Janina Paszkiewicz, Irena Voise
Prace konserwatorskie przy
wyposażeniu historycznym
Ochrona Zabytków 15/3 (58), 107-114
к
K onserw acja
stw a
R
О
N
I
К
А
PRACE KONSERWATORSKIE PRZY WYPOSAŻENIU HISTORYCZNYM
Równocześnie z realizowanym i od lat pracami przy restauracji pałacu w ilan ow skiego podjęte zostały w 1960 r. prace konserwatorskie przy historycznym w yposa żeniu w nętrz pałacowych tj. przy obrazach i przedmiotach rzem iosła artystycznego. W w yniku parokrotnej wędrówki zbiorów w ilanow skich, w yw iezionych przez N iem ców w czasie okupacji, braku odpowiedniej nad nim i opieki, złych w aru nk ów przechow ywania eksponatów, większość z nich uległa poważnem u zniszczeniu. Po rewindykacji odzyskanych dzieł zaistniała konieczność jak najszybszego ich zabez pieczenia i przygotow ania do ekspozycji w e wnętrzach pałacowych. Podjęcie racjo nalnej konserwacji i opracowania eksponatów um ożliw iły mowo urządzone m aga zyny i pracownie. Konserwację zbiorów pałacowych, poza w łasnym i pracow niam i konserw atorskim i Muzeum w W ilanowie, przeprowadzały pracow nie PK Z,PP„Desa”, Doświadczalne Pracow nie Plastyczne Związku Polskich A rtystów Plastyków, Spół dzielnia Pracy Zegarmistrzów, Złotników i Grawerów, oraz R zem ieślnicza Spół dzielnia „Szkło“. Prace te były wykonyw ane przy stałych konsultacjach pracow ni ków naukowych i konserwatorskich Muzeum Narodowego i Muzeum w W ilanowie.
m alar-
Większość prac w zakresie malarstwa, zwłaszcza przy tych obrazach, które w y magały przeprowadzenia dokładniejszych badań i studiów, w ykonała pracownia konserwatorska Muzeum w W ilanowie, pod kierunkiem konserwatora j . Bursze. Nowo powstała pracownia wyposażona została w szereg nowoczesnych urządzeń i aparatów, um ożliw iających przeprowadzenie w nikliw ych badań, zdjęć fluorescencji wzbudzonej prom ieniowaniem poza fiołkowym, zdjęć makroskopowych, w podczer wieni itp. W w yniku przeprowadzonych prac stwierdzono bardzo zły stan obrazów. W iele z nich oprócz uszkodzeń m echanicznych, silnego łuszczenia w arstwy farby, pożółkłego lub rozłożonego werniksu, posiadało zm ienione wym iary, duże przem a lowania i ślady w adliw ej konserwacji z X IX wieku. W pracowni w ilanow skiej przyjęto zasadę powrotu, w miarę możliwości, do oryginalnego formatu i przywró cenia obrazom ich pierwotnego w yglądu. Tak w ięc np. w obrazie przedstawiającym Madonnę z Dzieciątkiem J. Gossaerta po zdjęciu przemalowań spod ciem nego, jed nostajnego tła odsłonięto fragment architektury z widocznym poza nim górzystym pejzażem (ryc. 1, 2, 3). Podobnie w obrazie szkoły w łoskiej — Madonny z D zieciąt kiem i św. Janem — spoza ciemnej kotary w tle odkryto niszę z kolum nam i po obu stronach (ryc. 4, 5). Podczas prac badawczych przy pejzażu klasycznym Daniela Vertangen, na pierw szym planie odsłonięto zam alowane dotychczas trzy postacieRyc. 1. J. Gossae-rt, Madonna z Dzieciątkiem , stan -przed -konserwacją
(zbiory w ilanow skie) (fot. J. Bursze)
Ryc. 2. J. Gosisaert, Madonna z Dzieciątkiem , stan w trak cie zd ej
m owania werniksu i przemalowań (zbiory w ilan ow skie)
(fot. J. Bursze)
Ry-c. 3. Gossaert, Madonna z D zieciątkiem , stan po oczyszczeniu
obiece. Zmiany form atów stwierdzono głów nie w portretach, które, stosow nie do ►otrzeb dekoracyjnych w nętrz pałacu, dow olnie powiększano lub zmniejszano. Ty- ulem przykładu można w ym ienić powiększony portret Jana Karola Chodkiewicza,
:tóremu w w ieku X IX nadano format 120 X 95 a obecnie przywrócono autentyczne
/у miary 86 X 70, lub portret Augusta Czartoryskiego, którego zm niejszony niegdyś
orm at 193 X 130 skorygowano na 245 X 136 przez odwinięcie założonych partii
iłótna.
