List Awinioński w dziejopisarstwie pomorskim i pruskim połowy XIV wieku

JA R O SŁ A W W ENTA

List Awinioński w dziejopisarstwie

pom orskim i pruskim połowy XIV wieku

N iejed n o k ro tn ie w osta tn im c za sie obdarzano z a in te r e so w a n ie m c z tern a sto ­ w ieczn ą , cy stersk ą k ro n ik ę pochodzącą z k la szto ru w O liw ie. W cią g u jed n eg o rok u u k a za ły się trzy a rty k u ły p o św ię c o n e tem u źródłu. C hoć sta ło się to w sposób przyp ad k ow y, n iem n iej św ia d c z y o ro sn ą cy m za in te r e so w a n iu teg o ty p u p ro b le­ m atyką.

R o zp ra w y te b y ły p o św ię c o n e za g a d n ien io m k la sy czn y m dla badań n ad d zie­ jo p isa rstw em . R ozp oczął w y żej w sp o m n ia n ą serię G erard L a b u d a , p u b lik u ją c a rty k u ł p rzy p o m in a ją cy i u a k tu a ln ia ją cy p o g lą d y n a a u to rstw o k ro n ik i p rezen to ­ w a n e przez W ojciech a K ę t r z y ń s k i e g o , zn a k o m iteg o bad acza d ziejó w P om orza G d ań sk iego i P ru s w w ie k a c h ś r e d n ic h 1.

In n e a r ty k u ły p o św ię c o n e b y ły źródłom k ro n ik i o liw s k ie j i sta n o w iły w in te n c ji ic h au tora prób ę w e r y fik a c ji n iek tó ry ch u sta le ń b ad aczy p o lsk ic h i n iem ieck ich z końca X I X w ie k u 2 B y ła to ta k że próba w stę p n e g o rozp ozn an ia b a d a n y ch źródeł. N ie m ożem y je szcze n ie s te ty m ó w ić o sy ste m a ty c z n y m w y c z e r p y w a n iu k w e s tio ­ n ariu sza p y ta ń w sto su n k u do k ron ik i r o czn ik ó w p o w sta ły c h w w ie k a c h śred n ich na te r e n ie P om orza, ziem i ch ełm iń sk iej i P rus.

N in ie jsz a rozp raw k a m a n a c elu zw r ó c e n ie u w a g i b a d a czy n a m a ło znany, p rzy n a jm n iej w litera tu r ze p o lsk ie j, n u rt p om orsk iego i p ru sk iego d ziejop isarstw a. N u rt d otyczący e p id em ii dżu m y w p o ło w ie X IV w ie k u i p rezen to w a n y p rzez p arę za ch o w a n y ch i o p u b lik o w a n y ch z a b y tk ó w n ie z n a la zł ja k d otąd ze stro n y b ad aczy n a leży teg o za in tereso w a n ia . Isto tn y m źródłem , je ż e li n ie w ręcz p o d sta w o w y m dla ro zw a ża ń n a d tą p ro b lem a ty k ą , jest w y żej w sp o m n ia n a k ron ik a o liw sk a . N ie b ęd zie p rzesad ą je ż e li za u w a ży m y , że b a d a n ia n ad źród łam i d o ty czą cy m i e p id em ii d żu m y w X IV w ie k u dla obszaru p a ń stw a p o lsk ieg o w z asad zie n ie istn ie ją . 0 ich brak u w sp o m in a n o ju ż w lite r a t u r z e 3. P o m o rze w p r z e c iw ie ń stw ie do c e n ­ tra ln y ch ziem p o lsk ic h doczek ało się p rzy n a jm n iej częścio w o ta k ich b ad ań w e fe k ­ cie za in tereso w a n ia s ię tą p ro b lem a ty k ą ze stron y d z ie w ię tn a sto w ie c z n y c h u czo n y ch n iem ieck ich . N ie m ożn a jed n a k zap om in ać, że u czen i ci źród łam i p om orsk im i 1 p ru sk im i z a jm o w a li się g łó w n ie z p u n k tu w id z e n ia d ziejó w Z akonu N iem ieck ieg o .

1 G. L a b u d a , O o p a c ie S ta n is ła w ie a u to r ze k r o n ik i o liw s k ie j, „K om u n ik aty M azu rsk o -W a rm iń sk ie” 1980, z. 1, s. 4— 19. Por. W. K ę t r z y ń s k i , w stę p do F o n tes O liv e n s e s, M PH t. V I, s. 257—287.

2 J. W e n t a , K r o n ik a P io tra z D u sb u rg a a d z ie je Z a k o n u K r z y ż a c k ie g o z a ­ w a r te w K r o n ic e O liw s k ie j, „ Studia Ż ró d ło zn a w cze” t. X X V , 1980, s. 121— 132, oraz t e n ż e , Z a g in io n y r o c z n ik o liw s k i z X I I I /X I V w ., Z H t. X L V , 1980, z. 3, s. 7— 24.

