Ściana południowa centrum Warszawy : studium projektowe rewaloryzacji zespołu zabudowy z drugiej połowy XIX i początku XX w.

Krystyna Gruszecka, Andrzej

Gruszecki

Ściana południowa centrum

Warszawy : studium projektowe

rewaloryzacji zespołu zabudowy z

drugiej połowy XIX i początku XX w.

Ochrona Zabytków 36/1-2 (140-141), 20-43

K R Y STY N A GRUSZECKA, A N D R Z E J GR U SZEC KI

ŚCIANA POŁUDNIOWA CENTRUM WARSZAWY

— STUDIUM PROJEKTOWE REWALORYZACJI ZESPOŁU ZABUDOWY

Z DRUGIEJ POŁOWY XIX i POCZĄTKU XX W*

W a rty k u le zaprezentow ano przykładow e studium projektow e, w którym przeanalizow ano możliwości rew aloryzacji zespołu zabudow y m ieszkaniow ej, z przełom u X IX i XX w. Jeszcze kilk an aście la t tem u możliwość adap tacji zabudow y d ziew iętnasto w ie­ cznej w śródm ieściu W arszaw y budziła w ątpliw ości, m. in. w założeniach do k o n k u rsu SA R P w 1968 r. n a cen tru m W arszaw y zakładano w yburzenie ist­ niejącej historycznej zabudow y i zastąpienie jej now ą tk an k ą, k tó ra tw orzyłaby Ścianę Południow ą centrum stolicy. Wobec odpow iedniej re ak cji S to­ łecznego U rzędu K onserw atorskiego utrzym ano ostatecznie tę zabudowę, z planów k ształtow an ia s tru k tu ry w arszaw skiego centrum „w y p ad ł” je d ­ n ak zespół Ściany Południow ej, k tó ry m iał p rze­ strzennie i funkcjonalnie integrow ać istn iejącą już wówczas Ścianę W schodnią z realizo w aną obecnie Ścianą Zachodnią. O pracow ania p rojektow e dla te ­ go obszaru znalazły się na okres k ilk u la t poza za­ interesow an iam i planistów . Tym czasem nie rem o n­ tow ana zabudow a historyczna ulega postępującej degradacji (ostatnie pow ażniejsze re m o n ty pod k o ­ niec lat czterdziestych), co jest szczególnie d ra sty ­ czne wobec wysokiego sta n d a rd u now ej zabudow y centru m — Dworca C entralnego i wieżowców: B anku Handlow ego i LOT-u.

P rocesy zm ian funkcjonalnych, zachodzące na tym obszarze jeszcze do 1980 r. sprow adzały się do w y­ pieran ia fun k cji m ieszkaniow ych przez użyteczność publiczną, najczęściej n iestety przez adm inistrację. P róbow ano naw et projektow ać tu kilk u n asto k o n - dygnacyjny wieżowiec ce n trali „C hem adex”. Zaczę­ ły więc działać w ręcz kapitalistyczne m echanizm y lokalizow ania swoich agend przez n ajsiln iejsze f ir ­ m y na jednym z najdogodniejszych tere n ó w cen­ tru m stolicy. Ten żyw iołow y proces oprócz n eg a­ tyw nych, m iał także sk u tk i pozytyw ne. N iem al w ol­ norynkow e w a ru n k i panujące w polityce in w esty ­ cyjnej w ostatnim dziesięcioleciu p o tw ierdziły słu ­ szność tezy, że te re n ten jest ta k a tra k c y jn ie poło­ żony, iż zabudow a jego pow inna być w w iększym stopniu w ykorzystana na funkcje użyteczności p u ­ blicznej. N iebezpieczeństw a uprzedniej działalności inw esty cyjnej k ry ły się w lokaliżow aniu tu funk cji o ograniczonej dostępności, k tó re m ogłyby znaleźć

się poza śródm ieściem . N atom iast usługi handlu, rzem iosła, gastronom ii i k u ltu ry , k tó ry ch ciągle jest za m ało w centrum , nie m iały m ożliwości rozw oju. D ziew iętnastow ieczna zabudow a m ieszkaniow a w W arszaw ie — wobec ogrom nych zniszczeń w o jen ­ nych — jest jedną z n iew ielu o w alorach p raw d zi­ wego au tentyzm u. W d rug iej połow ie lat siedem ­ dziesiątych ko n serw ato r m. st. W arszaw y usiłow ał w ybrać w m ieście zespół zabudow y dziew iętnasto­ w iecznej, k tó ry po rew alo ry zacji m ógłby stanow ić enklaw ę m iasta o n a stro ju fin de siecle’u. O kaza­ ło się, że w W arszaw ie nie m a już w n ętrza dłuż­ szej ulicy o ob ustro nn ej dziew iętnastow iecznej za­ budow ie i nie da się już n iestety zrealizow ać tego zam ierzenia. Z achow ały się n ato m iast k w a rta ły z m ieszkaniow ą zabudow ą dziew iętnastow ieczną, m. in. przy A lejach U jazdow skich, w rejon ie placu U nii L ub elskiej, przy ulicach Lw ow skiej i K oszyko­ wej oraz zespół trzech bloków międizy A lejam i J e ­ rozolim skim i a ulicam i: E m ilii P la te r, N owogrodzką i M arszałkow ską. Ten ostatni, ze względu na n a j­ większe zagrożenie jego zabytkow ej zabudow y, stał się przedm iotem p ro je k tu studialnego.

In ten cją k o n serw ato ra było w szechstronne rozpoz­ nanie w artości zabudow y i m ożliwości jej re w alo ­ ryzacji oraz spokojne przygotow anie się, zanim p ro ­ blem Ściany P ołudniow ej cen tru m W arszaw y w ej­ dzie w fazę realizacji, by u n iknąć pośpiechu i p rz y ­ m usow ych sytuacji. Chodziło rów nież o uzyskanie m ateriałó w dla prow adzenia w łaściw ej polityki ko nserw ato rsk iej w stosunku do obszaru będącego pod presją inw estycyjną. Z ty ch w zględów p ro jek t oparto na szerokiej bazie stu d ialn ej i rozpatrzono kilk a w a rian tó w rozw iązania. W ykonano go w In ­ stytu cie P od staw Rozwoju A rc h ite k tu ry P o litec h n i­ ki W arszaw skiej.

Analizy i studia

P rac e trzeb a było rozpocząć od in w en tary zacji a r ­ chitektonicznej i fo to gram etrycznej, k tó ra nie istn ia ła w kom plecie dla żadnego budynku. O praco­ w ano w nikliw ie szeroko p o trak to w a n e studium h i­ storyczne (dr J. Roguska) zakończone w nioskam i

* Z espół autorski: doc. dr arch. A ndrzej G ruszecki (k ie­ row n ik prac i g łó w n y p rojektant), dr arch. J a d w ig a R o­ guska (studium historyczn e), dr arch. A lek sa n d er C h y- la k (studia, projekt), dr arch. K rystyn a G ruszecka (stu­ dia, projekt), m gr arch. D anuta K ło sek -K o zło w sk a (stu ­ dia, w sp ółp raca autorska), m gr arch. E w a K arw acka (studia, w spółpraca autorska), m gr arch. C ezary A d a m s­ k i (studia), m gr arch. K rzysztof G rajnert (studia), mgr

arch. Janusz M ałysz (studia, p ersp ek ty w y ), m gr inż. J e ­ rzy S zu lc i m gr inż. Edw ard K w ia tk o w sk i (instalacje),

m gr dnż. A ndrzej S k rzy m o w sk i (kosztorys), prof, dr hab. Z b ig n iew P a w ło w sk i (k on su ltacje w zak resie k o n stru k ­ cji). P raca w y k o n a n a w In sty tu cie P o d sta w R ozw oju A rch itek tu ry P o litech n ik i W arszaw sk iej w la ta ch 1976— 1980.

1 J. R o g u s k a , P r z e j a z d y b r a m n e i k l a t k i s c h o d o w e ka m i e n ic w a r s z a w s k i c h w d r u g i e j p o ło w i e X I X i na p o c z ą t k u X X w i e k u , „ K w artaln ik A rch itek tu ry i U rb a­

J

Ц

□

1. Location of th e S o u th W a l l c o m p l e x again st th e b a c k g r o u n d o f e l e m e n t a r y s t r u c tu r e of th e c e n tr e of W a r sa w : 1 — th e East Wall, 2 — th e S o u th W a l l, 3 — t h e W e s t W all; d o t t e d line d e n o te s o b je c t s p lan n ed

k onserw atorskim i. Je st ono tak obszerne, że w y­ m aga odrębnego om ów ienia przez au to rk ę stu ­ dium, k tó ra już opublikow ała jego frag m en ty .1 W ram ach studium ustalono stan zabudow y dla w aż­ nych na tym obszarze cezur chronologicznych, p rze­ prow adzono nie tylko rozw arstw ienie chronologi­ czne, ale rów nież stylow e i lokalną w aloryzację obiektów z rozbiciem na układ p rzestrzenny i ele­ wacje. R ozw arstw ienie stylow e tej zabudow y jest istotne dla wniosków konserw atorskich, w secesji bowiem i m odernizm ie, k tó re chronologicznie częś­ ciowo przen ik ają się z eklektyzm em , pojaw iają się

nowe u k ład y ko n stru k cy jn e i zw iększają się otw ory okienne, szczególnie pom ieszczeń handlow ych. Zm ienia się ko lo ry sty ka i n aw et rodzaj tynków . U trzym anie ich jest istotn e dla zachow ania cha­ ra k te ru tej zabudowy. S tud iu m potw ierdziło w y­ soką w artość, a n ieraz wręcz unikatow ość tej za­ budow y.

W ykonano kilka u zupełniających inw entary zacji stud ialn ych : stan u zachow ania elew acji zab ytk o­ wych, d etalu w nętrz i dziedzińców oraz analizę po­

kry cia dachów.