Do ch w ili obecnej poddano konserwacji 107 obrazów, w tym 91 sztuk mal&r- twa obcego i 16 sztuk malarstwa polskiego. Spośród d zieł malarstwa polskiego były o, m iędzy innym i, siedem nastowieczne portrety w ykonane przez Jana Triciusza, Jarcina Altom onte i Jerzego Eleutera Siem iginow skiego; zaś z m alarstwa obcego brązy m istrzów XVII i XVIII w ieku jak np. W illem van Aelst, Jan Gossaert, ierrit Dou, Francesco Albani, Louis de Silvestre, Nocolas Poussin i innL
Wraz z pracami konserwatorskimi prowadzona była dokumentacja w edług, oprą- ow anego przez Muzeum w W ilanowie, wzoru. Typ tej dokumentacji oparty został • przyjęte w tym zakresie zasady w pracowniach najnowocześniejszych m uzeów agranicznych i obejm uje dokładny opis przebiegu prac konserwatorskich, użytych lo nich m ateriałów, analiz chem icznych i badań w promieniach pozafioletowych, V podczerwieni i rentgenowskich. Zawiera także tablice okresowego sprawdzania sta tu obiektu p o przeprowadzonej konserwacji oraz bogaty materiał fotograficzny, lustrujący poszczególne fazy pracy.
Ryc. 4. Szkoła włoska, Ma donna z Dzieciątkiem i św. Janem, stan przed konserwa cją (zbiory w ilanow skie) (fot.
J. Bursze)
Ryc. 5. Szkoła w łoska, Ma donna z Dzieciątkiem i św. Janem , sitan po oczyszczeniu
(zbiory wilanowskie) (fot.
J. Bursze)
Pracownia Konserwacji Malarsttwa wykonała ponadto szereg skom plikow anych prac przy polichrom owanych meblach chińskich, polskich i saskich gdzie natra fiono na bardzo nieudolne reperacje, uzupełnienia i przemalowania, trudne i ieraz do zlikwidow ania (ryc. 6, 7).
K onserw acja
m ebli
Większość znajdujących się obecnie w pałacu w ilanow skim przedm iotów rze m iosła artystycznego była w bardzo złym stanie i wym agała gruntownych prac kon serwatorskich. Ogółem odnow iono około 120 obiektów, w czym 72 sztuki m ebli. K onserwację przeszło m.in. 6 taboretów francuskich, garnitur w yplatanych krzeseł i foteli angielskich oraz 5 taboretów polskich z XVII w ., 7 komód, 15 szafek kątowych, 5 ekranów francuskich, 7 lu ster angielskich w rzeźbionych, złoconych ramach, gar nitury foteli polskich i saskich, taborety oraz bankietki złocone, stoliki do kart, szafki zegarowe z XVIII w. Zasadą konserwacji rzemiosła artystycznego było zachow anie w m aksym alnym stopniu w szystkich autentycznych i charakterystycznych d la danej epoki cech, usunięcie śladów późniejszych przeróbek à uzupełnień.M eble rzeźbione i złocone z XVII i XVIII w . jak taborety fam cuskie, saskie, polskie, ekrany, ramy d o luster oczyszczono z zanieczyszczeń i dorobiono
Ryc. 6. K om oda z X V III w ie ku, sta n przed k o n serw acją (zbiory w ilanow skie) (fot.
B. Seredyńska)
ją ce części. Pozłocono jed y n ie dorobione fra g m en ty i w idoczne ubytki, pozostaw ia jąc n a to m ia st p rz e ta rc ia złoceń (ryc. 8, 9).
In ta rs jo w a n e m eble z X V III w., ja k kom ody, szafki kątow e, sto ły -b iu rk a , ze g a ry szafkow e, p o d d an o gru n to w n y m zabiegom konserw atorskim , u su w a ją c p rzede w szystkim d o d a n e w czasie p o przednich doryw czych i niefachow ych n a p ra w , n ie odpow iednie fo rn iry , przem alow ania, b rązy , w zm ocnienia osłabionej k o n stru k cji
112
Rye. 7. Komoda z XVIII w ie ku, stan w czasie konserw a cji (zbiory wilanowskie) (fot.
