Z A P I S K I 4 1 9
W y d a w n ictw o zaopatrzono w in d e k sy oso b o w y i g eo g ra ficzn y oraz w m ap y p r zed sta w ia ją ce o rgan izacją te r y to r ia ln ą K ościoła w k ra ja ch w ą g iersk ich . N ie u leg a w ą tp liw o śc i, że m ożn a b y sporządzić — p rzejrza w szy te sa m e źródła — p od ob n y w y b ó r d otyczący sp ra w p olsk ich .
A S .
Istv a n D e a к, T h e L a w f u l R e w o l u ti o n . L ouis K o s s u t h a n d the H u n g a r ia n s 1848— 1849, C olu m b ia U n iv e r sity P ress, N e w Y ork 1980, stron X X I, 415.
H isto ry k a m ery k a ń sk i w ę g ie r sk ie g o pochodzenia, w ie lo le tn i d y rek to r In sty tu tu Ś rod k ow o-W sch od n iej E uropy w C olum bia U n iv e r sity , autor p u b lik a cji zw ią z a n y ch z p rob lem am i d ziejó w e u ro p ejsk ich X X w . w sposób k la r o w n y i k o n se k w e n t n y u k a zu je fu n d a m en ta ln e k w e s tie g en ezy i r o zw o ju r e w o lu c ji w ęg ie r sk ie j 1848— 1849 r. p oprzez p o gląd y, id e e i d zia ła ln o ść K ossu th a w o k resie tej r e w o lu c ji i la ta c h ją p o p rzed zających . W ośm iu rozd ziałach (u zu p ełn io n y ch w stę p e m i za k o ń czen iem ) ch a ra k tery zu je n a ro d zin y p o lity czn o -sp o łeczn eg o p rogram u K ossu th a w la ta ch 1841— 1847 oraz p rób y jeg o r e a liza cji (i m o d y fik a cji) w to k u rew o lu cji.
B ardzo m ocno i p rzek on u jąco a k cen tu je ro lę n o w o czesn eg o (fa k ty czn ie — eg o isty czn eg o ) n a cjo n a lizm u w ty m program ie. B e z w zg lęd n y k o n flik t w ę g ie r sk o - -s ło w ia ń sk i p r z e w id y w a ł K o ssu th jeszcze przed W iosną L u d ów , a le m ia ł n a d zieję, ż e W ęgrzy u zy sk a ją w n im ja k ie ś w sp ó łd z ia ła n ie lu d n o ści n iem ieck iej i ru m u ń sk iej (s. 45). G ru n to w n ie i z w ie lk ą sy m p a tią a n a lizu je p rogram sp o łeczn o -g o sp o d a rczy K o ssu th a słu szn ie w sk a zu ją c, że b y ł p od p orząd k ow any celo m n a rod ow ym , potrzeb ie in te n sy w n e j m o d ern iza cji o jczy zn y i stw o rzen ia m o cn y ch p o d sta w ek o n o m iczn y ch i sp o łeczn y ch dla p ełn ej n arod ow ej eg z y ste n c ji W ęgrów . N a to m ia st w a rto dodać, że za sa d y p o lity k i n aro d o w o ścio w ej za ró w n o przed, ja k w to k u r e w o lu c ji b y ły p rzeja w em rod zącego się ostrego n a cjo n a lizm u b u rżu a zy jn o -d em o k ra ty czn eg o i p o czu cia rosn ącego zagrożen ia w ą g iersk ich m a k sy m a listy czn y ch in te r e só w n arod ow ych ze stro n y in n y c h ru ch ó w n a ro d o w y ch w k rajach K orony W ęg iersk iej (autor p o św ię c a im sta n o w czo zb y t m ało m iejsca ). U k a zy w a n a p rzez K o ssu th a p ersp ek ty w a p o z y ty w n ie o d d zia ły w a ła na rozw ój w ę g ie r sk ie j św ia d o m o ści n a ro d o w ej, a le w s f e r ze p rogram u p o zy ty w n eg o , rzec z y w iste g o d ziałan ia p o lity czn eg o b y ła drogą d o n ik ąd . N a to m ia st słu szn ie au tor ch a ra k tery zu ją c o sta tn i eta p k r y sta liz o w a n ia p ro gram u K ossu th a przed re w o lu c ją a k cen tu je m iejsce ra b a cji g a lic y jsk ie j 1846 r. (s. 54 n.) i k o n flik tó w z C h orw atam i na se jm ie 1847 r. (s. 59) oraz sp e c y fik ę tego p rogram u d em o k ra ty czn o -b u rżu a zy jn eg o stw o rzo n eg o p rzez ziem ia ń sk ą szlach tą, n ie zaś —· p rzem y sło w ą b u rżu azję (i p o czy tu je to za słab ość czy b łą d K ossutha).