2, 3, Ścian a P o łu d n i o w a — f r a g ­ m e n t y e l e w a c j i c e n t r u m W a r ­ s z a w y , od s t r o n y A l e j J e r o z o ­ li m s k ic h (fot. J. S e d la c z e k ) 2, 3. T h e S o u th Wall, c e n tr e of W a r s a w , e le v a tio n s of th e m i d ­ d le blo ck seen f r o m th e side of J e r o z o lim s k i e A v e n u e

p o d ziałem n a sta n y : p e łn y , n ie p e łn y , z n ik o m y i o w ięk szy ch n o w y c h p rz e k sz ta łce n ia c h ) p o słu ży ła m .in. do w y b ra n ia ty c h ele w a c ji, w k tó ry c h m o żli­ w e je st o d tw o rz e n ie ich p ie rw o tn e g o s ta n u z c a ­ ły m b o g actw em d e k o ra c ji. U z u p e łn io n a o b a d a n ia o k re śla ją c e sto p ie ń p rz e k sz ta łc e n ia e le w a c ji (zm ia­ n y w u k ła d z ie o tw o ró w o k ie n n y c h i d rzw io w y ch ) w s to su n k u do ich p ie rw o tn e g o sta n u , o ce n a dała p rz e sła n k i do sp re c y z o w a n ia z a k re s u p ra c e le w a - cyjnych. W p ro je k c ie m a te r ia ły te w y k o rz y sta n o p rz e d e w sz y stk im dla o k re ś le n ia a tra k c y jn o ś c i d zie­ dzińców , w k tó re w p ro w a d z a się pasaże. S tu d ia te w in n y być u z u p e łn io n e o b a d a n ia k o lo ry s ty k i e le ­ w acji, p rz e ja z d ó w b ra m n y c h i k la te k sch o d o ­ w ych.

Dla śro d k o w eg o z o p ra c o w a n y c h k w a rta łó w w y ­ k o n an o in w e n ta ry z a c ję s tu d ia ln ą d e ta lu w n ę trz i dziedzińców z ich w a lo ry z a c ją (sto su jąc p o d z ia ł n a d e tal: b a rd zo ozd o b n y , o zd o b n y i sk ro m n y ). N ie ro z p a try w a n o ro z w a rs tw ie n ia sty lo w eg o ; ogólne u ­

w agi dla k ażd ej k a m ie n ic y z a w ie ra „ S tu d iu m h is ­ to ry c z n e ” . Z a re je s tr o w a n ie p o m ieszczeń z z a c h o w a ­ n y m d e ta le m p o słu ży ło w p ro je k c ie re w a lo ry z a c ji do w y b o ru w n ę trz o b o g a ty c h d e k o ra c ja c h (ścian, stro p ó w , podłóg, s to la r k i i pieców ), k tó re w in n y być w y k o rz y sta n e n a u słu g i o gólnie d o stę p n e i k tó re n ie m ogą być d zielo n e n a m n ie jsz e p o m ieszcze­ n ia.

W y k o n an o ró w n ie ż a n alizę s tu d ia ln ą p o k ry c ia d a ­ chów. W „ S tu d iu m h is to ry c z n y m ” sy g n a liz o w a n o

konieczność p rz y w ró c e n ia p ie rw o tn e g o u k s z ta łto w a ­ nia n ie k tó ry c h dachów . Is tn ie je ró w n ież p ro b le m d o p ro w a d z e n ia p o k ry c ia do zgodności z o b ecn y m i p rz e p isa m i pod w zględem k ą ta n a c h y le n ia połaci. Z a g a d n ie n ie „ p ią te j e le w a c ji” je st isto tn e d la tego zespołu, p o n ie w a ż je s t ona w idoczna z są sie d n ic h w ieżow ców .

P rz e p ro w a d z o n o in w e n ta ry z a c y jn e stu d iu m u ż y t­ k o w a n ia i s ta n u w łasn o śc i dla w sz y stk ic h k o n d y g ­ n ac ji. Oprócz w łaściw ie zlo k alizo w an y ch dw óch h o ­ te li: „ P o lo n ia ” (pocz. X X w.) o ra z „ M e tro p o l” (bu­ d y n e k w spółczesny) i N aro d o w eg o B a n k u P o ls k ie ­ go — zn ak o m iteg o dzieła M. L alew icza z k o ń ca la t d w u d ziesty ch , is tn ie je tu k ilk a lo k a liz a c ji n ie w ła ś ­ ciw ych. W części fro n to w e j k a m ie n ic y w s ty lu z a ­ k o p ia ń sk im z n a jd u je się S z p ita l C h iru rg ii U ra z o ­ w ej D ziecięcej, w k tó ry m zniszczono u k ła d p rz e ­ s trz e n n y i d e ta l n ie u z y sk u ją c isto tn e j p o p ra w y w a ru n k ó w , p o n iew aż teg o ro d z a ju k a m ie n ic a nie n a d a je się dla leczn ictw a z a m k n ięteg o . K ilk a k a ­ m ien ic je s t u ż y tk o w a n y c h częściow o n a cele p r o ­ d u k c y jn e , m. in. przez S p ó łd z ieln ię P ra c y „ A s tra ”

(p ro d u k cja odzieży).

Poza k ilk o m a k a m ie n ic a m i a d a p to w a n y m i n a b iu ­ ra (p ro jek to w e, tu r y s ty k i itp.) w p ro je k c ie p rz e w a ­ ża p ro g ra m m ie sz k a n io w y , n a ogół z fu n k c ja m i n ie ­ m ie sz k a ln y m i w p a r te r a c h i częściow o n a w yższych k o n d y g n a c ja c h , gdzie m ieszczą się p rz y p ad k o w o zlo k alizo w an e u słu g i: lecznicze, a d m in is tra c ji itp. U ciążliw ość u słu g , d o stę p n y c h n a ogół z ty c h s a ­ m y ch p io n ó w k o m u n ik a c y jn y c h , n ie k o rz y stn ie w p ły w a n a w a ru n k i m ieszk ań có w .

A leje Je ro z o lim sk ie są a tr a k c y jn y m ciąg iem o d u ­ żej in te n sy w n o śc i o gólnie d o stę p n y ch usłu g , k tó re z n a jd u ją się n ie ty lk o w b u d y n k a c h fro n to w y c h ale (zw łaszcza w śro d k o w y m k w a rta le ) w n ik n ę ły w dolne k o n d y g n a c je o ficy n , tw o rząc zacz ątek p r o ­ stopadłych do A lej pasaży, n ie ste ty , o bardzo n is­ k im s ta n d a rd z ie . W k o n c ep cji p ro je k to w e j będzie ro z w in ię ta zasad a p e n e tra c ji w n ę trz k w a rta łó w przez ciągi piesze g ru p u ją c e d ro b n e p u n k ty u s łu ­ gow e, co n a ty m obszarze m a już sw o je tra d y c je . W zd ecy d o w an ej w iększości m ie sz k a n ia są p a ń s tw o ­ we; w o s ta tn ic h la ta c h n a s ila się je d n a k te n d e n c ja w y k u p y w a n ia ich n a w łasność. S tu d ia p ro je k to w e słu ż y ły ró w n ież do o k re ś le n ia , gdzie sp rzed aż m ie ­ szk ań m oże znaleźć się w k o liz ji z p rzy szły m p r o ­ g ra m e m re w a lo ry z a c ji. W y k o n an o k ilk a a n a liz t e ­ ch n iczn o -ek o n o m iczn y ch , w ty m : s ta n u te c h n ic z n e ­ go e lew acji i b u d y n k ó w , ele m e n tó w k o n s tru k c y j­ nych, in sta la c y jn y c h oraz kosztó w k a p ita ln e g o r e ­ m o n tu .

S ta n te c h n ic z n y b u d y n k ó w o cen ian o w zależności od p ro c e n tu zużycia e le m e n tó w o b ie k tu w s to su n k u do s ta n u b u d y n k u now ego, w p rz e d z ia łac h : d o b ry (do 40% zużycia — b u d y n e k w y m a g a re m o n tu bieżącego), d o sta te c z n y (do 70% zużycia — b u d y ­ n e k w y m ag a re m o n tu k a p italn e g o ), zły (pow yżej 70°/o zużycia — re m o n t b u d y n k u n ie o p ła c a ln y z p u n k tu w id zen ia r a c h u n k u ekonom icznego). T ylko dw a b u d y n k i tego zesp o łu są w d o b ry m sta n ie t e ­ chnicznym , w iększość w y m a g a re m o n tu k a p ita ln e ­ go, tr z y z n a jd u ją się w zły m sta n ie .