3 S tw ierd zen ie ta k ie w y su n ę ła A. R u t k o w s k a - P ł a c h c i ń s k a , D żu m a w E u ro p ie za c h o d n ie j w X I V w ie k u — s t r a ty d e m o g r a fic z n e i s k u tk i p sy c h ic zn e , P H t. L X IX , 1978, z. 1, s. 86— 87, przyp. 71. N a tem a t e p id em ii dżum y w P o lsc e w X IV w ie k u por. P. R u t k o w s k i , „ C za rn a ś m ie r ć ” w P o lsc e w p o ło w ie X IV w ie k u , „ S tu d ia i M a teria ły z d ziejó w n a u k i p o ls k ie j”, z. 26, Д975, s. 3—31. T am ta k że o sta n ie badań n ad ep idem ią.

276 J A R O S Ł A W W E N T A

O p isow i dżu m y zn ajd u jącem u się w k ro n ice o liw sk ie j nauka n ie m ie c k a p o ­ ś w ię c iła p arę u w a g u sta la ją cy ch p o d sta w o w e dla tego fra g m en tu k ro n ik i k w estie. M iędzy in n y m i u sta lo n o , co jest tutaj bardzo w a żn e, p och od zen ie teg o fragm en tu . U czy n ił to R obert H o e n i g e r w sw ej p o d sta w o w ej dla p rob lem u c z te r n a sto ­ w ieczn ej ep id em ii d żu m y w E uropie środ k ow ej rozp raw ie. W yk orzystał on w c z e ś­ n ie jsz e u sta le n ia М аха P e r l b a c h a, bad acza n ie z w y k le zasłu żon ego dla badań nad d ziejam i zarów n o d zieln ico w eg o k się stw a w sc h o d n io -p o m o rsk ieg o ja k i p a ń ­ stw a Zakonu N iem ieck ieg o . P erlb a ch b ad ając tzw . ręk o p is lw o w sk i k ro n ik i o liw sk ie j u sta lił poch od zen ie teg o opisu w sk a zu ją c na zn a n y ju ż w cześn iej z tzw . B r e v e ch ron icon c le r ic i a n o n y m i L ist A w in io ń s k i4. Ź ródło to 'z a w ie r a in fo rm a cje na tem a t p och od zen ia ep id em ii, jej drogi z In d ii do A w in io n u oraz sk u tk ó w , kład ąc g łó w n y n a cisk na A w in ion . N o si ono fo rm ę listu i p o w sta ło , ja k m ożna w n io sk o w a ć z d atacji, około 27 k w ie tn ia 1348 r. w A w in io n ie 8.

P ogląd y P erlb a ch a i H oen igera zo sta ły p o w szech n ie p rzy jęte p rzez badaczy. W yrazem teg o m ogą być u w a g i O ttokara L o r e n z a w trzecim w y d a n iu jeg o d zieła p o św ięco n eg o d ziejo p isa rstw u śred n io w ieczn em u , o b ejm u jącego obszar N ie ­ m iec e.

Jak m ożna w n io sk o w a ć z rozp raw y G erarda L ab u d y p o św ięco n ej k w e s tii au to rstw a k ron ik i o liw sk ie j, u czon y te n u w a ża o p ata S ta n isła w a za au tora ta k że i tej części zab ytk u , która zaw iera opis ep id em ii. A n a lizu ją c te n fra g m en t L abuda w y c ią g a ł w n io sk i n a tem a t p oziom u in telek tu a ln eg o i h ory zo n tó w opata u to ż sa ­ m ian ego z kronikarzem . In fo rm a cje zn ajd u jące się w k ron ice m ia ł on za w d zięcza ć podróżom na c y ste r sk ie k a p itu ły g e n e r a ln e 7. Trzeba jeszcze zazn aczyć, że is tn ie je w litera tu rze ta k że in n y pogląd n a tem at drogi ty c h in fo rm a cji z A w in io n u do P rus. K urt F o r s t r e u t e r tw ierd ził, że list za w d zięcza sw e p rzy b y cie do P ru s in ic ja ty w ie p rok u ratorów Zakonu N ie m ie c k ie g o p rzeb y w a ją cy ch w A w in io n ie 8. P roblem te n m ożna ro zp a try w a ć ty lk o łą czn ie z k w e stią czasu p o w sta n ia k ro ­ n ik i o liw sk iej oraz p rob lem em jej b u d ow y w e w n ę tr z n e j i k o n cep cji h isto rio g ra - ficzn ej p rzy św ieca ją cej k ron ik arzow i.

P rzyp om n ijm y, że w e d łu g М аха P erlb ach a k ron ik a o liw sk a m iała się k oń czyć na 1348 roku, a op isy ep id em ii dżu m y oraz p ożaru k la szto ru o liw sk ieg o , k o ń czące kronikę, m ia ły b y ć p ó źn iejszy m i dodatkam i s. W ięcej a rg u m en tó w p rzem a w ia jed n a k za tym , że k ron ik a ta sta n o w i całość jed n o litą p od w z g lę d e m o sob y k om p ilatora i k o n cep cji h isto rio g ra ficzn ej. T rzeba stw ierd zić tak że, że te k st k ro n ik i za ch o w a ł ce c h y p o szczeg ó ln y ch jej źródeł ta k w y ra źn ie, że m ożn a bez o b a w y p o p ełn ien ia b łęd u u sta la ć p o ch o d zen ie p o jed y n czy ch in fo rm a cji, ich se r ii a ta k że w ię k sz y c h c a ło ś c i10. T aką ca ło ść w ram ach k ron ik i sta n o w i w ła śn ie opis „czarnej śm ie r c i”.

