrego obywatela”.53 Prawdziwość
po-wyższych twierdzeń w opinii Piusa XI potwierdzają fakty historycz-ne, szczególnie przykład świętych.54
W prezentowanych wypowiedziach o celu wychowania chrze-ścijańskiego uwidacznia się bardzo wyraźnie element doskonałości i świętości. Według Piusa XI całe wychowanie winno „dążyć do ze-spolenia duszy wychowanka z najwyższym dobrem – Bogiem”.55
Ta-kie ujęcie wydaje się zrozumiałe, jeśli uwzględni się fakt, że zawsze aktualnym zadaniem Kościoła jest prowadzenie ludzi przez świę-tość do zbawienia. Obecność tych elementów w każdym określa-nym przez Kościół główokreśla-nym celu wychowania sprawia, że kolejne cele wychowania nie różnią się diametralnie od siebie.56 Dlatego
ele-49 Zob. P. P o r ę b a, Dzieje katechetyki, w: zbior., Dzieje teologii katolickiej w Polsce,
t. III: Wiek XIX i XX, cz. 2, Lublin 1977, s. 128.
50 Por. P. V i o t t o, Pedagogia generale, s. 205; por. także W. G r a n a t, Zasady pedagogi ki katolickiej w świetle dogmatu odkupienia grzechu pierworodnego, Miesięcznik
Katechetycz-ny i Wychowawczy 28 (1939) z. 1-2, s. 31.
51 Por. J. T a r n o w s k i, Encyklika Piusa XI „Divini illius Magistri” wobec ówczesnej pe dagogiki chrześcijańskiej, s. 384-385.
52 DIM, s. 66. 53 Tamże, s. 44, 62. 54 Por. tamże, s. 68. 55 Tamże, s. 26.
ment świętości i doskonałości, który występuje w celach wychowania chrześcijańskiego w XIX i XX w., zbliża je bardzo do siebie.
Opierając się na zaprezentowanej przez Piusa XI problematyce celu wychowania, można także wnioskować o jego dogmatycznych podstawach.57 W najbardziej autorytatywnym dla wychowania
doku-mencie, encyklice Divini illius Magistri, papież odwołuje się przede wszystkim do dogmatu o stworzeniu, odkupieniu i uświęceniu.58
Na dogmat o stworzeniu encyklika powołuje się wtedy, gdy zwraca uwagę, że „ludzie, stworzeni na obraz i podobieństwo Boże i przezna-czeni dla Niego (...) odczuwają wrodzoną ich naturze a zaszczepio-ną przez Stwórcę dążność do coraz to wyższej doskonałości”.59 Ten
wyznaczony człowiekowi przez Boga Stworzyciela cel ostateczny – osiągnięcie doskonałości i zjednoczenie ze swym Stwórcą – należy zdobywać przez realizację celu chrześcijańskiego wychowania.60
Z kolei do dogmatu o odkupieniu dokument nawiązuje we frag-mencie mówiącym, że „człowiek, który utracił stan pierwotnej do-skonałości, został odkupiony przez Chrystusa i przywrócony do nadprzyrodzonego stanu dziecka Bożego, bez ponadnaturalnych jed-nak przywilejów: nieśmiertelności ciała i równowagi władz”.61 Jest to
podstawowy dogmat dla chrześcijańskiego wychowania, a więc także dla określenia celu tego wychowania. Prawda o odkupieniu i grzechu pierworodnym rodzi bowiem określone implikacje wychowawcze. Wśród nich jest uznanie łaski Bożej jako bezpośredniego czynnika w wychowaniu, koniecznego do realizacji zamierzonego celu.62
Do dogmatu o uświęceniu, które przypisuje się Duchowi Święte-mu, odnosi się zaś stwierdzenie, że „dobry chrześcijanin” – cel chrze-ścijańskiego wychowania – jest człowiekiem nadprzyrodzonym.63
57 Por. J. D a j c z a k, Wychowanie katolickie i nauczanie religii w duchu Encykliki Piusa XI „Divini illius Magistri”, Przegląd Katechetyczny 31(1948) nr 3, s. 67.