D ane te poszerzono o b a rd z ie j szczegółow e a n a liz y s ta n u tech n iczn eg o e le m e n tó w k o n stru k cy jn y c h * R o z p a try w a n o : m u ry , k la tk i schodow e, s-tropy i w ięźbę d achow ą. W p ię c iu z r o z p a try w a n y c h

o-4. Z a b u d o w a śr ó d m ie ś c ia W a r s z a w y w 1939 r. 4. B u ild in g s in th e c e n tr e of W a r s a w in 1939

5. Z a b u d o w a śr ó d m ie ś c ia W a r s z a w y w 11945 r. (o z n a c zo ­ no z a b u d o w ę w o p r a c o w y w a n y m rejonie )

6. Z esp ó ł Ś c ia n y P o łu d n io w e j, r o z w a r s t w i e n i a c h ron ologiczn e i s t y l o w e : 1 — 1850— 1890, 2 — 1890— 1900, 3 — 1900—

1910, 4 — 1910— 1918, 5 — 1918— 1939, 6 — po 1945 r., 7 — łączone s y m b o l e oznaczają n a d b u d o w y i zn aczn e p r z e b u d o ­ w y , 8 — u sunięcie d e k o r a c j i fa s a d y po 1945 r., nr — neo re nesans, n k i— n e o k l a s y c y z m , e — e k l e k t y z m , s ■— secesja ,

m — m o d e r n iz m , k a — k l a s y c y z m a k a d e m i c k i X X w i e k u , f — f u n k c j o n a li z m z la t t r z y d z i e s t y c h , p — fu n k c j o n a - l i z m la t p ię ć d z ie s i ą ty c h , o — n i e s t y l o w a z a b u d o w a u zu p e łn ia ją c a , ( ) — ś l a d y s t y l u ( w g J. R o g u sk iej)

6. T h e S o u th W all c o m p l e x , chronologic al a n d p e rio d d is tr ib u tio n : 1 — 1850— 1890, 2 — 1890— 1900, 3 — 1900— 1910,4 — 1910— 1918, 5 — 1918— 1939, 6 — a ft e r 1945, 7 — c o m b i n e d s y m b o ls d e n o te s u p e r s tr u c tu r e a n d e x t e n s i v e re b u i ld i n g , 8 — th e r e m o v a l of t h e fa ç a d e ’s d e c o r a t io n a f t e r 1945, nr — neo renaissance, n k — neoclassicism , e — ecle cticism , s — secession, m — m o d e r n is m , ka — a c a d e m i c clas sicism of th e 20th c e n tu r y , f — fu n c t io n a l is m o f th e th i r t ie s , p — fu n c tio n a lism of th e fifties, о — п оп - s t y l i s t i c a c c o m p lis h in g buildin g, ( ) — tr a ces

b ie k tó w w y s tę p u ją s tro p y o g n io o d p o rn e , w je d n y m o g n io o d p o rn y d a ch i w d ziew ięciu , k la tk i sc h o d o ­ w e; w p o zo stały ch e le m e n ty te są d re w n ia n e . Z w ra c a u w a g ę w y so k i sto p ie ń zu ży cia stro p ó w i w ięźb y d ach o w ej.

W w y n ik u a n a liz y s ta n u e le m e n tó w in s ta la c y jn y c h (gaz, w odociąg, k a n a liz a c ja , o g rz e w a n ie ) s tw ie rd z o ­ no, że re m o n t i m o d e rn iz a c ja w ty m z a k re s ie je s t je d n y m z n a jp iln ie js z y c h zad ań . S zczeg ó ln y n ie p o ­ kój b u d z i p o w a żn y p ro c e n t zużycia in s ta la c ji g a ­ zow ej, co zag raż a b ez p ie c ze ń stw u m ieszk a ń có w . P rz e p ro w a d z o n o a n alizę k o sztó w o k re ś la ją c k o sz t re m o n tu k a p ita ln e g o (nie re w a lo ry z a c ji) 1 m 2 p o ­ w ie rz c h n i u ż y tk o w e j i 1 m 3 k u b a tu r y b u d y n k u . A n aliza d ała m ożliw ość p o ró w n a n ia k o sztó w r e ­ m o n tó w poszczególnych o b iek tó w .

S zczególną w ag ę p rz y k ła d a n o do a n a liz y is tn ie ją ­ cych w a ru n k ó w m ie sz k an io w y c h , p o n ie w a ż w te j zab u d o w ie p o w in n a być u trz y m a n a ró w n ie ż f u n ­ k c ja m ie sz k an io w a, p ie rw o tn ie p o d sta w o w a . K a ­ m ien ice tego zespołu, p o w sta łe w re p r e z e n ta c y j­ n y m w ów czas re jo n ie m ia sta — n a w p ro s t d w o r ­ ca k o lei w a rsz a w sk o -w ie d e ń sk ie j, m ia ły s to s u n k o ­ wo w y so k i s ta n d a rd . M ieszk a n ia w e fro n to w y c h częściach b u d y n k ó w , p ie rw o tn ie po d w a n a k a ż d e j k o n d y g n a c ji, z a jm u ją c e ró w n ie ż część o fic y n y b o ­ cznej, gdzie z n a jd o w a ły się k u c h n ia i s a n ita r ia ty , liczyły- 100—250 m 2 p o w ie rz c h n i u ż y tk o w e j. Z гг- g u ły w p o k o ja c h u k ła d a n o d e k o ra c y jn e p o sad zk i, u sta w ia n o ozdobne piece, a śc ia n y i s u f ity o trz y ­ m y w a ły d e k o ra c je s z tu k a to rs k ie . N a w e t s k ro m ­ nie jsz e m ie sz k a n ia w o fic y n a c h liczy ły p rz e c ię tn ie 50— 70 m 2 p o w ie rz c h n i i b y ły ra c jo n a ln ie ro z p la n o ­ w an e. M iały p e łn e w y p o sażen ie in s ta la c y jn e tzn . w odociąg, k a n a liz a c ję i o g rz e w a n ie piecow e. S ta n d a r d u rb a n is ty c z n y zesp o łu je s t n a to m ia s t n e ­

g a ty w n y m w y n ik ie m s p e k u la c y jn e j p o lity k i g r u n ­ ta m i m ie jsk im i. W W arsz a w ie, w p o ró w n a n iu z in ­ n y m i m ia s ta m i ziem p o lsk ich , z n a jd o w a ło się n ie ­ w iele g ru n tó w p a ń stw o w y c h i m ie jsk ic h , o g r a n i­ czenie zaś ro z b u d o w y m ia s ta sp o w o d o w an e p ie rś ­ cien iem o ta c z a ją c y c h fo rty fik a c ji, p rz y sz y b k im w zroście z a lu d n ie n ia sta ło się p o w o d em sp e k u la c ji, w y so k ich cen p a rc e l i ich in te n s y w n e j zab u d o w y . N iezm ien io n e od p o ło w y X IX w. p rz e p is y b u d o ­ w la n e u s ta la ją c e m in im a ln ą p o w ie rz c h n ię d z ie d z iń ­ ca n a 9 X 9 m d la n iższej w ów czas zab u d o w y , ale sto so w a n ą ta k ż e p ó źn iej, w w y p a d k u 7— 8 -k o n d y g - n a c y jn y c h k a m ie n ic , s tw a rz a ły le g a ln ą p o d sta w ę dla is tn ie n ia c iem n y ch p o d w ó re k -stu d n i. Ś ro d k o w y k w a r ta ł o p ra c o w a n e g o o b s z a ru je s t w ła śn ie je d n y m z n ie w ie lu te re n ó w w śró d m ie śc iu W a rsz a w y , z a ­ b u d o w a n y c h o sta te c z n ie d o p iero z p o c z ą tk ie m n a ­ szego w ie k u i je d y n y m z a u te n ty c z n ą z a b u d o w ą, p o w sta łą w w y n ik u ta k r e g u la r n e j p a rc e la c ji. P r e ­ z e n tu je n ied o g o d n o ści ro z p la n o w a n ia będ ąceg o w y ­ n ik ie m s p e k u la c y jn e j p o lity k i g ru n ta m i. P o trz e b a d użej liczb y m ie sz k a ń o ra z b r a k d o sta te c z n e j w ie ­ dzy o p rz y c z y n a c h g ro ź n y c h sp o łeczn y ch chorób (gruźlica, k rz y w ic a i in.) w p ły w a ły na a k c e p ta c ję n ie z d ro w y c h w a ru n k ó w życia.

W o k re sie m ię d z y w o je n n y m d z ie w ię tn a sto w ie c z n a z a b u d o w a śró d m ie jsk a zaczęła o d b ieg ać s ta n d a r ­ d em u rb a n is ty c z n y m od w zo rcó w d o b re g o m ie s z k a l­ n ic tw a re a liz o w a n eg o w in n y c h d z ie ln ic a ch m ia sta . M im o u śiln y c h s ta r a ń , szczególnie za p re z y d e n tu ry S te fa n a S ta rz y ń sk ie g o , n ie u d a ło się ro zw iązać p r o ­ b le m u p o p ra w y w a ru n k ó w m ie sz k a n io w y c h w te j zab u d o w ie. P o d ru g ie j w o jn ie św ia to w e j w a ru n k i d ra sty c z n ie się p o g o rszy ły . W ła śn ie te o c a la łe z p o ­ żogi w o je n n e j k a m ie n ic e s ta ły się s c h ro n ie n ie m dla p o w ra c a ją c y c h w a rs z a w ia k ó w i b y ły in te n s y w n ie

7. Z e s p ó l Ś c ia n y P o łu d n i o w e j , stan za c h o w a n ia e l e w a c j i z a b y t k o w y c h : 1 — p ełn y; 2 — n ie p e łn y ; 3 — z n i k o m y ; 4 —

w i ę k s z e n o w e u zu p e łn ie n ia

7. T h e S o u th W a l l c o m p l e x , co n d itio n of th e p r e s e r v a t i o n of historic ele v a tio n s : 1 — c o m p l e te ; 2 — in c o m p le t e ; 3 —

