Barbara Erber, Janina Skotnicka
Dział Etnografii
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 16, 371-373
N ow e nabytki w latach 1 9 8 5 -1 9 8 6 371
u lo tk a K o m ite tu Z ie m i K ieleckiej z k w ietn ia 1916 r. w zyw ająca do u czczen ia rocznicy K o n s ty tu c ji 3 m aja, 86 n u m e r „ G a z e ty K ie le c k ie j” z 14 k w ietn ia 1916 r. z apelem tego sam ego k o m ite tu o p o d o b n e j treśc i o raz o kolicznościow a „ c e g ie łk a ” w y d an a p rz e z P o lsk ą M a c ie rz S zkolną z b iały m o rłe m w k o ro n ie w ta rc zy czerw onej i n a p ise m : D A R N A R O D O W Y 3 -G O M aja.
Z 1918 r. p o c h o d z ą dw a afisze T y m c zaso w e g o R z ąd u L u d o w e g o R e p u b lik i P o lsk iej, o b y d w a w y d an e w L u b lin ie 17 listo p a d a , p o d p isa n e p rze z m in istró w p racy 1 ro ln ic tw a . P ierw szy z n ic h zaw iera „ D e k re t o o śm io g o d z in n y m d n iu ro b o c z y m ” , d ru g i o d ezw ę „ D o lu d u w iejsk ieg o ” w zyw ającą do n ie ra b u n k o w ej g o sp o d a rk i leśnej.
Z a k u p io n o także zestaw 65 k a rt p o cz to w y ch z ró żn y c h m iejscow ości p o ło ż o n y ch w g ra n ic a c h daw nej g u b e rn i kieleckiej, a później w o jew ództw a kieleckiego, m .in . z B u s k a -Z d ro ju , S k a rż y sk a -K a m ie n n e j, P iń cz o w a , Ję d rz ejo w a , O p o c z n a , W ąch o ck a i K ielc. P rz ed sta w iają o n e p an o ra m y ty c h m iejscow ości, w idoki w ażniejszych obiektów , d e ta le a rc h ite k to n ic z n e , fra g m e n ty z a b u d o w y , w n ę trz a kościołów oraz zab y tk i ru c h o m e .
D o n ajcie k aw sy c h należy p o cz tó w k a z w id o k ie m ry n k u w Ję d rz ejo w ie , w y d an a p rz e d 1914 r. n ak ła d e m S tan isław a S aneckiego w K ielca ch , w y k o n an a w jego zak ład zie fo to g ra ficz n y m . N a zd jęciu w idać p o łu d n io w ą i z a ch o d n ią pie rz eję ry n k u , n a k tó ry m o d b y w a się ta rg . W id o cz n e są p o sta c ie h a n d lu ją c y c h Ż y d ó w w ch a ra k te ry s ty c z n y c h u b io ra c h oraz zap rzęg i k o n n e , fu rm a n k i i strag a n y .
J e d n y m z o s ta tn ic h za k u p ó w D z ia łu H is to rii jest fo to g ra fia d o k u m e n tu ją c a p o b y t m a rsz ałk a Jó zefa P iłsu d sk ieg o w D ale sz y cac h w d n iu 7 sie rp n ia 1926 r. w y k o n an a w z a k ład zie fo to g ra fic z n y m „ R e m b r a n d t” w K ie lc a c h . O w y d a rz e n iu ty m d o n o siła „ G a z e ta K ie le c k a ” w n r 62 z 8 sie rp n ia 1926 r., p o d ając także szczegóły zw iązane z w izy tą P iłsu d sk ie g o w K ielca ch : „ W d n iu w czo rajszy m p rz y b y ł do K ielc M a rsz . Jó z e f P iłsu d sk i, M in is te r S p ra w W o jsk o w y ch , p o p rz e g lą d z ie o d b y ty m w obo zie le tn im 2 D y w iz ji P ie c h o ty L e g io n ó w w D ale sz y cac h M a rsz . P iłsu d sk i p rz y b y ł do K ielc na V Z ja z d L e g io n istó w i n a I I I M a rsz „ S z la k ie m K a d ró w k i” . M a rsz . P iłsu d sk i k w a te ru je w p ała c u p o b isk u p im (g m ach w o je w ó d z tw a )” .