58 Por. J. T a r n o w s k i, Encyklika Piusa XI „Divini illius Magistri” wobec ówczesnej pedagogiki chrześcijańskiej, s. 384-385.
59 DIM, s. 25.
60 Por. J. T a r n o w s k i, Encyklika Piusa XI „Divini illius Magistri” wobec ówczesnej pedagogiki chrześcijańskiej, s. 384.
61 DIM, s. 46.
62 Por. J. T a r n o w s k i, Encyklika Piusa XI „Divini illius Magistri” wobec ówczesnej pedagogiki chrześcijańskiej, s. 384.
Z dogmatu tego wypływa supernaturalizm, który jest charakterystycz-ną i podstawową cechą pedagogiki chrześcijańskiej.64
Przedstawiony przez encyklikę cel chrześcijańskiego wychowania zakłada również uwzględnienie hierarchii wartości, które mają być osiągnięte w wychowaniu. Na pierwszym miejscu dokument stawia Najwyższą Wartość – Boga – i złączoną z Nim osobowość człowie-ka powołanego do nieśmiertelności. Dobra religijno-moralne wy-przedzają dobra materialne, a dobro społeczności stoi przed dobrem doczesnym jednostki.65 Taka kolejność dóbr wynika z
tradycyjne-go ujęcia przez dokument myśli pedatradycyjne-gogicznej, a przede wszystkim chrześcijańskiej. Nadaje ona całemu wychowaniu charakter kształto-wania moralnego, które zdobywa się przez nieustanne działanie zmie-rzające do osiągnięcia ostatecznego celu człowieka.66
Encyklika, prezentując cel chrześcijańskiego wychowania, uwzględ-nia więc całą naturę człowieka. Bierze pod uwagę jego religijne tęsk-noty, które wykraczają poza ziemskie istnienie, ale jednocześnie jego otwartość na korzystanie i tworzenie dóbr doczesnych. Z treści ency-kliki Divini illius Magistri wynika także, że określony przez nią cel nadaje chrześcijańskiemu wychowaniu cechy heroizmu. Chrześcija-nin dążąc ku Bogu, Najwyższej Sile, z pomocą natury i nadnatury, przejawia umiejętność dostrzegania wielkości nawet w upokorzeniu, cierpieniu czy w walce moralnej.67
Z powyższych ustaleń co do celu wychowania, formułowanego w encyklice o chrześcijańskim wychowaniu młodzieży Divini illius
Magistri, wynika, że dokument, określając ideał chrześcijańskiego
wychowania, przyjmuje tomistyczny punkt widzenia. Opiera się bo-wiem na prawdzie, że w wychowanku istnieje utajone w głębi du-szy bogactwo możliwości intelektualnych i wolitywnych. Można je wydobywać i aktualizować przez wychowanie, postrzegane jako „przemiana”, w której współdziała łaska, nie niszcząc natury, ale pod-nosząc ją do stanu cnoty.68
64 Por. S. K u n o w s k i, Podstawy współczesnej pedagogiki, s. 94-95.
65 Por. W. G r a n a t, Zasady pedagogiki katolickiej w świetle dogmatu odkupienia grzechu pierworodnego, s. 52-53.
66 Por. G. G r o p p o, Teologia dell’educazione, s. 66. 67 Por. tamże, s. 52-53.
68 Por. J. T a r n o w s k i, Encyklika Piusa XI „Divini illius Magistri” wobec ówczesnej pe dagogiki chrześcijańskiej, s. 383.