Ryc. 8. Taboret rzeźbiony i złocony francuski z XVII w., stan przed konserwacją (zbio ry w ilanow skie) (fot. R. Ka
zimierski)
Ryc. 9. Taboret rzeźbiony i złocony francuski z XVII w., stan po konserw acji (zbiory
w ilanow skie) (fot. R. Kazi
mierski)
w postaci drewna, gwoździ i kawałków metali. Uzupełniono brakujące części d rew na drewnem zdrowym ale starym i w tym sam ym gatunku, i to jed ynie w tym przypadku, jeżeli n ie udało się wzmocnić zniszczonych fragm entów m ebla, m ając na uw adze 'konieczność zachowania jak najwięcej oryginalnych części. Dodano brakujące forniry, dobierając odpowiednio ich gatunek, kolor grubość i rysunek. Brzoizowym fotelom i kanapie, pochodzącym z przełomu X VIII i X IX w. a prze m alowanym na kolor drzewa jesionowego, przywrócono ich pierwotny w ygląd. W tym celu usunięto poprzednią farbę, położono grunt i pom alowano kryjącą farbą
olejn ą w kolorze starego drzew a mahoniowego, jaki udało się ustalić na podstawie resztek starej farby zachowanej pod tapicerką. Osiem nastowieczne krzesła i fotele dębowe, pierwotnie woskowane, oczyszczono z pokrywającej je, późniejszej politury i po uzupełnieniu brakujących fragm entów zawoskowano.
W e w szystkich meblach usunięto .gwoździe i m etalow e w krętki (o ile nie pocho d ziły z okresu powstania przedmiotu) i zastąpiono kołkam i. Do naprawy w yplata nych oparć i siedzeń w krzesłach i fotelach siedem nastowiecznych użyto trzciny od pow iedniej grubości i koloru, uzupełniając jedynie braki, bez zdjęcia oryginalnej plecionk i z XVII w.
Brakujące brązy uzupełniono albo autentycznym i brązami z zapasów „Desy“, albo w ykonanym i kopiami, które, w m iarę możności, umocowano w m niej w idocz nych m iejscach. Otwory na klucze, nieodpowiednio albo dodatkowo umieszczone zostały usunięte bądź też zastąpione w łaściw ym i. Popękane blaty m arm urowe sk le jono, wzm ocniono m etalowym i klamrami lub siatką drucianą. Tapicerkę w ykonano w sposób typowy dla epoki, zachowując, o ile to było możliwe, autentyczne obicia.
Zabytkow e tkaniny obiciowe oczyszczono z brudu, a najbardziej zniszczone ułożono na płótnie i .połączono przez zasnucie osnowy i w prowadzenie wątku. Do m niej zniszczonych wprowadzono osnowę, w zględnie zasnuto wątkiem. Całość prze
m yto płynem przeciwmolowym .
O siem nastow ieczne lustra, których rtęciowa .polewa i powierzchnia szkła zo stały zniszczone pod wpływem działania czasu, poddano następującym zabiegom konserwatorskim : usunięto zniszczoną polewę, wypolerowano dwustronnie po w ierzchnię, przeszlifowano obrzeża, podlano azotanem srebra i zabezpieczono spec jalną farbą. W tych lustrach, które posiadają ramy lustrzane zestawione z szlifo w anych i ozdobionych ornamentami części, zastąpiono zniszczone nowym i, dobrano zb liżone barwą szkło i d oszlifow ano identyczne m otywy. Biorąc pod uwagę, że w X V III w. tafle dużych luster zestawiano, ze w zględów technicznych, z dwóch części, w tych lustrach, które na przełom ie X IX i X X w ieku m iały zm ienione tafle na pojedyńcze, przywrócono dwudzielność, doszlifow ując lin ie styku pod kątem na jakie w skazyw ały zachowane wzory.
Zegary i barometry z XVII i X VIII w. potraktowano n ie tylko jako zabytki rzem iosła artystycznego, ale jako funkcjonujące instrumenty. Doprowadzono do w łaściw ego stanu n ie tylko ich artystyczną obudowę ale i przeprowadzono general ną konserw ację i uzupełnienia m echanizm ów (wagi, wahadła, mostki kurantów), pozw alające na ich uruchomienie i stałe dokładne funkcjonowanie. Programem prac konserwatorskich zostały objęte m.in.: zegary z XVII w. w 'kształcie w ieży, zegary z XVIII w . zegarm istrzów paryskich jak Lenodr L e Fils, W. Blakey, Foullet oraz londyńskich W illiam Barrow, Henry Thornton i Cha. Cabrier.
Oczyszczono z rdzy, zm ontowano i zabezpieczono od korozji kilka kompletów w ilk ów i przyborów kominkowych.
W szystkie konserwowane przedm ioty otrzymały pełną dokumentację opisową i fotograficzną, opracowaną według typowych dla rzemiosła artystycznego zasad.
m gr Irena Voise, m gr Janina P aszkiew icz M uzeum N arodowe, O ddział w W ilanow ie