sm all; 4 — m a j o r n e w a d d itio n s

8. Z esp ó ł Ś cia n y P o łu d n i o w e j , w a r to ś ć z a b y t k o w a : A — e l e w a c j i f r o n t o w y c h (z u w z g l ę d n i e n i e m dachu): 1 — w y b i t n a , 2 — dobra, 3 — średnia , 4 — niższa, 5 — e l e w a c j e nie n a w ią z u j ą c e do z a b y t k o w y c h p o w s t a ł e po 1945 r. w d a w n e j lin ii z a b u d o w y , 6 — e l e w a c j e nie n a w ią z u j ą c e do z a b y t k o w y c h p o w s ta ł e po 1945 r. w n o w e j linii z a b u d o w y , 7 — d a w n a linia z a b u d o w y ; В — w a r to ś ć z a b y t k o w a u k s z t a ł t o w a n i a i e l e w a c j i p o d w ó r z y : 8 — w y b i t n a , 8a — p o d w ó r z a o j e d n o r o d n e j f o r m i e p r z e s tr z e n n e j, 8b — e l e w a c j e o w y b i t n y m p i e r w o t n i e op ra c o w a n iu , 9 — d ob ra , 10 — śr ed nia , 11 — niższa, 12 — e l e w a c j e o cechach h i s to r y c z n y c h n is k ie j z a b u d o w y w e w n ą t r z blo ku, 13 — m u r y g raniczne o w a r ­ to ś ci h is t o r y c z n e j (b e z d e t a l u ), 14 — m u r y gra niczn e o w a r t o ś c i h i s t o r y c z n e j z a k o m p o n o w a n e (z d e ta l e m ) , 15 — śc ian y gran iczn e nie o p r a c o w a n e , d e p re c jo n u ją c e w n ę tr z a , 16 — e l e w a c j e i ścia n y, k tó r e nie w y k a z u j ą cech z a b y t k o w y c h , ale z a w i e r a j ą m u r y z X I X w. lub p o w t a r z a j ą ich p r z e b i e g ; С — w a r to ś ć z a b y t k o w a u k ł a d ó w w e w n ę t r z n y c h b u d y n ­ k ó w : 17 — w y b i t n a , 18 — dobra , 19 — śr ednia , 20 — niższa, 21 — u k ł a d y nie p o sia d a ją c e ce ch z a b y t k o w y c h , ale będące ś w i a d e c t w e m h is to r y c z n e g o z a g o s p o d a r o w a n ia d ziałki, 22 — u k ł a d y nie p o sia d a ją ce w a r t o ś c i z a b y t k o w e j (w g

J. Roguskie j)

8. T h e S o u th W a ll c o m p l e x , his to rie valu e:

A — fr o n t e l e v a tio n s (inclu ding th e roof): 1 — e x c e l le n t 2 — good 3 ‘— a v e r a g e 4 — poor 5 — e le v a tio n s w i t h o u t h is to ric v a lu e s p r o d u c e d a f t e r 1945 in th e old line of b u ild in g s 6 — e le v a t i o n s w i t h o u t h is to ric lin k s p r o d u c e d a f ­ t e r 1945 in th e old line of bu ildin gs 7 — old line o f b u il d in g s ; В — h is to ric v a lu e of th e f o r m and e le v a tio n of co u r t y a r d s : 8 — e x c e l l e n t 8a — c o u r t y a r d s w i t h u n i f o r m sp a tia l 8b — e l e v a tio n s w i t h an origin al f o r m 9 — good 10 a v e r a g e 11 — p o o r e r 12 — e le v a tio n s w i t h h is to r i c fe a tu r e s of l o w c o n stru c tio n in s id e th e b lo c k 13 — b o u n d a r y w a ll s of h is to ric v a lu e ( w i t h o u t deta il) 14 — b o u n d a r y w a l l of h is to r i c v a lu e ( w i t h d e ta i l) 15 •— b o u n d a r y w a l l s u n a sc c o m p lish e d , d e p r e c i a ti n g th e in teriors, 16 — e le v a t i o n s and w a l l s of no h is to ric v a l u e b u t co m p r isisn g 19th-cent. w a l l s ors r e p e a t in g th e i r course; С — historic v a l u e of b u il d in g in s id e a rr a n g e m e n ts : 17 — e x c e l le n t 18 — good 19 — a v e r a g e 20 — po o r 21 — a r r a n g e m e n ts w i t h o u t h is to ric v a lu e b u t p r o v i d in g a his tso r ic t e s t i m o ­ n y to p lo t d e v e l o p m e n t 22 — a r r a n g e m e n ts w i t h o u t h is to ric v a lu e

zasiedlane. Z ajm ow anie jednego m ieszkania przez kilka rodzin było w tedy sytu acją norm alną. O stat­ nie gruntow niejsze rem onty prow adzono w tych dom ach (z nielicznym i w yjątkam i) pod koniec lat czterdziestych, jed n ak bez zm iany s tru k tu ry za­ siedlenia. T ak pozostało do dziś. P ostępująca d e­ w astacja jest więc w ynikiem niew łaściw ego u ży t­ kow ania zabudow y i b ra k u prac rew alory zacy jny ch o konsekw entnym prog ram ie konserw atorskim lub chociażby rem ontow ych, m ających n a celu u trz y ­ m anie istniejącego stanu. U żytkow anie m ieszkań przez kilk a rodzin pow oduje dalsze żyw iołow e p rze­ kształcenia i dew astację (podziały pom ieszczeń o dekoracy jnych stropach ściankam i działow ym i, w staw ianie do pokoi k u chni w ęglow ych itp.). P rz e ­ budow y prow adziły tu rów nież różne instytucje. W rezultacie, w środkow ym k w a rta le już tylk o w 30°/» pom ieszczeń zachow ały się p ierw otne deko­ racje. S ubstand ard ow e w a ru n k i w płynęły na po­ gorszenie się stru k tu ry społecznej ludności — jest to rejo n W arszaw y o niepochlebnej opinii cen trum „nocnego życia”.

P roblem m ieszkalnictw a na tym obszarze je st więc w ielow arstw ow y i skom plikow any. W św ietle do­ świadczeń realizacyjnych w cen trach aglom eracji europejskich, podstaw ow ą trud nością k ształtow an ia p rogram u w ielkom iejskiego „city ” jest zagad nie­ nie odpow iednich p roporcji m iędzy fu n k cjam i u słu ­ gowym i a m ieszkaniow ym i. A nalizy w arun kó w m ieszkaniow ych, poszerzone o po stu laty m ieszkań­ ców, p ow inny stw orzyć podstaw y do in d y w id u al­ nej dla tych bloków propozycji zachow ania fun kcji m ieszkaniow ych w stopniu um ożliw iającym ich po­ praw ę. W ram ach analiz tego bloku p rz ep ro w a­ dzono: ocenę zanieczyszczenia i uciążliw ości środo­ w iska, stud ium nasłonecznienia, b ad a n ia dem o gra­

ficzne i socjologiczne.

Z dotychczasow ych opracow ań dla śródm ieścia W arszaw y w yn ika, że te re n ten, w stosunku do przyjętych norm dla zabudow y m ieszkaniow ej, le­

ży w strefie zw iększonej uciążliw ości środow iska (hałas, zanieczyszczenie pow ietrza), spow odow anej zw łaszcza znacznym natężeniem ko m unikacji w A lejach Jerozolim skich. B ardziej p rzy datne dla ce­ lów m ieszkaniow ych są pod ty m w zględem o b iek ­ ty przy ul. Now ogrodzkiej. W yniki przeprow adzo ­ nej a n k ie ty w opracow anym środkow ym bloku w skazują rów nież n a n ad m iern y h ałas w m ałych, akustycznych podw órkach — stu d n iach oraz uciąż­ liwość śm ietnik ów i publicznych san itariató w , zlo­ kalizow anych w słabo p rzew ietrzan y ch p rz estrze­ niach m iędzyblokow ych. P rzekształcenia s tru k tu ry w ew nętrzn ej bloku uw zględnić pow inny popraw ę w aru n k ó w w tym zakresie.

P om iarów nasłonecznienia dokonano za pom ocą li­ n ijk i słońca dla szerokości geograficznej W arsza­ w y i położenia słońca 23 w rześnia (zrów nanie dnia z nocą, co daje śred nie nasłonecznienie roku). A n a ­ lizując te re n y w ew nątrzblokow e spraw dzono zasięg cienia o godz. 12.00. N astępnie wyłączono z d al­ szej analizy w nętrza całkow icie zacienione o tej porze. Dla pozostałych badano zacienienie w innych godzinach, w ilości niezbędnej dla uchw ycenia ich nasłonecznienia w ciągu dnia. W ykonano rów nież, nie stosow ane dotychczas, stu dium nasłonecznienia elew acji dla w szystkich kondygnacji. P o m iaró w dokonyw ano n a elew acjach w połow ie wysokości kondygnacji. Nie wliczono prom ieni słonecznych, p ad ających pod k ątem m niejszym niż 15°. P rz y ­ jęto k ry te riu m ilości godzin nasłonecznienia. O p a r­ to się n a m inim um nasłonecznienia norm atyw nego dla now ej zabudow y m ieszkaniow ej, k tó re w latach 1961—1965 w ynosiło 1,5 godz., obecnie zaś 3 godz. (23 IX). P rzy jm u jąc elastyczniej norm aty w y , w od ­ n iesieniu do h istorycznej zabudow y, w prow adzono n astęp u jącą w aloryzację: pow yżej 3 godz. — n a ­ słonecznienie dobre, 2—3 godz. — dostateczne, 1—2 godz. — słabe, poniżej 1 godz. — nasłonecznienie niedostateczne, n ie posiadające w ystarczających w artości zdrow otnych i bak teriobójczych. Jak o w

y-■ y-■ f

ШЁШ W *t E 3 * ш ве ИШ&

ШЯГ SM I

ШШО

Ш М

H №

9. Z e s p ó ł Ś c ia n y P o łu d n i o w e j , obecne u ż y t k o w a n i e (II k o n d y g n a c ja ) : 1 — m i e s z k a l n i c t w o , 2 — h an del, 3 — g a s t r o ­ nom ia, 4 — rz em io s ło , 5 — kultu ra , 6 — t u r y s t y k a , 7 — z d r o w i e , 8 — łą czność, 9 — t u r y s t y k a (h otele), 10 — a d ­ m i n is tr a c j a , 11 — p r z e m y s ł , 12 — k o m u n i k a c ja