Tak dogłębne przedstawienie problematyki celu wychowania przez Piusa XI wydaje się podyktowane trwającą mniej więcej od I woj-ny światowej do końca dwudziestolecia międzywojennego epoką pluralizmu, która postawiła wobec Kościoła żądanie pojednania się z odrębnymi systemami ideologicznymi, światopoglądowymi i poli-tycznymi. Domagała się ona uznania odrębnych kultur i cywilizacji, mających własną historię oraz specyficzne drogi rozwoju.69
Dlate-go też papież zauważył, że „dobry chrześcijanin” jest jednocześnie „uczciwym obywatelem”, jakiego wymaga życie polityczne, gospo-darcze i społeczne. Jest człowiekiem, który harmonizuje wiarę z wie-dzą, życie nadprzyrodzone z talentami przyrodzonymi, a jednocześnie włącza się czynnie w życie społeczne i współpracę z innymi.70 W ten
sposób cel wychowania stawiany przez Piusa XI odpowiada zapotrze-bowaniom epoki pozytywizmu i wielkich ruchów społecznych XIX i początku XX stulecia. Domagają się one bowiem ideału wychowaw-czego mieszczącego w sobie uzgodnienie wiary z wiedzą oraz wycho-wania chrześcijanina do zaangażowycho-wania się w życie społeczne.71
W refleksji pedagogicznej Pius XI poświęcił także uwagę metodom czy środkom wychowania. W tym względzie novum było docenie-nie czynnego i stopniowo coraz bardziej świadomego współdziałania dziecka ze swym wychowawcą.72 Pius XI uznał też, że „jest rzeczą
niesłychanie ważną, aby młodzież (...) szczególnie czciła Matkę Naj-świętszą, która jest stolicą mądrości i źródłem pobożności”.73 Należy
więc zachęcać młodzież „do praktykowania kultu Matki Bożej i za-wierzenia się jej matczynej opiece”.74 Żywa wiara, kult Boga i
Mat-ki Najświętszej, praktykowane przez wychowanka, potrafią zabezpie-czyć czystość obyczajów i niewinność młodego człowieka.75 Dlatego
też w wychowaniu młodzieży „powinno się zabiegać ze wszystkich sił o praktykowanie modlitwy, systematyczność w przystępowaniu do sakramentów pokuty i Najświętszej Eucharystii”.76 Szczególnie
69 Por. Z. Z i e l i ń s k i, Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, cz. I, s. 23-24. 70 Por. DIM, s. 67-68.
71 Por. P. P o r ę b a, Ideał wychowawczy w Deklaracji, s. 409. 72 DIM, s. 47.
73 P i u s XI, Lett. Quandoquidem probe, w: IP, s. 208. 74 T e n ż e, Decreto del Santo Officio, w: tamże, s. 306.
75 Por. t e n ż e, Lett. Quandoquidem probe, w: tamże, s. 208; t e n ż e, Decreto del San to Officio, s. 306.
ważne jest przystępowanie do Komunii św., która „stanowi źródło i podporę całego życia duchowego”.77 Trzeba zaś przeciwstawiać się
nowym systemom wychowawczym, deprawującym przez swoje me-tody dusze młodych ludzi.78
W wypowiedziach Piusa XI ważne miejsce zajmuje także proble-matyka wzoru osobowego. W porównaniu ze swymi poprzednikami Pius XI poświęca tej kwestii najwięcej miejsca. Według papieża wzo-rem osobowym jest przede wszystkim Jezus Chrystus. „Prawdziwy chrześcijanin powinien kształtować swe życie na wzór Chrystusa (...) i przejawiać je we wszystkich czynnościach”.79 Całe życie ludzkie
powinno być kształtowane i doskonalone według przykładu Chrystu-sa.80 Jego przykład jest „wzorem dla wszystkich ludzi różnego stanu,
szczególnie zaś dla młodzieży”.81 Należy wzorować się „w
szcze-gólności na tym okresie Jego ukrytego i pracowitego żywota, kiedy wobec Boga i ludzi jaśniał wszystkimi cnotami indywidualnymi, ro-dzinnymi i społecznymi”.82 Wychowankowie mogą odnaleźć również
wzory do naśladowania w osobach świętych, którzy – według papie-ża – stanowią wzory do naśladowania dla wszystkich ludzi, gdyż „nie brak tam ani prostego i skromnego rolnika, ani uczonego i literata; są między nimi prości rzemieślnicy i wodzowie wojsk, zwykli ojcowie rodzin i monarchowie; obok zacnych dziewcząt i kobiet z domowego zacisza, są królowe i cesarzowe”.83
W spojrzeniu na wychowanie nie mogło zabraknąć problematy-ki dotyczącej bezpośrednio środowisk i instytucji odpowiedzialnych za wychowanie. Obszerniejsze przedstawienie doktryny Kościoła ka-tolickiego na temat podstawowych środowisk i instytucji wychowa-nia można tłumaczyć wieloma przyczynami. Jedną z nich, wydaje się główną, był sprzeciw papieża wobec stanowiska socjalistów i komu-nistów podważających autonomię rodziny.84 Nauczanie papieża było
także odpowiedzią na ciągle ponawiane przez państwo próby
zlaicy-77 T e n ż e, Lett. Singulare illud, w: tamże, s. 221. 78 Por. tamże, s. 221-222. 79 DIM, s. 66. 80 Por. tamże. 81 Tamże, s. 69. 82 Tamże. 83 Tamże, s. 68.