P o lak on iczn ej c h a ra k tery sty ce p ełn eg o triu m fu p o lity k i refo rm sta n o w ią c e g o p ie r w sz y le g a lis ty c z n y okres r e w o lu c ji (rozd ział II) D e а к a n a lizu je sk o m p lik o w a n e u w a ru n k o w a n ia , a n a d e w sz y stk o a k ty w n o ść ra d y k a łó w w ę g ie r sk ic h z K o ssu th e m n a cz e le o k reśla ją ce ew o lu c ję , „od le g a lizm u do r e b e lii”, ja k a n arasta od sc h y łk u k w ie tn ia do k o ń ca sierp n ia 1848 r. (rozdział III). W śród p o d sta w o w y ch k w e s tii sp o łeczn y ch d y n a m izu ją cy ch rozw ój r e w o lu c ji lo k u je (z n ie ja k ą przesadą) p ro b lem ży d o w sk i i u d zia ł Ż yd ów w ę g ie r sk ic h w ra d y k a ln y ch n u rta ch ruchu (s. 113— 117 i in.). B ardzo la k o n iczn ie ch a ra k tery zu je p oczątk i a n ta g o n izm ó w m ięd zy W ęgram i a lu d n o ścią sło w ia ń sk ą i ru m u ń sk ą stw ierd za ją c, że p rzy w ó d cy w ęg ierscy n ie p ró b o w a li szu k ać k om p rom isu z jej a sp ira cja m i n a ro d o w y m i, g d y ż u tru d n ia ły to zarów n o p oczątk ow a e u fo ria z p o w o d u p ok ojow ego z w y c ię łtw a , ja k p ó źn iejsza św ia d o m o ść p o sia d a n ia siln e j, n arod ow ej arm ii. T rudno zgod zić sią z n iek tó ry m i o cen a m i ro zw o ju w y d a rzeń w e w r z e śn iu (rozdział IV), g d z ie ch yb a zb y t w y łą c z n ie
420 Z A P I S K I
w in ą za zb rojn y a n tagon izm C h o rw a tó w z W ęgram i ob ciążan o ty c h p ierw szy ch . (Te k w e stie b ardziej b ezstro n n ie o cen ia ł w sw y c h pracach p o lsk i h isto ry k — W a c ła w F e 1 с z a k). N a to m ia st b ardzo c en n e są p rób y w y ja śn ie n ia p rzez autora, d laczego po zam ord ow an iu L am b erta ró w n ież p o lity c y lib era ln i, u m ia rk o w a n i o sta teczn ie p op arli dążenia do p ełn ej n ie p o d le g ło śc i n ie p rób u jąc p orozu m ien ia z „leg a ln y m w ła d cą ”.
T rzy k o le jn e rozd ziały ob ejm u jące w su m ie p ra w ie p o ło w ę k sią żk i D ea k p o św ię c ił ok resom n a jw ięk szej a k ty w n o śc i i ro li p o lity czn ej K ossu th a (od paźd zier n ik a 1848 r. do sierp n ia 1849 г.). O bok p o d sta w o w y ch k w e s tii fu n k cjo n o w a n ia w ła d zy z n a jd u jem y tu k ry ty czn ą a n a lizę p o lity k i zagran icznej i n aro d o w o ścio w ej K ossu th a (m .in. w sp ra w ie p rotok ołu k o n fe r e n c ji T e le k y -R ie g e r z 19 m aja 1849, z n ie w ie lk im i n ie śc isło śc ia m i w fa k to g r a fii zw iązan ej z tą kon feren cją). D ea k in t e resu jąco u k a z a ł r y w a liz a c ję sw e g o b o h a tera z G örgeyem , k ilk a k r o tn ie w sp o m n ia ł 0 u d zia le P o la k ó w w w alk ach , a le p o m in ą ł sk o m p lik o w a n e k w e s tie w z a jem n y ch r ela c ji m ię d z y n im i a K ossuthem .