4 M. P e r l b a c h , Ü b er d ie E rg eb n isse d e r L e m b e r g e r H a n d s c h rift fü r d ie ä lte r e C h ro n ik vo n O liv a , „A ltp reu ssisch e M o n a tsch rift” t. IX , 1872, s. 37. Por. R. H o e n i g e r , D er S c h w a r z e T o d in D e u tsc h la n d , B erlin 1882, s. 4, przyp. 1.

5 R. H o e n i g e r , op. cit., B e ila g e I, D er A v ig n o n e r B rie f, s. 140. J e st to p rze­ druk w y d a n ia L istu A w in io ń sk ieg o z tru d n o o b ecn ie d ostęp n ego w y d a w n ic tw a R ecu eil d e s c h ro n iq u es d e F la n d re t. II, B r u x e lle s 1856. L ist w ch o d zi ta m w sk ła d tzw . B re v e ch ro n ico n cierici, s. 14— 18 (w ro zp ra w ie H oen igera, s. 137— 140). Por. F la n d ria g en ero sa , [w :] R e p e r to r iu m fo n tiu m h is to r ia e m e d ii a e v ii t. IV, R om ae 1976, s. 465—466.

• О. L o r e n z , D e u tsc h la n d s G e sc h ic h tsq u e lle n im M itte la lte r t. II, B erlin 1887, s. 22, przyp. 2.

7 G. L a b u d a, op. cit., s. 14— 15.

8 D ie B e ric h te d e r G e n e r a lp r o k tr a to r e n d e s D e u tsc h e n O rd en s an d e r K u r ie t. I, D ie G e sc h ic h te d e r G e n e r a lp r o k u ra to r e n , bearb. K. F o r s t r e u t e r , G öttin ­ g en 1961, s. 108.

9 M. P e r l b a c h , D ie ä lte r e C h ro n ik v o n O liv a , G ö ttin g e n 1871, 104— 106. 10 Por. J. W e n t a, Z a g in io n y ro c z n ik , s. 8.

Opis te n jed n a k n ie je s t jed n o lity . P rócz o p isu e p id e m ii w A w in io n ie i jej p och o­ dzenia, m am y w k ro n ice część o n ie w ą tp liw ie pru sk im , ja k staram y się w y k a za ć niżej, c h a r a k te r z e u . S tw a rza to k o n ieczn o ść z a sta n o w ie n ia się nad m o żliw y m au to rstw em tej czę śc i k ron ik i oraz k w e stią is tn ie ją c y c h w ty m m iejscu z w ią zk ó w m ięd zy L istem a ty m zab ytk iem . P o ró w n a n ia n a le ż y rozpocząć od w e r y fik a c ji u staleń P erlb ach a i H oenigera.

L ist A w in io ń sk i zn a n y z tzw . B re v e ch ron icon , pochodzącej z F la n d rii i b ęd ą ­ cej częścią kron ik g en ea lo g iczn y ch jej h rab iów , sta n o w i dok ład n ie o k reślon ą całość. Może w ię c być p u n k tem oparcia dla an a liz m a ją cy ch na celu u sta le n ie czasu p o w sta n ia w e r sji zn an ej z k ron ik i o liw sk ie j. N ie m ożn a m ieć w ą tp liw o śc i, że oba tek sty p rezen tu ją od ręb n e red a k cje teg o sam ego zabytku. D ow od em m ogą być istn ieją ce m ięd zy n im i w y ra źn e i isto tn e różnice. Z p ew n o ścią n ie pochodzą w sz y stk ie spod r ęk i p om orsk iego czy p ru sk iego k o p isty w z g lę d n ie k om p ilatora. M ożliw ości in g eren cji w te k st n ie m ożna jed n a k odrzucić. K o p isto m czy też k o m p i­ la to ro w i n a leży z p ew n o ścią p rzyp isać istn ie ją c e w te k ś c ie k ro n ik i o liw sk iej w stosu n k u do w e r sji L istu z B r e v e ch ro n ico n opuszczen ia. I stn ie je ta k że m o żliw o ść in geren cji au tora ca ło śc i k ron ik i, k tó ry — ja k się w y d a je — n ie b y ł zarazem autorem p ru sk iej p rzerób k i L istu w y k o rzy sta n ej w k ronice. F a k tu istn ie n ia w P r u ­ sach red a k cji różn iącej się od fla n d ry jsk iej d o w ieść m ożna p rzez p o ró w n a n ie ich z trzecim tek stem , k tó ry p rzech o w a ł c ech y L istu A w in io ń sk ieg o .

A u stria ck ie źródło roczn ik arsk ie w y d a n e p rzez W a t t e n b a c h a, zaw iera obszerny fra g m en t, k tó ry z p ew n o ścią opiera s ię n a n a szy m L iś c i e I2. T rzeba za ­ znaczyć, że te k st teg o źródła, zn a n eg o jako C o n tin u a tio N o v im o n te n sis, je s t w zn aczn ym sto p n iu przerobiony. A u stria ck i k om p ilator p od ob n ie jak i a u tor n a ­ szej pru sk iej w e r sji, znanej z k ron ik i o liw sk ie j w y k o r z y sta ł te k st w c e lu stw o ­ rzenia op isu w y d a rzeń sta w ia ją ceg o w cen tru m z a in tereso w a ń A u strię i w ła sn y klasztor. D zia ła ln o ść jeg o n ie sp o w o d o w a ła jed n a k w ię k sz y c h zm ian w te k śc ie zapożyczonym z L istu A w in io ń sk ieg o , co u m o żliw ia dok on an ie ze sta w ie ń i szcze­ g ó ło w y ch porów nań.