9. T h e S o u th W a l l c o m p l e x , p r e s e n t use (II storey): 1 — li v in g - in 2 — tr a d e 3 — c a te r in g 4 — c r a f ts 5 — cu ltu re 6 — t o u r is m 7 — r e c r e a tio n (health), 8 — co m m u n ic a t io n 9 — to u r is m (hotels) 10 — a d m i n i s t r a t i o n 11 — i n d u s t r y

m

i

^

2

10. Z e s p ó ł Ś c ia n y P o ł u d n i o w e j , stan te c h n i c z n y b u d y n k ó w : 1 — d o b r y (do 40°lo zu ż ycia ), 2 — ś r e d n i (do 70*/t zużycia ), 3 — z ł y ( p o w y ż e j 70°lo zużycia ); stan te c h n i c z n y e l e w a c j i : 4 — d o b ry , 5 — d o s t a te c z n y , 6 — z ł y

10. T h e S o u th W a ll c o m p l e x , te chnical co n d itio n of th e buildin gs: 1 — good (up to 40°h of w ea r), 2 — a v e r a g e (up to 70°/o of w e a r), 3 — bad ( o v e r 70°/o of wear). T ech n ica l c o n d itio n of th e ele v a tio n s : 4 — good, 5 — sa t is f a c to r y , 6 — p oor

n ik studium opracow ano dla w szystkich k o n d yg na­ cji w nioski odnośnie lokalizacji m ieszkań z p u n k tu w idzenia ich dostatecznego nasłonecznienia. P o ­ w ierzchnie podzielono na: nadające się dla funkcji m ieszkaniow ej, m ożliw e do w y korzystania dla tej fu n k cji pod w aru n k iem odpow iedniego p ro jek to w a­ nia m ieszkań (np. w łączenie pomieszczeń gorzej n a ­ słonecznionych do m ieszkań o dobrych w arunkach), nie nadające się dla fu n k cji m ieszkaniow ej. W w yniku analiz ustalono, że stosunkow o lepsze w a ru n k i dla m ieszkalnictw a istnieją w bloku za­ w artym m iędzy Al. Jerozolim skim i a ulicam i: E. P la te r, N owogrodzką i Pankiew icza. W zasadzie począwszy od I p ię tra budy n k i m ogą być przezna­ czone na pełnienie funkcji m ieszkaniow ej. W b lo ­ ku m iędzy Al. Jerozolim skim i a ulicam i: P o zn ań ­ ską, Nowogrodzką i Pankiew icza, połowa jego za­ budow y od strony Al. Jerozolim skich do czw artej kondygnacji włącznie pozbaw iona jest słońca i do­ piero na wyższych kondygnacjach m ożna lokalizo­ wać m ieszkania. N ajbardziej drastyczne w aru n k i w ystępu ją w obiektach przy Al. Jerozolim skich 49 i 51. Są one siedm io- i ośm iokondygnacjow e, m ają m inim alne dziedzińce i nie pow inny być u żytk o­ w ane na cele m ieszkalne. N atom iast część tk a n k i zabudow y tego bloku od stro n y ul. N ow ogrodzkiej spełnia w ym agane dla m ieszkalnictw a w a ru n k i n a ­ słonecznienia.

Przeprow adzono analizę s tru k tu ry m ieszkań z uw zględnieniem podstaw ow ej jednostki, jaką jest gospodarstw o domowe. S tudia te poprzedzono spraw dzeniem n iek tó ry ch danych w skaźnikow ych, co pozwoliło ustalić rzeczyw istą sy tuację m ieszka­ niow ą w tym rejonie. W porów naniu ze w spół­ czesnym n orm atyw em m ieszkaniow ym , stosow a­ nym w now ych osiedlach po 1975 r. (18 m 2 po­ w ierzchni użytkow ej na 1 m ieszkańca), mogło b y się w ydaw ać, że sytu acja w tym rejonie p rz ed sta­ wia się bardzo korzystnie. W większości bow iem bu dynków średnia pow ierzchnia m ieszkaniow a p rz y ­ p adająca na 1 m ieszkańca jest wyższa od w ielkoś­

ci no rm atyw nych. J a k p rzy w ielu śred nich jest to w ynik pozorny. P rzeprow adzono b ard ziej szcze­ gółowe analizy dla dw u obiektów . Ś redn ia po­ w ierzchnia 17 m 2 n a 1 m ieszkańca okazała się w rozbiciu na k o n k re tn e m ieszkania bardzo zróżnico­ w ana — od 3,57 m 2 p. u ż./l M do 95 m 2 p.u ż./l M. Zagęszczenie m ieszkań jest więc bardzo n ieró w n o ­ m ierne. Dla precyzyjnego o kreślen ia sytuacji m ie­ szkaniow ej dokonano wycinkow o, rów nież w tych dwóch obiektach, podziału na gospodarstw a dom o­ we i przeanalizow ano, w jak im pozostają one sto ­ su nk u do sam odzielnych jednostek m ieszkalnych. Zaledw ie w 8°/o jednem u m ieszkaniu odpow iada jedno gospodarstw o domowe. P ozostałe m ieszkania są wspólne. S ytu acja jest tym b ard ziej n iek o rzy ­ stna, że w około 60% m ieszkań są w ięcej niż dwa gospodarstw a domowe, a w 16°/o w jednym w spól­ nym m ieszkaniu w y stępu je 4—7 gospodarstw do­ m owych. Jednocześnie śred n ia liczba osób p rzy p a­ dających na jedno gospodarstw o dom owe odbiega od średn ich danych statystycznych (w analizow a­ nych obiektach — 2,25; przew idyw ana na rok 1980 w m iastach polskich — 3,44).

Dokonano rów nież dla om aw ianych dwóch domów z oficynam i analizy s tru k tu ry w ieku m ieszkańców. P o rów nan ie ze statystyczn ą stru k tu rą w ieku w w o­ jew ództw ie w arszaw skim w skazuje na c h a ra k te ry ­ styczne odchylenia. Zgodnie z rocznikiem sta ty sty ­ cznym z 1978 r. w w ojew ództw ie w arszaw skim 60% ludzi było w w ieku p rodukcyjnym , 13% — po produkcyjnym i 27% w w ieku p rzed p ro d u k cy j­ nym . W analizow anym zespole zam ieszkuje w y ją t­ kowo duża liczba ludzi w w ieku poprodukcyjnym (25%). Je st to zresztą nie tylko cechą c h a ra k te ry ­ styczną dla tego zespołu zabudowy. P roces „starze­ nia się społeczeństw a” przebiega szybciej w dziel­ nicach m ieszkaniow ych o zabudow ie trad y cy jn ej. Osoby w w ieku pro du kcyjn ym (w analizow anym zespole 46% ogółu) częściej i chętniej przenoszą się do now ych osiedli poza śródm ieściem .

u-11. Z esp ó ł Ś c ia n y P o łu d n i o w e j , analiza e l e m e n t ó w k o n s t r u k c y j n y c h b u d y n k ó w : 1 — m u r y o k o n s t r u k c j i ogniood­ po rn ej, 2a — s t r o p y o k o n s t r u k c j i o g nio odpornej, 2b — s t r o p y o k o n s t r u k c j i d r e w n i a n e j , За — w i ę ź b y d a c h o w e o k o n ­

s t r u k c j i m ie s z a n e j, 3b — w i ę ź b y d a c h o w e d r e w n ia n e , 4a — k l a t k i s c h o d o w e o k o n s t r u k c j i o g n io o d p o r n e j, 4b — k l a t ­ k i s c h o d o w e o k o n s t r u k c ji d r e w n ia n e j . Dla k a ż d e g o b u d y n k u podano: p ro cen t e l e m e n t ó w k o n s t r u k c y j n y c h nie w y ­ m a g a ją c y c h n a p r a w y (gó rna liczba), p ro cen t w y m a g a j ą c y c h n a p r a w y , b ą d ź c z ę ś c i o w e j w y m i a n y ( ś r o d k o w a liczba) i p r o c e n t w y m a g a j ą c y c h c a ł k o w i t e j w y m i a n y (dolna liczba)

11. T h e S o u th W a ll c o m p l e x , a n a ly s is of co n stru ctio n a l e l e m e n t s in th e buildin gs: 1 — f i r e - p r o o f w a ll s , 2a — c e i­ lings w i t h fi r e - p r o o f constru ctio n , 2b ■.— w o o d e n ceilin gs, 3a — ro o f r a f te r s of m i x e d c o n stru c tio n , 3b — w o o d e n

roof ra fters , 4a — staircases w i t h fi r e - p r o o f c o n stru ctio n , 4b — sta irc a s e s w i t h w o o d e n c o nstruction. T h e fo llo w in g i n f o r m a t io n g iv e n for each buildin g: co n stru ctio n a l e le m e n tś n o t ca llin g for re p a i r (in p e r cent) (m a x . no), e le ­ m e n t s calling fo r e ith e r r e p a irs or p a r tia l e x ch a n g e (in p e r cent) (m ean no) and n u m b e r (in p e r cen t) of those r e q u irin g a to ta l e x c h a n g e (min. no)

[ □ H I о

\2

I ^ |3

9

_{Ш Г 6}

₇

12. Z e s p ó ł Ś c ia n y P o łu d n i o w e j , an aliza e l e m e n t ó w i n s ta l a c y jn y c h b u d y n k ó w : 1 — piece, 2 — w o d o c ią g i kanaliza cja, 3 — gaz, 4 — c e n tr a ln e o g rz e w a n ie , s ta n zu ż y c ia , 5 — w y s o k i , 6 — śr edn i, 7 — niski. Dla k a ż d e g o b u d y n k u podano p ro c e n t e l e m e n t ó w i n s ta l a c y jn y c h nie w y m a g a j ą c y c h n a p r a w y (gór na liczba), p r o c e n t w y m a g a j ą c y c h n a p r a w y b ą d ź c z ę ś c i o w e j w y m i a n y ( ś r o d k o w a liczb a) i p r o c e n t w y m a g a j ą c y c h c a ł k o w i t e j w y m i a n y (dolna liczba)