Ja n G łó w k a
D Z IA Ł E T N O G R A F II
L A T A 1 9 8 5 -1 9 8 6
W 1985 r. zb io ry D z ia łu E tn o g ra fii pow ięk szy ły się o 32 pozycje m u z ea ln e ( M N K i/E /5 0 2 8 -5 0 5 9 ) oraz arc h iw alia (n r 1 3 2 8 -1 3 2 9 ), k tó re za k u p io n o z b u d ż e tu M u z e u m N a ro d o w e g o w K ielca ch . N a b y tk i te m o ż n a p o d zielić na n a stę p u ją c e k ateg o rie: rz e ź b a w d re w n ie (12), m a larstw o (2), rze źb a w glin ie (8), g a rn c a rstw o (7), h a ft (2), o le o d ru k (1). D o k u m e n to w a n o g łó w n ie d ziała ln o ść rz e źb ia rz y lu d o w y ch . O p ró c z z n a n y c h ju ż tw ó rcó w w y p o w iad a jąc y ch się w d re w n ie , jak: S tan isław D e n k ie w ic z , J ó z e f Z g an iacz , F elik s R ak, M a ria n B rzeziń sk i i Z b ig n ie w Ł a b u d a , p o zy sk a n o p ra c e sn y c erzy p o cz ątk u jąc y ch — M a ria n a W d o w ia k a z S ułkow a, B o g d an a M ichałkiew icza z R ad o m ia oraz B ogdana G ębskiego z N ow ego O drow ążka. P rz ed m io te m z a in te re so w a n ia b y ły rze źb y n a g ro d z o n e n a k o n k u rsie w spółczesnej ludow ej sz tu k i sa k ra ln e j, z o rg a n iz o w a n y m w 1984 r. p rz e z O d d z ia ł S to w arzy sz en ia P A X w K ie lc a c h .
372 N ow e n abytki w latach 1 9 8 5 -1 9 8 6
W 1986 r. do zb io ró w w p ły n ęło 178 o b ie k tó w (M N K i/E /5 0 6 0 -5 3 2 7 ), w ty m 27 z z a k u p u o raz 151 z p rze k azu i d aró w . P o zy sk an o także 32 pozycje a rc h iw aln e (n r 1330- 1361). O b ra z y E u g e n iu sz a B ro żk a (1) i Józefa F irm a n te g o (5) z a k u p io n o z fu n d u sz u M in iste rstw a K u ltu r y i S ztu k i. N a b y tk i dzieliły się n astęp u jąco : rzeźb a w d rew n ie (13), sn y cerk a (1), m a la rstw o (6), rze źb a w glinie (30), g arn c a rstw o (34), w ycinanki (17), h a ft (22), kow alstw o (3), zabaw ki (5), tk a n in a (1).
In te re s u ją c y m p rze k aze m b y ł zespół n a rz ę d z i i p rz y rz ą d ó w z w a rsz ta tu n ie żyjącego ju ż , zn a n eg o rze ź b ia rz a lu d o w eg o Józefa P iłata (1 9 0 0 -1 9 7 1 ), o b ejm u ją cy 46 pozycji oraz k o re sp o n d e n c ja k ie ro w a n a d o a rty sty w latach 1959-1971 przez k o lekcjonerów . Z esp ó ł u z u p e łn iły : z a k u p io n y od M a rii Bisagi z D ęb sk iej W oli b arw n y o le o d ru k Ś w . R o d zin a i d a ro w an y p rze z F eliksę G ajd ę m etalow y k ru cy fik s, stan o w iące in sp ira cję do realizacji ty c h te m a tó w p rze z J. P iłata w r z e ź b ie 1.
W m a la rstw ie E. B rożka za ry so w u ją się w y ra źn ie dw ie o d m ie n n e te n d en c je te m aty cz n e. O b ra z G d zie jesteś B o że (n r inw . M N K i/E /5 0 5 9 ) jest reakcją a rty sty na p ro b le m y w spó łczesn eg o św iata, w yrażającą się w złożonej z o śm iu scen kom pozycji. W jej c e n tru m w y o lb rzy m io n a p o sta ć C h ry s tu s a z księgą N o w eg o T e s ta m e n tu i krzyżem w ysiada z p o ja z d u U F O w g ro n ie a p o sto łó w , try u m fu ją c n a d um ieszczo n ą niżej sceną ra ju sy m b o lizu jącą g enezę g rz e c h u . P o zo sta łe , m n ie jsz e sceny, stanow iące o b ra m ie n ie , w y o b rażają akty z b ro d n i i ro z g rze sze n ia, p rze k azu jąc niepokój m alarza śledzącego losy nie ró w n e j w alki d o b ra ze złem . N a s tę p n e m alo w id ła niosą n astró j w y tch n ien ia . W ieś kielecka u k az u je sw ojski k rajo b raz w iosną z ch a rak te ry sty cz n ą sylw etą kościoła p ara fia ln e g o w M sty czo w ie. M alo w n icz o p o tra k to w a n y T arg s u g esty w n ie o d d aje k lim at m a ło m iasteczk o w eg o p la cu targ o w eg o w y p ełn io n eg o gęsto tłu m e m k u p u ją c y c h i sp rze d aw có w , w ozam i z k a p u s tą , w o rk am i zboża, zw ierzętam i i ro z m a ity m i to w ara m i. O b ra z y : G d zie jesteś B o że oraz W ieś kielecka uzyskały I n a g ro d ę na o g ó ln o p o lsk im k o n k u rsie „ M o ja O jc z y z n a ” o g ło szo n y m w 1984 r. przez S to w arzy sz en ie T w ó rc ó w L u d o w y c h .