K ronika, s. 620: H ae a u te m g a le y d e ta n ­ ta m in je c tio n e m r e li­ q u e ru n t p e r to tu m ite r su u m , m a x im e ta m e n in d u ita ti b u s e t lo cis m a r itim is p r im o in G re - cia, d e in d e in C ic ilia e t p o ste a in Y ta lia , s p e c ia ­ lite r ta m e n in T u s­ cia, — —

J a k zazn aczon o w y żej i ja k to w y n ik a z z e sta w io n y c h tek stó w , z w ią zk i m ięd zy nim i p o zw a la ją sąd zić, że m am y do czy n ien ia ze ślad am i trzech red a k cji L istu . N ie m iejsce tu na d ow od zen ie, która z n ich b y ła p o d sta w o w ą . P raw d op od ob n ie n ajb liższa o ry g in a łu b y ła b y w ersja znana z B r e v e ch ron icon , n a to m ia st p o zo sta łe z u w a g i na brak d a ta cji, o czym niżej, p o w sta ły b y później. J e st m o żliw e, że do­ konano p rzered a g o w a n ia L istu z m y ślą o od b iorcach dość od leg ły ch od m iejsca C o n tin u a tio , s. 675 13: Q ui a u te m e v a se r u n t, p e s tile n c ia m se c u m d e ­ p o r ta v e r u n t, e t om n ia loca a d que cu m m e r - c im o n is a p p lic u e ru n t, sicu t G re c ia m , I ta lia m e t R o m a m in je c e r u n t e t v ic in a s re g io n e s p er quas tr a n s ie r u n t L ist A w in io ń sk i, s. 138: H e a u te m g a le e ta n ta m in je c tio n e m r e liq u e r u n t p e r to tu m ite r su u m , m a x im e in Y ta lia , s p e ­ c ia lite r ta m e n in T u s c ia ,---11 D ie C h ro n ik e n v o n O liv a u n d B ru c h stü c k e ä lte r e r C h ro n ik en , SSR Pr. t. V, L eipzig 1874, s. 619— 621 [cyt. K r o n ik a ].

12 Por. R. H o e n i g e r , op. cit., s. 12, 144— 145.

13 C o n tin u a tio N o v im o n te n sis a 1329— 1346, hrsg. W. W a t t e n b a c h , M GH SS t. IX , H an n over 1851, s. 669— 677. Por. A. L h о t s k y, Q u e lle n k u n d e z u r M itte l­ a lte rlic h e n G e sc h ic h te Ö ste r re ic h s , M IÖG t. X IX , G raz—K öln 1968, s. 198.

278 J A R O S Ł A W W E N T A

w yd arzeń . Istn ien ia k ilk u red a k cji dow odzą ta k że i in n e fra g m en ty k ro n ik i o liw ­ sk iej.

L ist, s. 137:

---circa Y n d ia m m ajorem , in o rie n ­ ta lib u s p a r tib u s in q u a d a m p ro v in c ia te r r ib ilia q u e d a m e t te m p e s ta te s in a u ­ d ite to ta m illa m p r o v in c ia m tr ib u s d ie b u s o p p r e s s a m te n u e r u n t. P rim o q u id e m d ie ra n a s p lu it, s e r p e n te s, la ­ ce rto s, sc o r p in e s e t m u lta h u ju s g e n e ­ r is v e n e n a to r u m a n im a liu m ; secu n d o v e r o d ie a u d ita su n t to n itr u a , e t c e ­ c id e r u n t fu lg u ra e t c h o ru s c a tio n e s m ix ­ te cu m g ra n d in ib u s m ir e m a g n itu d in is su p e r te r r a m , q u e o c c id e ru n t q u a si o m n e s h o m in es, a m a jo r i u sq u e ad m i n im u m ;

---Istn ie je d u że p ra w d o p o d o b ień stw o , że red a k cja zn a n a z k ro n ik i o liw sk ie j m u ­ sia ła do P ru s d o trzeć ju ż w in n ej n iż lis t fo rm ie. W sk a zy w a łb y ńa to b rak d a ty 27 k w ie tn ia 1348 is tn ie ją c e j w B r e v e ch ro n ico n w p ru sk iej w e r sji L istu . Z au w ażm y, że gd yb y au tor p ru sk iej k o n sty tu c ji zn a ł L ist w ta k iej fo rm ie, w ja k iej zn a jd u je s ię on w B r e v e ch ron icon , to w k ro n ice n ie zn a la złb y się za m ia st tej d a ty rok 1351. B łą d p a leo g ra ficzn y je s t tu tru d n y do p rzy jęcia a data sto i w śró d op isu w y d a rzeń z rok u 1348. P rócz ty c h fa k tó w is to tn e zn a czen ie d la o k reślen ia ch a ra k teru te k s tu zn an ego z k ro n ik i o liw s k ie j, jeg o a u to rstw a oraz sto su n k u do sam ej k ro n ik i m a ow a pruska k o n tyn u acja.