12. T h e S o u th W all c o m p l e x , a n a ly s is of in s ta lla tio n e l e m e n t s in th e buildin gs: 1 — st o v e s , 2 — w a t e r - s u p p l y and s e w a g e sy s te s m , 3 — gas, 4 — c e n tr a l heating, le v e l of w ea r: 5 — high, 6 — m ea n , 7 — poor. P e r c e n t of in s ta lla ­ ti o n e le m e n ts n ot r e q u i r in g r e p a i r (m ax. no), e le m e n ts ca llin g for re p a ir or pa rtia l e x c h a n g e ( m e a n n o and th o ­ se r e q u irin g a c o m p l e t e e x c h a n g e (m in . no) h as b e e n g i v e n for each building.

jących w niosków odnośnie p ro je k tu przebudow y: — należy skorygow ać n iepraw id łow e zagęszczenie, w tym przede w szystkim w m ieszkaniach, gdzie po­ w ierzchnia użytkow a na 1 m ieszkańca jest niższa od przeciętnego standardu;

— zasadą przestrzeg an ą przy m odernizacji w inno być sam odzielne m ieszkanie dla jednego gospodar­ stw a domowego;

— s tru k tu ra gospodarstw dom ow ych pow inna od­ pow iadać m ożliwościom p rzestrzennym k ształto w a­ nia m ieszkań, a nie na odw rót;

— s tru k tu ra w ew nętrzna gospodarstw domowych, aczkolw iek m oże być w pew nym sto p n iu sterow an a, będzie stanow ić w ypadkow ą w ystępujący ch n a tym te re n ie zjaw isk; należy więc dążyć do zaspokoje­ nia potrzeb w yjątkow o dużej g ru p y ludzi starszy ch i g ru p y w w iek u przedprodukcyjnym (29% w a n a ­ lizow anych ob iek tach w stosunk u do śred n iej 27% w w ojew ództw ie w arszaw skim ), chociaż w inno się postulow ać zm niejszenie te j ostatn iej, co byłoby jed n ak n ie re a ln e w tru d n y c h w arszaw skich w a ru n ­ k ach m ieszkaniow ych, zw łaszcza że sy tu a c ja ta jest w ynikiem w iększej w ielodzietności ludzi gorzej sy ­ tuow anych, k tó rz y zam ieszkują tu w pow ażnym procencie.

W bloku m iędzy Al. Jerozolim skim i a u licam i: P o ­ znańską, N ow ogrodzką i P ankiew icza (o n a jg o r­ szych w a ru n k a c h m ieszkaniow ych) przeprow adzono an kietyzację m ieszkańców , obejm ując 10% ich licz­ by. D obierając respondentów p rzy jęto zasadę ró w ­ nom iernego u działu w ankiecie m ieszkańców z m ie ­ szkań zlokalizow anych od ulicy, od podw órza w b u d ynkach frontow ych i m ieszkańców oficyn, w rozbiciu n a poszczególne kondygnacje. N iezbędne było uzyskanie inform acji od u ży tkow ników róż­ nych części obiektów , poniew aż stu d ia w ykazały, że w a ru n k i m ieszkaniow e w poszczególnych p a rtia c h tego sam ego bloku różnią się znacznie z p u n k tu w idzenia: nasłonecznienia, uciążliw ości środow iska i stan u technicznego.

Dla uzyskania inform acji o osobach ankietow any ch podano p y tan ia dotyczące przedziału w ieku, w y ­ kształcenia i c h a ra k te ru pracy zaw odow ej. U stalono trz y g ru p y w ieku: 18—29 lat, 30—55 la t i powyżej 55 lat. Istotne dla b a d a ń tego ty p u w ydaw ało się uzyskanie opin ii od ludzi stosunkow o m łodych, k tó ­ rzy rozpoczynają sam odzielne życie i posiadają już

w łasne gospodarstw o domowe, zn ajdują się w p eł­ ni aktyw ności zaw odow ej, k ształtu ją sw oje w a ru n ­ ki m ieszkaniow e lub m ają tak ie p e rsp e k ty w y (np. zam iany m ieszkania), oraz ludzi starszych, któ rzy na ogół c h a rak tery zu ją się m niejszą ruchliw ością. Spośród ankietow anych n a 48 respondentów w p rz e ­ dziale 18—29 la t było 13 osób, w przedziale 30—55 la t — 15 osób i powyżej 55 la t — 20 osób. W ynika z tego, że pow ażną grupę (ok. 42%) ogółu an k ie ­ tow anych stanow ią ludzie starsi, z czego 69% em e­ ryci.

W w ykształceniu respondentów dom inow ało pod­ staw ow e (54%). Liczną grupę stan o w ili ludzie o w ykształceniu śred nim (42%). Nisko przed staw ia się n ato m iast procent respond entów z w yższym w y ­ kształceniem (4%). Spośród osób ankietow any ch

16% posiada zawód zw iązany z pracą w domu. Do tej gru p y należą drobni w ytw órcy lub rzem ieślnicy (kraw iectw o, g alan te ria skórzana, szew stw o, kap e- lusznictw o itp.), k tórzy m ają m ieszkania połączone

ze sklepam i lub p ry w a tn y m i p u n k tam i usługow ym i, zw ykle w oficynach, w przyziem iu lub na I p ię­ trze. Cechą ch arak tery sty czn ą om aw ianego rejonu są zaczątki w ew nątrzblokow ych pasaży handlow o­ -usługow ych z niew ielkim i pu n k tam i sprzedaży. Z w ypow iedzi w łaścicieli ty ch pu n k tó w w ynika, że są oni bardzo przyw iązani do tej lokalizacji, niezależ­ nie od nie najlepszych w arunków . Chęć pozostania uzasadn iają lokalizacją w cen tru m W arszaw y i s ta ­ łą od la t klien telą. Z ta k zw anych w olnych zaw o­ dów n atrafio n o na jednego adw okata z p ra k ty k ą zawodową częściowo u p ra w ian ą w domu, oraz je d ­ nego lek arza nie pracującego w domu. B iorąc pod uw agę s tru k tu rę zaw odow ą i w ykształcenie m iesz­ kańców, bardziej c h a rak tery sty c zn y dla tego rejo n u jest p rofil rzem ieślnika zw iązanego z p ry w a tn ą in i­ cjatyw ą niż m ieszkanie z pracow nią lub gabinetem dla u p ra w ian ia w dom u p ra cy zaw odow ej przez lu ­ dzi z wyższym w ykształceniem , co nierzadko jest postulow ane w p ro jek tach rew aloryzacji tra d y c y j­ nej zabudow y, bez uprzedniego spraw dzenia stan u faktycznego.

Z adaniem a n k iety było rów nież spraw dzenie, czy ludzie m ieszkają w tym rejo nie z w yboru czy przy­ padkow o. Na p y tan ie: „czy lepiej jest m ieszkać w śródm ieściu niż w now ym osiedlu poza śródm ieś­ ciem ”, 73% respondentów odpow iedziało tw ierd z ą­ co, 27% w y b rało jako lepszą lokalizację poza śró d ­ m ieściem . Do propozycji p o w rotu do obecnego m ie­ szkania po rem oncie z m odernizacją ustosunkow ało się pozytyw nie 68% ankietow anych. Z innych od­ powiedzi w ynika, że istnieje grup a osób, dla k tó ­ rych m ieszkanie w śródm ieściu jest atrak cy jn e, ale n ie chcieliby pozostać w swoim obecnym m ieszka­ niu n aw et po rem oncie. G łów nym uzasadnieniem .je st b ra k w ind przy znacznych w ysokościach k o n ­

dygnacji, u ciążliw y dla osób starszy ch m ieszk ają­ cych naw et n a III, IV piętrze. Pow ażnym i m a n ­ kam entam i w odczuciu tej g ru p y m ieszkańców są rów nież: hałas, b ra k zieleni, znaczne zanieczyszcze­ nie pow ietrza. Pow odem chęci zm iany m ieszkania byw a też duże zagęszczenie, co jed nak nie jest ty ­ powe dla tego rejon u. Szczegółowa analiza z po­ działem n a g ru p y w ieku w ykazała, że chęć pow ro­ tu po rem oncie do swojego obecnego m ieszkania zgłaszało 96% ank ietow anych w gru p ie powyżej 55 lat, 43% w g rup ie 30—55 la t i 69% w grupie 18—29 lat. C haraktery sty czn e było, że stosunkow o m niej osób m ieszkających przy Al. Jerozolim skich w ykazyw ało chęć dalszego tam m ieszkania. W obiek ­ tach położonych przy ul. Now ogrodzkiej m ieszka­ nia zarów no w bu d y n k ach frontow ych, jak i oficy­ nach w odczuciu ankieto w an ych są lepsze.