R zeteln a , dobrze n ap isan a m o n o g ra fia daje o ry g in a ln y obraz d zia ła ln o ści 1 p u b lic y sty k i K ossu th a, ich różn orod n ych u w a ru n k o w a ń . Z arów n o p o sta ci w ę g iersk ieg o boh atera n arod ow ego, jak jeg o różn ym działaczom n ie p o sk ą p ił autor u zasad n ion ej k r y ty k i fo rm u łu ją c przy o k a zji w ie le o g ó ln iejszy ch r e fle k s ji na te - / m at r e w o lu c ji w ę g iersk iej.
J.S.
Z a p o m n i a n e w s p o m n i e n i a , oprać. E lig iu sz K o z ł o w s k i , I n sty tu t W y d a w n iczy P A X , W arszaw a 1981, s. 504, ilu str.
W y d a w n ictw o ob ejm u je sied em k ró tk ich p a m ię tn ik ó w z p o w sta n ia sty c z n io w eg o , z k tó ry ch ty lk o dw a (Ignacego A r a m o w i c z a i k s . S e ra fin a S z u l c a ) u k a za ły się d ru k iem w trudno d o stęp n y ch ed y cja ch z la t sz e ść d z ie sią ty c h X I X w . P o zo sta łe p ochodzą ze zb io ró w r ę k o p isó w B ib lio tek i N a ro d o w ej w W arszaw ie, B ib lio te k i P A N w K ra k o w ie i B ib lio te k i im . S te fa n y k a w e L w o w ie , zaś ic h a u to ra m i są F e lik s R i e d l , J a n Z b r o ż e k , A lek sa n d er T a n i e w s k i , J a n Z a- p a ł o w i c z i T om asz W i n n i c k i .
R ela cje p isa n e są z różnej p e r sp e k ty w y cza so w ej i z ro zm a ity ch p u n k tó w w id zen ia , o d zw iercied la ją cy ch d o św ia d czen ia p o w sta ń cze au torów ; d w ó ch z nich w z ię ło u d zia ł w p a rty za n tce ja k o sz e r e g o w c y w w ie k u z a le d w ie 15— 16 la t, w śró d p o zo sta ły ch je s t sz e f p o licji n a ro d o w ej, d o w ó d cy d u żych o d d zia łó w i kap elan . D w a te k s ty op isu ją w y d a rzen ia d zieją ce się n a L itw ie i B iałoru si; p o zo sta łe do ty czą K ró lestw a P o lsk ieg o , z w ła szcza jeg o p o łu d n io w y ch region ów . N ie k tó r z y a u to rzy (m .in. Z brożek i R iedl) p rzed o sta li s ię n a teren d ziałań p a rty za n ck ich z G alicji; rela c jo n u ją oni tw o rzen ie się od d zia łó w p o w sta ń czy ch w zaborze a u str ia c k im i n a stro je ta m tejszeg o sp o łeczeń stw a .
W przyp ad k u te k s tu Z a p ałow icza m a m y do czy n ien ia z rap ortem sk iero w a n y m do R ządu N aro d o w eg o , o p atrzon ym o b fic ie k o m en tarzam i. R ó w n ież i p ozostałe re la c je z a w iera ją liczn e fra g m en ty p o lem iczn e, g łó w n ie ocen y p o szczeg ó ln y ch do w ó d c ó w i c zło n k ó w o rgan izacji n arod ow ej, sta n o w ią ce ech a sp orów z la t 1863— 1864. W yd aw ca z rezy g n o w a ł ze sk ró tó w , coraz częściej sto so w a n y ch w p odobnych ed ycjach . K ażd y te k st op atrzył p rzy p isa m i i p o sło w iem , w y k o rzy stu ją c do in fo r m acji o au to ra ch i ich p a m iętn ik a ch ró w n ie ż in n e m a teria ły ręk o p iśm ien n e, g łó w n ie k oresp on d en cję. K ilk a ta k ich t e s s t ó w źró d ło w y ch z a m ieścił w an ek sach . S taran n ie op ra co w a n y tom w yp osażon o w ro zszerzon y in d ek s n a z w isk oraz in d ek s n a żw