B ardziej sk r ó to w y w p o ró w n a n iu z B r e v e ch ro n ico n te k st k ro n ik i o liw sk iej su geru je, iż sk ró ceń d ok on an o p rzyn ajm n iej w c z ę śc i c elo w o . W y n ik a ło b y to z fa k tu , że p od ob n ie ja k w w y p a d k u C o n tin u a tio , te k s t L istu A w in io ń sk ie g o p o słu ży ć m ia ł do stw o rzen ia n o w ej ca ło śc i odnoszącej s ię do k o n k retn eg o tery to riu m i sp ełn ia ją cej ro lę k om p en d iu m w ie d z y o p och od zen iu i ch a ra k terze ep id em ii. In sp ira cję n a le ż a ­ ło b y w id zieć w zn a czn y m za p o trzeb o w a n iu n a in te r p r e ta c je ty p u r e lig ijn e g o w P r u ­ sach i na P om orzu. C zy u w z g lę d n ie n ie p rzez au tora k o m p ila cji p rzed e w sz y stk im drogi d żu m y do P ru s w y n ik a ło z dość ogran iczon ego jej za się g u w p a ń stw ie Z akonu N ie m ie c k ie g o w sto su n k u do k r a jó w E u rop y zach od n iej, czy też ze sk o n ­ c en tro w a n ia się p rzez au tora n a ro zw a ża n ia ch d o ty czą cy ch p rzy czy n z ja w isk a , tru d ­ no od p ow ied zieć.

N a le ż y za u w a ży ć, że opis dżum y różn i się bardzo od r e sz ty te k stu k ro n ik i o liw s k ie j. S ta n o w ią c z w a rtą całość p od w z g lę d e m n a rra cy jn y m m a ta k ż e od ręb n y s ty l n ie m a ją cy n ic w sp ó ln e g o ze sty le m d o k u m en tu , bardzo ch a ra k tery sty czn y m dla tej kron ik i. B y ło b y z d u m iew a ją ce gd y b y au tor k ro n ik i w jed n y m m iejscu w y ­ k a z y w a ł się zn a k o m ity m op a n o w a n iem ła c in y i d u żym ta le n te m p isarsk im , \v dru­ gim zaś m ia łb y k ło p o ty ze stw o rzen iem n a rracyjn ej łą c z n o śc i m ię d z y p o szczeg ó ln y m i fra g m en ta m i d zieła. N ie z a le ż n ie w ię c od p ro p o zy cji na tem a t ew en tu a ln eg o m iejsca p o w sta n ia p ru sk iej w e r s ji L istu autor jej z p e w n o śc ią n ie b y ł a u to rem k ro n ik i o liw sk ie j. N ajp ra w d o p o d o b n iej au tor w łą c z y ł całość te k s tu L istu do sw e g o d zieła na podobnej za sa d zie ja k w y p is y z k ron ik i P io tra z D usburga, d ok u m en tó w czy też ro czn ik ó w u .

!r

---W te k ś c ie k ro n ik i o liw sk ie j zn ajd u ją s ię fra g m en ty , k tó ry ch in terp reta cja m oże przyn ieść o d p o w ied ź n a p y ta n ie, gdzie i p rzez k ogo p ru sk a w e r sja L istu zo sta ła sporządzona. Z au w ażm y, że p o czą tek k o n ty n u a cji za w iera s f o r m u ło w a n ie : ---e t ia m fe r e in to ta P r u z ia e t P o m e ra n ia in n u m e ra b ile s v ir o s ac m u lie r e s c o n su m p ­ sit — — w- Z a sta n a w ia tu ta j k o lejn o ść w y m ie n ie n ia obu o k reśleń . T rudno je s t sobie w y o b ra zić a b y ktoś, k to p isze na P om orzu n ie z a le ż n ie od e fe k tó w dżu m y w różn ych c z ęścia ch p a ń stw a Z akonu N ie m ie c k ie g o p isa ł w y m ie n ia ją c n a p ie r w ­ szym m ie jsc u P ru sy. W yd aje się, że teg o , ty p u u sz e r e g o w a n ie św ia d c z y o m iejscu , z k tórego d o k o n y w a n o ob serw acji. Jak o d o d a tk o w y argu m en t m ożna tu p rzy to czy ć fakt, że w c a ły m te k ś c ie L istu n ie w sp o m n ia n o o O liw ie. T ego n a le ż a ło b y s ię sp o ­ dziew ać, gd y b y ta m te n te k s t sporządzono. P rzy p o m n ijm y , że au tora k ro n ik i in te r e so w a ły p rzed e w sz y stk im sp r a w y k la szto ru , jeg o p ro b lem ó w p ra w n y ch i d o­ w od ów p o sia d a n ia dóbr. T em a ty k a ta p rzew aża w ca łej k ron ice. W yd aje się, że gdyby au to rem p ru sk iej w e r sji L istu b y ł m ieszk a n iec P om orza G d ań sk iego, b ęd ą cy w d od atk u czło n k iem k o n w e n tu o liw sk ie g o , to n ie z a w a h a łb y się n ie z a le ż n ie od ew en tu a ln y ch stra t dem o g ra ficzn y ch w P ru sa ch i n a P om orzu w y m ie n ić n a p ie r w ­ szym m ie jsc u le p ie j w id o czn e i isto tn ie jsz e p rzy p a trzen iu z O liw y P om orze. U w aga p o w y ższa zy sk u je, g d y p rzy to czy m y je sz c z e in n y zw ro t zn a jd u ją cy się w ty m te k ś c ie . Z w ra t: E t h an c a b so lu c io n e m e o d e m m o d o d e d it d o m in is te r r e P r u z i e le k a że p a m ięta ć, że z a in tereso w a n ia au tora p ru sk iej w e r s ji L istu k ie r o w a ły się p rzed e w sz y stk im n a sp r a w y Z ak on u N ie m ie c k ie g o , a n ie ja k ch c ia ło b y się w id zieć w ty m m ie js c u — cy stersó w . Z w ro t te n p rzy b raku ja k ic h k o lw ie k cy ste r ­ skich za in te r e so w a ń k aże o sta teczn ie w y k lu c z y ć c y stersa ja k o m o żliw eg o au tora opisu a O liw ę jak o m ie jsc e p o w sta n ia . N ajp raw d op od ob n iej L ist p o w sta ł w P r u ­ sach. N ie m o ż liw e je s t u sta le n ie osob y au tora tek stu . Z p ew n o ścią b y ł to czło w ie k w y k sz ta łc o n y i zn a ją cy ó w czesn ą E uropę. N ie w y d a je się, a b y au to rem teg o te k s tu b ył czło n ek Z ak on u N iem ieck ieg o . O k reślen ie: — — d o m in is te r r e P ru zie , w sk a z u je tu raczej na zak on n ego k sięd za , czło n k a zak on u żeb raczego n iż rycerza, któ ry użyłby w ty m m ie jsc u o k reślen ia f r a tr ib u s za m ia st d o m in is. Są to sło w a p oddanego a n ie p ełn o p ra w n eg o człon k a p otężn ej o rgan izacji k o ścieln ej i p a ń stw o w e j. C zy odegrali w p rzek a za n iu L istu do P ru s jak ąś ro lę prok u ratorzy, ja k ch cia ł teg o Forstreu ter, stw ie r d z ić n ie sposób. W ażne je s t jed n a k , ż e n ie z a le ż n ie k to p rzy w ió zł do P ru s te k s t L istu i w ja k iej red a k cji, z p e w n o śc ią jak o au tora p ru sk ieg o tek stu L istu m o żem y w y k lu c z y ć człon k a Z akonu N iem ieck ieg o .