T w ó rc z o ść J. F irm a n te g o ze w si K o ry tn ic a koło S taszow a, zn an eg o już dziś tw ó rcy ch ło p sk ie g o u r. 1913 r., została u d o k u m e n to w a n a p ięcio m a o b ra z a m i z lat 1974-1975. Są one p rz y k ła d e m p o d e jm o w a n y c h sp o n ta n ic z n ie kilku cykli te m a ty cz n y ch : o k u p ac y jn e g o — op o w iad ająceg o o p a rty z a n c k ic h p o ty c zk a ch w n a j bliższej o kolicy, cyklu ilu stru ją c e g o zw yczaje i o b rz ę d y (n p . Przebierance, gdzie p rz e d sta w ia g ru p ę „ H e r o d ó w ” w scen erii zim ow ego pejzażu w iejskiego). W kolejn y m cyklu o b ra z Legenda o św. B ern a rd zie w sk azu je, jak d alece a u to r in sp iro w ał się p o sły szan ą w rad io opow ieścią o życiu św. H u b e rta . W o sta tn im cy k lu , m o ra liz a to rsk im , p o p rze z m a lo w id ło M a r n y ich ży c ia los F irm a n ty ro z p ra w ia się z n ało g iem p ija ń stw a .
W d z ie d z in ie g a rn c a rstw a lu d o w eg o w 1985 r. z a k u p em sie d m iu n aczy ń (d zb a n ek , g arn k i na b arsz cz i m lek o , d w o jak i, m isa) ro zp o c zęto d o k u m e n ta c ję tw ó rczo ści S tefan a S ow ińskiego ze w si C h a łu p k i k. K ielc. Są to śred n ie j w ielkości sta ra n n ie w y k o n an e n ac zy n ia p o k ry te szkliw em , o zd o b io n e w g órnej p a rtii b rzu śc a o rn a m e n te m w p o sta ci d o o k o ln y c h linii p ro s ty c h w y k o n an y c h ry te m . S tefan S ow iński zn a n y jest g łów nie jako a u to r rzeźb y w glinie i jako taki p o sia d a b o g atą d o k u m e n ta c ję w zb io ra c h m u z eu m .
R z eź b a w glinie w zbogaciła się w 1985 i 1986 r. o p rac e zn a n y ch a rty stó w lu d o w y ch ta k ic h , jak: w .w . S tefan S o w iń sk i, K ry s ty n a M o łd a w a , E lż b ieta K lim c za k ,
1 B. Erber O leodruki i inne p rzedstaw ien ia kultowe ja k o źró d ła inspiracji w p lastyce ludowej
N ow e n abytki w latach 1985—1986 373
T a d e u s z P o łete k i C zesław S ew eryński. Są to w w iększości p rac e n ag ro d z o n e i w y ró ż n io n e n a o g ó ln o p o lsk im k o n k u rsie og ło szo n y m p rze z Z a rz ą d G łó w n y S T L w L u b lin ie w 40. ro czn icę p o w sta n ia P R L . P ra ce n ag ro d z o n e (S. S ow iński — I n a g ro d a , K . M o łd a w a — I I I n a g ro d a ) i w y ró ż n io n e (E . K lim czak ) p re z e n to w a n e b yły n a p o k o n k u rso w ej w ystaw ie p t. „P o lsk a — nasz d o m ” , zorganizow anej w L u b lin ie w 1984 r. W szy stk ie zak u p io n e do zb io ró w te m a ty , p rz e d sta w io n e z w łaściw ą d la arty sty lu d o w eg o szczerością i p ro sto tą , o d zw ie rcie d lają dzieje P olski ze szczególnym u w z g lę d n ie n ie m o k resu I I w ojny św iatow ej. P re z e n tu ją zatem in te resu ją cą te m aty k ę, d o ty c h cz as słabo u d o k u m e n to w a n ą w zb io ra c h . N a uw agę zasługują rze źb y S. S o w iń sk ieg o , treśc io w o b a rd z o zró ż n ico w an e , p o k ry te p ię k n y m w ton acji szkliw em . Są to z a ró w n o b a rd z o ek sp re sy jn e rze źb y o te m a ty c e św ieckiej, jak i p ełn e liryki p rac e o te m a ty c e sakralnej.