W om aw ianym k w a rta le już obecnie w ystępuje w ie­ le usług. Dla większości m ieszkańców (67%) usługi istn iejące w „ich” b loku i sąsiednich są w y s ta r­ czające. W śród 33% respondentów , k tó rzy odczu­ w ają b ra k usług, przede w szystkim zw racano u w a ­ gę na n ied o statk i w zakresie usług podstaw ow ych. W gru p ie osób 18—29 la t aż 62% postu lu je w p ro ­ w adzenie usług, n ato m iast w śród osób starszych przew ażają opinie negatyw ne. Z pu n k tu w idzenia m ieszkańców usługi wiążą się z ich uciążliw ością: hałasem i zanieczyszczeniem pow ietrza (np. zak ła­ dy gastronom iczne). W p rojekcie przebudow y tego

13. F r a g m e n t e l e w a c j i e k l e k t y c z ­ n ej, ul. N o w o g r o d z k a 44 (fot. A. G r u szeck i) 13. D e ta il of th e ecclectic e le ­ v a tio n , 44, N o w o g r o d z k a s t r e e t 14. F r a g m e n t e l e w a c j i m o d e r n i ­ s t y c z n e j, A l e j e J e r o z o lim s k i e 49 (fot. A . G ruszecki) 14. D e ta il of th e m o d e r n is t ic e le v a tio n , 49, J e r o z o lim s k i e A v e n u e r e jo n u p o stu lo w an o za te m ra c z e j u s łu g i d ro b n e , k tó re n ie b y ły b y u cią żliw e d la m ieszk ań có w . In te re s u ją c e b y ły w y p o w ie d z i o u p o d o b a n ia c h do­ ty czący ch co d zien n ej r e k r e a c ji. P o d ję c ie p ra c r e ­ w a lo ry z a c y jn y c h d z ie w ię tn a sto w ie c z n e j z a b u d o w y o zn aczn ej in te n sy w n o śc i zo b o w ią zu je do p o d ję c ia t e ­ m a ty k i r e k r e a c ji co d zien n ej — o d p o w ie d n ik a z ielo ­ n y c h w n ę trz m ię d z y b lo k o w y c h w n o w e j z a b u d o w ie o sied lo w ej. W śród a n k ie to w a n y c h 97% u z n a ło , że zieleń w e w n ę trz u b lo k o w y m je s t d la n ic h s p ra w ą w ażn ą. Je d n o cz eśn ie je d n a k d la 49% n a jle p s z y je st o d p o czy n e k w dom u. T y lk o 10% k o rz y s ta z n a jb liż ­ szych zieleńców , 16% odp o czy w a w p a rk a c h , 5% w y jeżd ża w ciągu ty g o d n ia poza o b sz a r z a b u d o w y m ia sta , n p. do o g ró d k ó w d z ia łk o w y c h , 5% co d zien ­ n e j re k r e a c ji poza d om em w ogóle n ie w ią ż e z p rz e ­ b y w a n ie m n a te r e n a c h zielo n y ch (k lu b y , k a w ia r ­ nie), p o zostałe 15% a n k ie to w a n y c h n ie m a czasu

n a c o d zien n y odpoczy n ek .

G ru p a osób k o rz y s ta ją c y c h z w ię k sz y c h k o m p le k ­ sów z ie le n i p rz e d e w sz y stk im s k ła d a się z lu d zi z a k w a lifik o w a n y c h do p rz e d z ia łu w iek o w eg o 18—29 la t. N ajczęściej są to m ło d e m a łż e ń s tw a z dzieć­ m i, k tó r e w obec b r a k u św ieżeg o p o w ie trz a w b e z ­ p o śre d n im o to c z e n iu s z u k a ją n a co d zień lep szy ch w a ru n k ó w zd ro w o tn y c h . L u d z io m p o w y żej 55 la t, je ż e li w ogóle k o rz y s ta ją z r e k r e a c ji w z ie le n i, w y ­ s ta rc z a ją n a ogół s k w e ry w o k ó ł P a ła c u K u ltu r y i N a u k i i p rz y k o śc iele Św . B a r b a r y (d o stęp n e w p r o ­ m ie n iu k ilk u m in u to w e g o sp aceru ). B io rą c je d n a k pod u w a g ę fa k t, że p o ło w a a n k ie to w a n y c h m ie sz ­ k a ń c ó w w ogóle n ie k o rz y s ta z o d p o c z y n k u co d zien ­ nego poza dom em , a ty lk o 32% o d p o w ie d ziało , że po re m o n c ie z m o d e rn iz a c ją n ie ch c ie lib y w rócić do obecnego m ie sz k a n ia , m o żn a b y ocenić, że p r o ­ b lem u rb a n isty c z n e g o ro z p la n o w a n ia ze sp o łu t r a ­ d y c y jn e j z a b u d o w y te re n ó w śró d m ie jsk ic h , ac z k o l­ w iek je s t w a ż n y d la m ie sz k a ń c ó w , n ie d e c y d u je o

15. „ P o d w ó r k o - s t u d n i a ” — A l e j e J e r o z o lim s k i e 49 (fot. J. S e d la c z e k )

15. T h e w e l l - l i k e cou rtyard, 49, J e r o z o lim s k i e A v e n u e

w y b o rze lo k a liz a c ji m ie szk a n ia. W ie lo k ro tn ie p o d ­ k re ś la n o w a n k ie ta c h z a le ty m ie sz k a n ia w c e n tru m , ja k np. b lisk o ść u słu g i m iejsc p ra c y o ra z o b szer- ność m ie sz k a ń , szczególnie w b u d y n k a c h f r o n to ­ w ych, k tó re to z a le ty re k o m p e n s u ją szczególnie r o ­ dzin o m b e z d zietn y m , in n e u cią żliw o ści te j lo k a li­ zacji. Do ty c h u ciążliw o ści n ale ż ą p rz e d e w sz y st­ k im : h a ła s, zan ieczy szczen ie p o w ie trz a i n ie d o s ta ­ te czn e n a sło n e c z n ie n ie m ie sz k a ń . W a rto zw rócić u ­ w ag ę n a fa k t, że ź ró d łe m h a ła s u i zanieczyszczenia p o w ie trz a są p rz e d e w sz y stk im ciasne, n ie p rz e w ie - tr z a n e p o d w ó rk a (na h a ła s n a rz e k a 48% m ie s z k a ń ­ ców , n a zan ieczy szczen ie p o w ie trz a 57%), w m n ie j­ szym sto p n iu n a to m ia s t m ie sz k a ń c y o d czu w ają te u ciążliw o ści od s tro n y u licy. H ałas i za n ieczy szcze­ n ie sp a lin a m i sa m o ch o d o w y m i są szczególnie od­ c z u w a ln e w b u d y n k a c h fro n to w y c h p rz y Al. J e r o ­ zo lim skich. U lice: N o w o g ro d zk a, P o z n a ń sk a i P a n ­ k ie w icza n a le ż ą w o p in ii m ie sz k a ń c ó w do sp o k o j­ n y ch . In te re s u ją c o p rz e d s ta w ia się o cen a w a r u n ­ k ó w n a sło n e c z n ie n ia . Z 48 m ie sz k a ń u ż y tk o w n ic y z a led w ie trz e c h o cenili, że n a sło n e c z n ie n ie m ie sz ­ k a n ia je s t w y sta rc z a ją c e . W p o zo stały ch — dla 60% a n k ie to w a n y c h b r a k n a sło n e c z n ie n ia sta n o w i p o w a ż ­ n y m a n k a m e n t, je d n a k d la sto su n k o w o z n ac zn ej

g r u p y (33%) p ro b le m te n n ie je s t isto tn y . P rz e d e w sz y stk im m ie sz k a ń c y p o d k re śla li z ły sta n te c h n i­ czny i b ra k b ie ż ą c ej k o n s e rw a c ji b u d y n k ó w , n isk i poziom u rz ą d z e ń s a n ita r n y c h i z ły ich stan , z w łasz­ cza w o ficy n ach . W w y p o w ie d z ia c h ty c h w y c z u w a l­ n a b y ła tro s k a o zab ezp iecz en ie o b ie k tó w p rz e d su k c e sy w n y m n iszczen iem , w y n ik a ją c a często z p rz y ­ w ią z a n ia m ie sz k a ń c ó w do te j lo k a liz a c ji. Z a le d w ie 11% re s p o n d e n tó w n ie p o tra fiło o d p o w ied zieć, czy są p rz y w ią z a n i do m ie jsc a zam ie sz k a n ia, a 13% o d p o w ie d ziało n e g a ty w n ie . W śró d zd ecy d o w an ej w iększości ty ch , k tó rz y n a to p y ta n ie o d p o w ied zieli tw ie rd z ą c o , z n a leźli się w szy scy w g ru p ie w ie k u p o w y żej 55 la t.

P o d su m o w a n ie a n k ie ty dało w ie le p rz e sła n e k do p ro je k tu re w a lo ry z a c ji, p rz y b liż a ją c rz e c z y w isty o b ra z p o trz e b m iesz k ań có w . M ożna b y ło sp ra w d z ić , w ja k im z a k re s ie n e g a ty w n e s k u tk i istn ie ją c e g o u k ła d u p rz e strz e n n e g o są u ciążliw e d la m ie sz k a ń ­ ców. P o tw ie rd z iły się ró w n ie ż n ie k tó re w n io sk i w y ­ n ik a ją c e z w cześn iej p rz e p ro w a d z o n y c h stu d ió w . W y n ik i a n k ie ty w sk a z a ły n a k o n ieczn o ść p e w n e j to le r a n c ji w o d n ie sie n iu do n ie k tó ry c h , w cześn iej w y k o n a n y c h stu d ió w , r e z y g n a c ji — b y ć m oże — z a p e w n ie n ia o p ty m a ln y c h w a ru n k ó w m ie sz k a n io ­ w y ch w cały m b lo k u ; 'istn ieje b o w iem p e w n a

roz-16. P r z e j a z d b r a m n y w k a m i e n i c y p r z y ul. N o w o g r o d z ­ k i e j 44 (f ot. J . S z a n d o m ir s k i)

bieżność m ię d z y w y m o g am i n o rm a ty w n y m i a f a k ­ ty cz n y m i o c z e k iw a n ia m i m ieszk ań có w . N ied o g o d n o ­ ści m ie sz k a n ia w c e n tru m re k o m p e n s u ją e w id e n tn e z a le ty ta k ie j lo k a liz a c ji.

W stęp n e szk ice k o n c e p c y jn e p ro je k tu re w a lo ry z a c ji

P ro je k to w a n ie ro zp o częto od s p ra w d z e n ia te o r e ty ­ cznych m o żliw o ści ro z w ią z a ń p ro g ra m o w o -p rz e ­ strz e n n y c h d la zró żn ico w an eg o z a k re su p rz e k s z ta ł­ ceń is tn ie ją c e j tk a n k i zab u d o w y , od m in im a ln y c h zm ian p rz e s trz e n n y c h do sto su n k o w o w ięk szy ch w y ­ b u rz e ń , ciąg le je d n a k w y n ik a ją c y c h z a n a liz w a lo ­ ró w za b y tk o w y c h . W y k o n an o 6 w a ria n tó w szkiców , z k tó ry c h k a ż d y s k ła d a ł się z k ilk u do k ilk u n a s tu ry su n k ó w p rz e s trz e n n y c h i p ro g ra m o w y c h w skali

1:500.