Isto tn y jest, ja k ju ż w y ż e j w sp om n ian o, czas p o w sta n ia zabytku. W skazują na to d a ty w y stę p u ją c e w te k ś c ie L istu i w k ro n ice o liw sk ie j. M am y tu do c z y ­ n ien ia z d w iem a d a ta m i roczn ym i. P ie r w sz a z n ic h to 17 k w ie tn ia 1351 roku. W ystęp u je ona w zd a n iu m a ją cy m id en ty czn ą fo r m ę ja k a n a lo g iczn e w t e k ś c ie ł7. Trudno ją w tr a fn y sposób zin terp retow ać. J e st m o żliw e, że p och od zi ona sp od ręk i k o p isty , k ron ik arza, e w e n tu a ln ie au tora p ru sk iej k o n ty n u a cji. Istn ie je p ra w ­ d op od ob ień stw o p och od zen ia jej spod r ę k i au tora L istu lu b kron ik arza o liw s k ie g o z u w a g i na fa k t, ż e k ron ik a n ie m ogła p o w sta ć z b y t szy b k o p o p ożarze k lasztoru . P rzyp om n ijm y, że k rom k a k o ń czy się n a op isie p ożaru i d ziałan iach d ob rod ziejów na rzecz k la s z to r u 18. T rudno je s t stw ierd zić ile c za su m u sia ło u p ły n ą ć od m o ­ m en tu p ożaru do p o d jęcia ta k iej in ic ja ty w y ja k p is a n ie k ron ik i. A u tor n ie m ógł rozpocząć p racy w c z e śn ie j n iż po u p ły w ie paru la t p o roku 1350. T rzeba p a m ięta ć, iż p o trzeb o w a ł on sporo czasu n a z grom ad zen ie m a teria łó w . W ta k ich o k o licz­ n ościach m ogło d ojść do zan o to w a n ia d aty 1351 w te k ś c ie p ru sk iej w e r sji L istu