K o n ty n u a to re m tra d y c ji ro d z in n y c h S tan isław a S ew eryńskiego jest jego w n u k — C zesław S ew ery ń sk i ze w si O d ro w ą ż. W szy stk ie jego rzeźb y — la p id a rn e w fo rm ie — p e łn e są e k sp re sji i d y n am izm u .
W 1986 r. z b io ry D z ia łu E tn o g ra fii p o w iększyły się także o zespół o b ie k tó w z z a k resu g a rn c a rstw a p rze k aza n y p rze z W y d z ia ł K u ltu ry U rz ę d u W o jew ódzkiego w K ie lc a c h , a p o ch o d z ąc y z k o n k u rsó w o rg a n iz o w an y ch w latach 1947-1951 i p ó ź n ie j szych p rz e z te n ż e W y d ział K u ltu ry . Z esp ó ł tw o rz ą n ac zy n ia u ży tk o w e i d ek o ra cy jn e (m isy, d z b a n y , dw ojaki, w azony oraz m in ia tu ry n aczyń) p o ch o d z ąc e z ta k ich sta ry c h o śro d k ó w g a rn c a rsk ic h , jak: S zczekociny, S k a lb m ie rz , C h a łu p k i i O stro w iec Ś w ięto k rzy sk i.
I n n y zespół o b ie k tó w z tego p rz e k a z u p o c h o d z i z b a d a ń te re n o w y ch , p ro w a d z o n y c h n a o b sz arze w oj. kieleckiego p rze z M u z e u m N a ro d o w e w K ielca ch po d k ie ru n k ie m p ro f. R o m an a R e in fu ssa w la tac h 1972-1974. D o najciekaw szych naczy ń zaliczyć tu należy dw a g arn k i p ra w d o p o d o b n ie z n ie istn iejąceg o już o śro d k a w Ł ag o w ie . Są to n ac zy n ia o ch a rak te ry sty cz n ej daw nej fo rm ie w y k o n an e p rz e d ro k iem 1939, p o d o b n ie jak zasłu g u jący n a w zm ian k ę g arn e k — siw ak, w y konany p rze z P. G u ld z iń sk ie g o ze w si S kąpe.
W fo rm ie d a ru p rze k aza n o do zb io ró w fig u rk i g lin ian e o u p ro sz c z o n y m , n aiw n y m m o d e lu n k u , tzw . fip k i, w yob rażające kap elę w iejską, w y k o n an e w 1960 r. p rze z o śm io le tn ią J u s ty n ę B ąbel.
S tró j lu d o w y u z u p e łn io n o za k u p e m d w ó c h ln ia n y c h , h a fto w a n y ch koszul ko b ie cy c h sp rz e d ro k u 1939 (koszula z k a rc zk ie m i k oszula o k ro ju p rzy ram k o w y m ) a u to rs tw a A n n y G ra le c ze w si M a ły szy n G ó rn y . O b ie k ty te u zu p e łn ia ją d o ty c h c z a so w ą kolekcję h a ftó w z okolic M irc a , b ęd ą cą p rz e d m io te m o m ó w ie n ia w t. 15 „R o c z n ik a M u z e u m N a ro d o w e g o ” .
D o a rc h iw u m n a u k o w e g o D z ia łu E tn o g ra fii z a k u p io n o ręk o p isy nieżyjącego już g a rn c a rz a Ja n a P u rsk ie g o (1 8 9 2 -1 9 6 0 ) ze w si S o b ó tk a, gm . B liżyn. Są to teksty za ty tu ło w a n e „ L o s życia lu d z k ie g o ” oraz „ O te rm in a to r a c h ” n ap isa n e w fo rm ie p a m ię tn ik a tu ż p rz e d śm iercią au to ra . M a te ria ły te b ęd ą w y k o rz y sta n e w p rz y g o to w yw anej m o n o g ra fii tego in te resu ją ce g o a rty sty .
B a rb a ra E rb e r Ja n in a S kotn ick a