Z a sad ą I sz k ic u k o n c e p cy jn eg o b y ła m a k sy m a ln a a d a p ta c ja is tn ie ją c y c h o b ie k tó w , z w y ją tk ie m k ilk u b u d y n k ó w n ie p o sia d a ją c y c h w a rto śc i zab y tk o w y ch . R o zw ażan ia fu i k c jo n a ln e d o p ro w a d z iły do s tw ie r ­ dzenia, że is tn ie ją m o żliw o ści stw o rz e n ia a tr a k c y j­ n y c h p a saży u słu g o w y c h w d o ln y c h k o n d y g n a c ja c h śro d k o w eg o i sk ra jn e g o b lo k u (od ul. E. P la te r).

18. Z a c h o w a ł y się w r ę c z p a ła c o w e f r a g m e n ty , k tó r e św ia d c z ą , j a k w s p a n ia ł e e f e k t y b ę d z i e m o ż n a u z y s k a ć p r z y a r a n ż a c ji t y c h w n ę t r z 18. N e a r l y a ll p a la c e d e ta i ls h a v e b e e n p r e s e r v e d w h ic h s h o w h o w fine e f f e c ts c a n b e o b ta i n e d w h e n a rr a n ­ ging th o s e in te rio rs 17. O z d o b n y d e ta l k r a t y b a l u s t r a d y w k a m i e n ic y p r z y A le j a c h J e r o z o lim s k i c h (fot. A. Sta s ia k )

17. A d e c o r a t i v e deta il o f the la ttic e in th e b a lu s tra d e in a house a t J e r o z o lim s k i e A v e n u e

19. W spania ła , i n t a r s j o w a n a p o s a d z k a p ł y t o w a w j e d ­ n y m z m i e s z k a ń , ul. N o w o g r o d z k a 44

19. Fine inlaid p l a t e floor i n one of t h e fl a ts at 44, N o w o g r o d z k a s t r e e t

О 0

в

+

*

-Aj

#

#

шш

щ UJ yi

ШШ Ш

ElШ

Щ

Щ

Ш

Ш

D

[fl щ щ щ Щ

* t

-НИН-

- а

□

Щ

ï i é j

J—rrr- J j

X

-,0.a,a a |

_u

_П

_{p i;}

Q §

liL_

_--

_J

20. Z e s p ó ł Ś c ia n y P o łu d n i o w e j , nasłon eczn ien ie e l e w a c j i b a d a n e j 23 w r z e ś n i a : a — ozn a cz en ie na e l e w a c j a c h p o ­ z i o m ó w , dla k t ó r y c h badano nasłonecznie nie, b — n a s ł o n eczn ien ie I k o n d y g n a c ji , с — n a słonecznie nie V k o n d y g n a ­ cji; nasłoneczn ienie: 1 — d o b r e ( p o w y ż e j 3 godz.), 2 — d o s t a t e c z n e (2— 3 godz.), 3 — słabe (1— 2 godz.), 4 — n ie d o ­ s ta te c zn e (poniżej 1 godz.)

20. The S o u th W all c o m p l e x , in sola tio n o f th e e x a m i n e d e l e v a tio n ( S e p t e m b e r 23) a — m a r k in g of t h e l e v e l s th e in sola tio n of w h ic h hass beens stu died, b — in s o la tio n of th e 1st sto re y , с — in s o la tio n of th e 5th s t o r e y . Insolation: 1 — good (m o r e th a n 3 hours), 3 — s a t is f a c to r y (2— 3 hours), 3 — p o o r (1— 2 hours), 4 — u n s a t is f a c to r s y (lesss th an 1 hour)

W ystępują n atom iast zasadnicze trudności w obsłu­ dze p arkingow ej i rozw iązaniu dojazdów, nie ma rów nież m ożliwości popraw y złych w arunków m ie­ szkaniow ych.

W II szkicu koncepcyjnym założono w y burzenie n ie ­ k tó ry ch oficyn o m niejszej w artości k u ltu ro w ej i złym stan ie technicznym , któ ry ch likw idacja w isto tn y sposób u łatw iłab y rozw iązanie fu n k c jo n a l­ ne. W blokach: sk ra jn y m (przy E. P la ter) i śro d ­ kow ym proponuje się w prow adzenie pasaży u słu ­ gowych. We w n ętrzu środkow ego bloku zachow ano w całości dw ie kam ienice z podw ójnym i dziedziń­ cami i jedną narożną. W yburzenie oficyn w połud ­ niow ej jego części pozwoliło na stw orzenie m iesz­ kańcom lepszych w arunków . Przew idziano dw upo­ ziom ow y podziem ny park in g pod poziom em te re n u rekreacyjnego, co n iestety w iązałoby się z pow aż­ ną przebudow ą p arte ró w n iek tó ry ch budynków frontow ych.

W III szkicu koncepcyjnym podjęto próbę rozw ią­ zania zarów no odpow iednich w aru n k ó w dla m iesz­ kaln ictw a, jak i w łaściw ej obsługi kom unikacyjn ej zespołu. W sk ra jn y m bloku zaprojektow ano w ielo­ poziom owy garaż. W środkow ym przyjęto zasadę docelow ej adap tacji całości, łącznie z oficynam i, tych kam ienic, k tó re re p re z e n tu ją typ y: dw upo- dw órzow e, jednopodw órzow e, narożna i tylko z ofi­ cynam i bocznym i. P ro p o n u je się w yburzenie m niej w artościow ych oficyn. Środkow ą część k w a rta łu w ypełniono p ro jektow aną niew ysoką s tru k tu rą u słu ­ gową o zm iennej wysokości — od jednej do trzech kondygnacji. O pada*ona tarasow o w k ie ru n k u po­ łudniow ym . Możliwe jest w ykorzystanie tara só w dla re k re a c ji m ieszkańców.

W IV szkicu projektow ym przyjęto zasadę w p ro ­ w adzenia do w nętrz dw óch bloków now ej k u b a tu ry (3—4-kondygnacjow ej) o fun k cjach usługow ych. P rzy jęto pionow ą segregację ru ch u pieszego u ż y t­ k ow ników i kołowego dostawczego, p rzy założeniu podstaw ow ego poziom u pieszego n a I piętrze (z no­ wym łącznikiem pro jek to w an y m n ad ul. P a n k ie ­

wicza). K oncepcja ta, spełniająca wymogi dobrego funkcjonow ania usług, nie w p ływ ałab y k orzystnie na u trzy m an ie fu n k cji m ieszkalnych, co uznaliśm y za niekorzystne.

W V szkicu koncepcyjnym , p rzy podobnych zało­ żeniach, ja k w poprzednim , dla skrajnego b loku przy E. P la te r, propo nu je się w środkow ym bloku zachow anie w w iększym stopniu tk a n k i zabudow y i zw iększenie p rzestrzeni re k rea cy jn y ch dla m iesz­ kańców w części południow ej.

W VI szkicu pro jek tow ym w dążeniu do u trzy m a n ia „piątej elew acji” środkow ego bloku, k tó rej sza­ chow nicowy u k ład dachów zostaje naruszony p rzy wszelkich propozycjach w yburzeń, zaproponow ano nieco teo retyczne rozw iązanie nadw ieszenia w m ie j­ sce dachów w yburzonych oficyn odpow iednich p rz e ­ słon, rów nież ażurow ych. W ty m kosztow nym ro z­ w iązaniu dążono do u zyskania w iększych w olnych przestrzeni w ew nątrz bloku — dla m ieszkańców i funkcjonalnego rozw iązania usług, przy rów noczes­ nym zachow aniu „p iątej elew acji” całego k w a rta ­ łu.

Po w ykonaniu szkiców, uznaliśm y za w skazane przedstaw ienie ich K on serw ato ro w i m. st. W arsza­ w y na n aradzie, na k tó rą zaproszono przed staw icie­ li w ładz arch itek to niczn ych m iasta i dzielnicy, za­ in teresow an ych profesorów W ydżiału A rc h ite k tu ­ ry P o litechn iki W arszaw skiej i inn ych specjalistów działających w tej dziedzinie. P o w nikliw ej d y sk u ­ sji k o n serw ato r po djął decyzję opracow ania szkicu pośredniego. P onadto — jako u zu pełniające ro zw ią­ zanie w arian to w e tylko dla środkow ego b lo ku — szkic VI, później dodatkow o jeszcze jeden w a ria n t dla środkow ego blok u w o p arciu o szkic I.

P ro jek t rew aloryzacji

Ś c i a n a P o ł u d n i o w a w k r a j o b r a z i e ś r ó d m i e ś c i a tw orzy przestrzen n ą całość silnie w yeksponow aną w idokowo i o tw a rtą n a dalekie

J/îrUKbû

'rodt^Cć-21. Z e sp ó ł Ś cia n y P o łu d n io w e j, p o w ie rz c h n ia u ż y tk o w a p r z y p a d a ją c a na 1 m ie szk a ń c a : 1— 11,0— 16,9 m 2 (p o n iże j

o b ecn eg o n o r m a ty w u d la n o w eg o b u d o w n ic tw a ), 2 — 17— 19 m 2 (o b e c n y n o r m a ty w ), 3 — p o w y ż e j 19 m 2.

21. T h e S o u th W a ll c o m p le x , liv in g sp a ce p e r 1 in h a b ita n t: 1— 11,0— 16,9 m 2 ( b e lo w th e p r e s e n t n o r m fo r n e w h o u ­ sing), 2 — 17— 19 m 2 (p r e se n t norm ), 3 — m o re th a n 19 m2