15 K r o n ik a , s. 621. 16 T am że.

17 T am że; L is t A w in io ń s k i, s. 139. 18 K r o n ik a , s. 622.

280 J A R O S Ł A W W E N T A

lub dokonania w tr ę tu przez kronikarza. D o w y su n ię c ia h ip otezy tłu m aczącej datę sk ła n ia tu taj in form acja o trw a n iu zarazy w m o m en cie p o w sta w a n ia te k stu pru sk iej w e r sji L istu . Istn ie je b o w ie m m o żliw o ść o d n iesien ia tej in fo rm a cji do w yd arzeń z p rzełom u la t p ię ć d z ie sią ty c h i sześćd ziesią ty ch X IV w i e k u 19. P rzesu w a ło b y to czas p o w sta n ia k ro n ik i do początk u la t sześćd ziesią ty ch . J e ż e li d atę p rzyp iszem y p ó źn iejszy m in terp o la cjo m , to n ie p ozostaje n ic in n ego, ja k od n ieść tę in fo rm a cję do roku 1349 i p o w sta n ie k ron ik i p rzyp isać o k reso w i b ezp ośred n io po pożarze k lasztoru, co je s t raczej tru d n e do p rzyjęcia. N iem n iej w ś w ie tle fa k tó w m am y d w ie daty p o w sta n ia k ron ik i. P rzyp om n ijm y, że p o g lą d P erlb ach a, w e d łu g którego in form acja o tr w a n iu za ra zy m iała w y zn a cza ć czas p o w sta n ia k ron ik i o liw sk ie j na okres przed je s ie n ią 1349 roku, n ie m oże s ię u trzy m a ć z u w a g i na fa k t, że w tek ście k ron ik i ob y d w ie in fo rm a cje o d żum ie i o pożarze sp ełn ia ją isto tn ą rolę w y p ły w a ją c ą z k o n cep cji h istoriograficzn ej ca łeg o z a b y tk u 20.

M ożem y w ię c stw ierd zić, że pruska w e r sja L istu je s t d ziełem n iezn an ego autora p o w sta ły m alb o przed p o w sta n iem k ron ik i o liw sk ie j o k o ło roku 1349 albo w czasie n a w ro tu e p id em ii, co je s t b ardziej praw dopodobne. W każd ym w y p a d k u p o w sta ła b ezp ośred n io przed k ron ik ą o liw sk ą , w sk ład k tórej o sta teczn ie w eszła i w której się do n a szy ch cza só w p rzech ow ała. N ie z a le ż n ie od drogi, którą in te r e su ją c y nas za b y tek d otarł na P o m o rze i do P ru s je s t św ia d e c tw e m oży w io n y ch k o n ta k tó w in te le k tu a ln y c h u trzy m y w a n y ch przez m ieszk a ń có w ty ch ziem z ó w czesn y m eu ro ­ p ejsk im cen tru m k u ltu row ym .

W iem y, że L ist A w in io ń sk i od egrał bardzo isto tn ą rolę w k sz ta łto w a n iu się eu ro p ejsk iej tra d y cji o p och od zen iu e p id em ii dżum y. C o n tin u a tio , k ron ik a o liw sk a , in fo rm a cje roczn ik a m ie c h o w s k ie g o 21 św ia d czą o ro li teg o za b y tk u i o jeg o p o ­ w szech n ej zn ajom ości. Z n an y b y ł od S ty rii i A u strii p rzez P o lsk ę po P ru sy. W cho­ dząc w sk ład r ó żn y ch k om p ilacji, b y ł n o śn ik iem e le m e n tó w u n iw ersa ln ej tra d y cji h isto ry czn ej. T rudno w y ja śn ić gd zie leżą p rzy czy n y ta k znaczn ej p op u larn ości teg o zabytku. C zy za b y tek in sp iro w a ł d ziałan ia k o m p ila cy jn e ze w zg lęd u na sw ój k o m p en d ia ln y ch arakter, czy w y n ik a ło to z w y łą c z n o śc i L istu w za k resie p o sia d a ­ n ia in form acji na te m a t ep id em ii, te g o n ie m ożna o sta teczn ie u sta lić. J est fak tem , że w P ru sach sta ł się fu n d a m en tem tw ó rczo ści p o św ięco n ej epidem ii.

N ie m ożna op u ścić tu ta j zagad n ień z w ią za n y ch z fu n k cjo n o w a n iem w k ron ice fra n ciszk a ń sk ieg o lek to ra z L u b ek i D etm ara in fo rm a cji w y k a zu ją cy ch p e w n e zw ią zk i z L istem A w in io ń s k im 22 J e st bardzo p raw d op od obn e, że D etm ar k o rzy sta ł ze źródła sk o m p ilo w a n eg o z L istu i lo k a ln y ch p ru sk ich w ia d o m o ści. Ź ródło to o b ejm ow ało sw o im i z a in tereso w a n ia m i szczeg ó ln ie b asen M orza B a łty ck ieg o . Z w ią z­ k i z L istem w y n ik a ły b y z fa k tu z n ajd ow an ia się w k ro n ice D etm ara op isu drogi zarazy w E uropie zach od n iej p od ob n ego do w e r sji kron ik i o liw s k ie j, L istu czy C o n tin u a tio . W ażny je s t tu ta k że p e w ie n zw ią z e k z ro czn ik iem m iech o w sk im . K ronika D etm ara posiad a tak że ich cechy. T rzeba zazn aczyć, że te k s t lu b eck i, ja k k o lw ie k m oże b yć sp o k rew n io n y z w yżej w y m ie n io n y m i, w y k a zu je p ew n e od ­ ręb n ości. Z k ron ik am i w y ż e j w y m ie n io n y m i łą czy go op is drogi dżum y. W spólne są w zm ia n k i o S y c y lii, M arsylii, A w in io n ie i W ęgrzech. In fo rm a cje w ła sn e w e r sji D etm ara to w sk a z a n ie na drogę do P rus „czarnej śm ie r c i” p rzez F ran cję, A n g lię,

19 Por. R. H o e n i g e r , op. cit., s. 34—35. N a tem a t in terp reta cji in fo rm a cji k ro n ik i o liw sk ie j por. s. 24.