84 Por. S.W. [S. W y s z y ń s k i], Pius XI o walce z komunizmem, Ateneum Kapłańskie 23
zowania wychowania nie tylko w obszarze szkoły, ale też rodziny. Dlatego w encyklice Divini illius Magistri Pius XI poświęcił wie-le miejsca społecznościom i środowiskom wychowania, ich kompe-tencjom i wzajemnym relacjom, o czym świadczy już sama struktura dokumentu. W dwóch spośród czterech części encykliki analizowa-ne były kompetencje i wzajemanalizowa-ne relacje środowisk i instytucji wy-chowania.85
W świetle wypowiedzi papieża są „trzy społeczności konieczne a zarazem różne, które jednak Bóg powiązał w harmonijną całość i na których łonie rodzi się człowiek: w porządku naturalnym – rodzina i państwo; w porządku zaś nadprzyrodzonym – Kościół”.86 O
istnie-niu trzech społeczności wychowujących decydują zatem dwa fakty: istnienie natury stworzonej przez Boga oraz wszczepienie w ludz-ką naturę przez Chrystusa Pana życia nadprzyrodzonego.87 Na
pierw-szym miejscu należy jednak postawić rodzinę. O takiej kolejności – według papieża – decyduje naturalny porządek ustanowiony przez Stwórcę. Podstawowym zadaniem, jakie rodzina otrzymała bezpo-średnio od Stwórcy, jest rodzenie i wychowanie dzieci.88 Z tego też
względu „najtrwalsze i najpewniejsze jest to wychowanie, które czło-wiek otrzymuje w dobrze urządzonej i cnotliwej rodzinie. Będzie ono tym skuteczniejsze i trwalsze, im lepszy przykład dają dzieciom ich rodzice i domownicy”.89 Papież wyjaśniał też, że „obowiązek
wycho-wania ciążący na rodzinie obejmuje nie tylko wychowanie religijne i moralne, lecz również fizyczne i obywatelskie, głównie ze względu na ich związek z religią i moralnością”.90
Pius XI, broniąc naturalnego prawa rodziny do wychowania, nie ignorował faktu, że w porządku przyrodzonym prawo do wycho-wania przysługuje też państwu. Analizując relację między rodziną i państwem, przypominał – podobnie jak Leon XIII – że prawo na-turalne rodziny do wychowania dziecka jest „niezbywalne, nienaru-szalne, (...) wcześniejsze od prawa społeczeństwa czy państwa, a stąd
85 Por. J. T a r n o w s k i, Encyklika Piusa XI „Divini illius Magistri” wobec ówczesnej pe dagogiki chrześcijańskiej, s. 378.