20 M. P e r 1 i b а с h, D ie ä lte r e C h ro n ik , s. 104— 105; J. W e n t a , Z a g in io n y ro c zn ik , s. 8— 9, przyp. 9.

21 Por. H o e n i g e r , op. cit., s. 3o, przyp. 1. T akże o sta tn ie w y d a n ie roczn ik a, Z. B u d k o w a , R o c zn ik m ie c h o w sk i, „Studia Z ró d ło zn a w cze” t. V , 1960, s. 125.

22 D ie C h ro n ik e n d e r d e u ts c h e n S tä d te t. X IX , hrsg. W. К о p p m a n, L eip zig 1884, s. 505, przyp. 2; R. H o e n i g e r , op. cit., s. 25.

F landrię, N o rw eg ię, S z w e c ję i D an ię z e w sk a za n iem na p ółn ocn ą J u tla n d ię oraz Z elandię.

N ie m oże b y ć w ą tp liw o ś c i, że zn a jd u jem y w k ro n ice D etm ara śla d y zabytku o w sp ó ln y m p och od zen iu z te k ste m zn an ym z k ro n ik i o liw sk iej. N iezb y t p ra w d o ­ podobne w y d a je s ię a b y fra g m en t ten b y ł w y n ik ie m ja k ie jś in ic ja ty w y kronikarza. Z nakom ita o rien ta cja w rea lia ch g eo g ra ficzn y ch teg o zja w isk a w y d a je n ien a jg o rsze św ia d ectw o a u to r o w i tej w e r sji L istu . N a le ż y żałow ać, że bardzo fra g m en ta ry czn e zach ow an ie za b y tk u n ie p o zw a la na p o ró w n a n ie go z e zn an ym z k ro n ik i o liw sk iej. P ru sk ie p och od zen ie teg o fra g m en tu te k s tu k ro n ik i D etm ara n ie u le g a w ą tp li­ w ości **. D o w o d zi te g o p o n iższy c y ta t z D etm ara (s. 505):

— — d a r na in P r u tz e n to K o n in g h e sb e rc h , to M elb in g h en w a s g ro t s te r v e n . (Na tym fra g m en cie k oń czy się opis w ę d r ó w k i dżum y).

F u n k cjo n o w a n ie w P ru sa ch dw óch te k s tó w op artych na L iście A w in io ń sk im w sw y c h p o d sta w a ch n ie w y czerp u je lis ty za b y tk ó w d ziejop isarsk ich p o św ięco n y ch tem u p ierw szo p la n o w em u dla E uropy p o ło w y X IV w ie k u p rob lem ow i. O p u b lik o­ w a n y p rzez W o e l k e g o roczn ik , p o św ięco n y w ca ło ści e p id em ii a poch od zący z W a r m ii24, zw ra ca n aszą u w a g ę na fa k t, że p rob lem te n to n ie ty lk o za g a d n ien ie tra n sm isji z a ch o d n io eu ro p ejsk ich tra d y cji k u ltu r o w y c h do śro d k o w ej E uropy. N a ­ leży te n p rob lem tra k to w a ć jak o św ia d e c tw o fu n k cjo n o w a n ia w P ru sa ch w р<йо- w ie X IV w ie k u bardzo sp ecy ficzn eg o i n iep o w ta rza ln eg o n u rtu w d ziejo p isa rstw ie. N urt te n zn a la zł od b icie ta k że za p o śred n ictw em in n y ch te k s tó w w p ó źn iejszy ch kronikach, czego św ia d e c tw e m m oże b yć k ron ik a G r u n a u a 2S. N u rt ten n a leży tra k to w a ć jak o e fe k t ogrom nego w strzą su p sy ch iczn eg o , któ ry zo sta ł w y w o ła n y w sp o łe c z e ń stw ie p ru sk o -p o m o rsk im X IV stu lecia przez grozę „czarnej śm ierci”. N iem ałą m u sia ł m ieć on siłę i ogrom n e w p sy ch ice lu d zk iej p o zo sta w ić ślady.

23 W św ie tle ty c h u w a g n ie m oże się u trzy m a ć pogląd E. S t r e h l k e g o , F ra n cisca n i T h o ru n e n sis A n n a le s P ru ss ic i, S SR Pr. t. III, L eip zig 1866, s. 76, przyp. 3, w m y śl którego D etm a r m ia ł w ty m m iejscu k o rzy sta ć z za p isk i o roczn ik arsk im ch arak terze poch od zącej z p ierw o tn ej w e r sji ro czn ik ó w toru ń sk ich . R ocznikom ty m m am zam iar p o św ię c ić w najb liższej p rzy szło ści w ię c e j u w agi.

24 C o d e x D ip lo m a tic u s W a r m ie n s is t. II, hrsg. С. P. W o e 1 к у, M ainz 1864, nr 52. P or. J. A. L i 1 i e n t h a 1, D ie H e x e n p r o c e sse d e r b e id e n S tä d te B ra u n sb erg , „N eue P r eu ssisch e P r o v in z -B lä tte r ” t. IV , 1859, s. 182, przyp. 268.

25 S im o n G ru n a u s p re u s sis c h e C h ro n ik , hrsg. M. P e r l b a c h , L eip zig 1876, s. 600, 609. In fo rm a cje te m ia ły dotrzeć do G runaua za p ośred n ictw em kroniki o liw sk iej, s. 709, przyp. 1.