86 DIM, s. 27.
87 Por. W. G r a n a t, Zasady pedagogiki katolickiej w świetle dogmatu odkupienia grze chu pierworodnego, s. 48.
88 Por. DIM, s. 27, 54. 89 Tamże, s. 54. 90 Tamże, s. 35.
jest nietykalne ze strony jakiejkolwiek ziemskiej władzy”.91 Wymagał
także od państwa większej pomocy dla rodziny, m.in. przez tworzenie ustaw gwarantujących nietykalność prawa rodziny do wychowania dzieci.92 Przypominał, że w prawie tworzonym przez władze
publicz-ne ma „pozostać nietknięty zasadniczy ustrój społeczności domowej jako założonej przez mądrość i autorytet wyższy od ludzkiego, to jest Boski, a których nie mogą zmienić ani ustawy państwowe ani widzi-misię czyjejkolwiek prywatnej inicjatywy”.93
Państwo, mając na celu powszechne dobro doczesne, winno też okazywać wsparcie finansowane, jakiego życzą sobie rodzice,94
i troszczyć się o ich pedagogizację,95 ponieważ rodzina nie jest
spo-łecznością doskonałą i brak jej środków do pełnego rozwoju.96
Obo-wiązkiem państwa jest dbać o to, by ojciec i matka mogli w pełni zrealizować spoczywające na nich zadania wychowawcze. Absurdem i wykroczeniem przeciwko naturze byłyby natomiast wszelkie próby unicestwienia rodziny.97
W wypowiedziach papieża można doszukiwać się już wyraźnie formułowanych postulatów dotyczących tworzenia przez państwo polityki prorodzinnej i respektowania zasady pomocniczości, regu-lującej wzajemne odniesienia między rodziną i państwem oraz sta-nowiącej ochronę wychowawczych uprawnień rodziny.98 Papież był
świadom faktu, że przemiany społeczno-kulturowe, generowane pro-cesami industrializacji i urbanizacji, postawiły rodzinę w nowej sy-tuacji. Rodzina, w wyniku postępującej specjalizacji zawodowej, utraciła w wielu przypadkach funkcję jednostki produkcyjno-ekono-micznej, która nie tylko dostarczała rodzinie środków materialnych,
91 Tamże, s. 34. 92 Por. tamże, s. 59-60.
93 P i u s XI, Encyklika o małżeństwie chrześcijańskim Casti connubi, Rzym 31.12.1930,
wyd. pol., Londyn 1962, s. 39.
94 Por. DIM, s. 59. 95 Por. tamże, s. 55. 96 Por. tamże, s. 27.
97 Por. P i u s XI, All. Agli allievi del collegio di Mondragone, s. 233-234.
98 Por. J. W i l k, Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze w świetle doktryny Kościoła katolickiego, w: A. R y n i o (red.), Pedagogika katolicka. Zagadnienia wybrane,
Sta-lowa Wola 1999, s. 291; S. W y s z y ń s k i, Posady dla ojców rodzin, Ateneum Kapłańskie 19 (1933) 32, s. 302-307; J. Ś c i e c i ń s k i, Wychowanie państwowe według zasad nauki katolic
ale też w znacznym stopniu zapewniała jej spójność oraz gwaranto-wała trwałość i wierność małżeńską.99
Pius XI stał na stanowisku, że pomoc okazywana rodzinie przez państwo nie jest jedyną formą wsparcia. Potrzebna jest jej także po-moc ze strony Kościoła, w którym obecne są środki do rozwijania życia nadprzyrodzonego, umożliwiające realizację celów wychowa-nia chrześcijańskiego. Według papieża, między rodziną i Kościołem zachodzi wyjątkowa relacja, ponieważ rodzina i Kościół otrzymują misję wychowawczą bezpośrednio od Boga. Wychowawcze posłan-nictwo Kościoła i rodziny doskonale godzą się ze sobą i uzupełnia-ją.100
***
W porównaniu ze swymi poprzednikami Pius XI szerzej i bardziej dogłębniej zajął się problematyką wychowania chrześcijańskiego, ukazując jego podstawy dogmatyczne i specyfikę. Określenie „papież doktryny wychowawczej Kościoła” bez wątpienia można odnieść do Piusa XI.
Warto podkreślić, że wiele ujęć przedstawionych przez Piusa XI, zwłaszcza w encyklice o chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
Divini illius Magistri zachowuje swą aktualność. Papież zwrócił też
uwagę, że refleksji pedagogicznej nie można prowadzić w oderwaniu od kontekstu tworzonego m.in. przez uwarunkowania społeczno-kul-turowe danego czasu, natomiast szczegółowe propozycje wychowaw-cze należy odnosić od całej koncepcji.
ks. Stanisław DZIEKOŃSKI
99 Por. F. A d a m s k i, Sekularyzacja małżeństwa i rodziny, w: t e n ż e (red.), Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej, Kraków 1982, s. 84-85.
